|
2003
|
|
|
Adierazgarriro, hola hasten zen aipatu dugun bertso saila: . Zabaldu belarrijak,/ euskaldun maitiak,/ entzuteko gozaro/ zuben albistiak? 63, eta ondoren euskaldun horiek aurrera zeramatzaten balentria miresgarriak kontatzen ziren.64 Herritar euskaldunei garaiko historian protagonismoa aitorturik, logikoa zen iraganeko historia ere jakinaraztea, nahiz aipu historiko oso xume bat
|
baino
ez izan sail honetakoa.
|
|
|
Herri mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen (bai ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa). Beraz nolabaiteko ikasketadun bertsolariek egindako historia aiputxo pare bat
|
baino
ez ditugu aurkitu. Historia dibulgatuaren hastapen hastapenetan gaude.
|
|
|
Euskaldun jator eta eredugarri ospea zuen. Foruzalea zen, Muñagorriren ildokoa edo, eta gorago aipatu dugun Iturriagaren adiskidea.67 Gipuzkoako historia
|
baino
lehen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien Condaira edo Historia dantza folklorikoen inguruko lana argitaratu zuen (Donostia, 1824). Bere historia argitaratzeko arrazoia, Gipuzkoako euskaldunei, beren iragan ohoretsua ezagutaraztea zen:
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena
|
baino
gueiago? 68
|
|
|
Eta hauek kontatutakoa ulertuko bazuten, euskaraz idatzi beste biderik ez zen geratzen. Baina Iztuetak ez zuen utilitarismoagatik idatzi euskaraz, bokazio euskaltzalez
|
baino
. Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz?
|
|
|
Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen. ...bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile batzuen autoritate zientifikora
|
baino
. Puntu honetan Iztueta baino aurreratuago zebilen Hiribarren.
|
|
|
Euskoiberismoa, ez zen ordura arteko tubalismoa bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile batzuen autoritate zientifikora baino. Puntu honetan Iztueta
|
baino
aurreratuago zebilen Hiribarren. Bestalde, ezagun da, Xahok Tubalen bertsio laiko eta literario bat asmatu zuela:
|
|
|
50). Edozein kasutan, Iztueta eta Hiribarren alderatuz, argi ikusten da Iparraldeko historiografiak Gipuzkoakoak
|
baino
Nafarroarekiko atxikimendu handiagoa zuela, ziurrenik Oihenartengandik zetorren ildoa segituz.
|
|
|
Dudarik gabe Iztuetaren prosa egokiagoa zen historia generoko lan baterako, ezen ez Hiribarrenen idazki errimatua. Azkenean, lapurtar apaizaren obra, lan historiografiko bat
|
baino
, gai historikodun poema bat zen (erromantze edo balada bat). Izan ere, poesia ez zen forma literariorik egokiena historia lan bat bere aparatu kritikoaz aurkezteko.
|
|
|
Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen ari zela ikus dezakegu. Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez
|
baino
gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia.
|
|
|
Autore hau, bada, itzultzaile soila
|
baino
gehiago zen. Humanista honek bere garaiko gertakariez idazten zuen, narratiba bat eta historiaren irakurketa berri bat abiatuz.
|
|
|
Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean. Ez zen euskaldunek euskaldunei zuzenduriko narratiba, Iberiar Penintsulako gainerako herriekin konpartitu nahi zuten narratiba
|
baino
.
|
|
|
Hortik, euskaldunak kantabriarrekin berdintzea, erromatarrentzat ia menderagaitza izan zen Iberiar Penintsularen iparraldeko leinu harekin. Gainera euskaldunak Tubalen ondorengoak eta nahasketarik ezaz odol garbikoak izanik (adibidez, musulmanekin nahastu gabeak), beste ezein espainiar
|
baino
kristau zaharragoak eta katoliko finagoak izango ziren. Etorki miresgarri horrek guztiak (jatorrizko espainiarrak, konkistatu gabeak, odol garbikoak, katoliko finak) euskaldunen berezko noblezia justifikatzen zuen, baita euskal herrialdeen Foruak eta pribilegioak ere.
|
|
|
Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen. Tarte horretan, historia kantabrista kritikatu zuen euskaldun bakarra Arnaud Oihenart zuberotarra izan zen, bere latinezko Notitia Utrisque Vasconiae (1638) obra zorrotz eta bikainarekin32 Latinez idaztea adierazgarria da, erakusten baitu latina zela garaian nazioarteko hizkuntza, eta gainera Iparraldean oraindik XVII. mende erdialdera frantsesak
|
baino
kultur prestigio handiagoa zuela33 Oihenartek, agirietan oinarrituz, Baskonia osoaren (Euskal Herriak eta Akitaniak osatua) historia idatzi zuen, tubalismo kantabrismoak baztertuz. Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen.
|
|
|
erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...). Historia (eta aldaketa)
|
baino
gehiago, metahistori, edo Unamunoren terminua erabiliz, intrahistoria (aldaigaitza) planteatzen zen.
|
|
|
() izan zen diskurtso hau euskaraz gehien landu zuena. Etxeberri, Sarako Eskola
|
baino
geroagokoa bazen ere, hein handiz, haren jarraitzailetzat har daiteke (adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez
|
baino
(90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren.
|
|
|
Hola XVI. mendearen erdialdetik Elizak ebangelizazio eta katekizazio kanpaina sendoak bultzatu zituen, ordena erlijiosoen laguntzaz nekazari munduko txokorik baztertuetaraino iritsi zirenak. Eta herritar asko euskaldun elebakarrak zirenez, haiek hezteko euskarara jo zen, euskarazko hainbat dotrina eta katixima idatziz (gehiago Iparraldean Hegoaldean
|
baino
). Elizak, erakunde gisa, euskara interes instrumental soilez erabili zuen bada.
|
|
|
Ohargarria da Larregik, ez zuela inolako glosa euskal tubalistarik erantsi Babelgo pasartea itzultzean. Bestalde, Larregiren lana argitaratu
|
baino
lehenago ere idatzi ziren santuen bizitzak euskaraz. Hola, Agustin Kardaberaz gipuzkoar jesuitak(), hainbat dotrina eta debozio liburu publikatzeaz gain, Santucho gazte biren S. Luis eta S. Estanislaoren miragarrizco bicitzaren berri onac (1764), eta S. Isidro Achurlari, ta bere Emazte Doña Mariaren bicitza (1766) argitaratu zituen.
|
|
|
19). Guero n jasotako historia eta istorio ez erlijiosoak, ezer
|
baino
gehiago asmo literarioz egindako bilketa atsegin batean aurki daitezke bereizita: Axularren historiak, P. Salaberri (prest.), Pamiela, Iruñea, 1998 Axular eta Sarako Eskolako irakurlegoa nortzuk osatzen zuten, in Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Historia moralizatzeko lekua izango zen, jakituria edifikantea atxikitzeko tresna, bertuteen ikastokia.52 Ez da harritzekoa bada, Egiategik bere filosofia lanetan zehar, moral lezioen eta maximen artean, datu historikoak tartekatzea. Guk gainbegiratu
|
baino
ez dugu egin eta hobeto azter litezke nola azaltzen dituen frantses historia kontuak, zelan Europako historia aipuak, zenbatekoa tartea egiten zion Antzinatearen historiari, nolakoa historia biblikoari, etab.53
|
|
|
Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak. Hezkuntza plan nazionalak oraindik hastapenetan egonik, eskola tradizionaletara joateko aukera zuten herritar urriek, irakurketa idazketa, oinarrizko aritmetika eta dotrina
|
baino
ez bide zuten ikasten, ez historiarik. Historia goi klaseentzako generoa zen.
|
|
|
Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat. Bestalde, data hori
|
baino
lehenagoko Euskal Herriko historiografia, oro har mitikoa eta prekritikoa zen, hein handiz Antzinako Erregimeneko mentalitateari lotua. Eta horregatik ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik.
|
|
|
Ximenez Rada, Nafarroatik Toledora lekualdatu, bertako artzapezpiku bihurtu eta Gaztelako erregeren zerbitzuan Historia Gothica latinezko obra idatzi zuen. Euskal herrialde beraietan, historia lanak beranduago eta mendebaldeko Europako monarkia handietan
|
baino
kalitate apalagoz hasi ziren. Nafarroan, XIV. mende amaieran Gartzia Eugi elizgizonak Espainiako kronika orokor bat idatzi zuen, eranskin gisa nafar erregeen genealogia eta erreinuko gatazken berri emanez.
|
|
|
Adibide honetatik ondoriozta daiteke, Gasteizen arrain fresko nahiko zegoela eta kontsumoa arrunta zela, garestia zen arren. Arresetan arkumearen prezioa merkeagoa zen, beste haragi batzuena
|
baino
. Hegaztiak garestiak ziren eta ehizako produktuak ez ziren gehiegi agertzen merkatuan.
|
|
|
XVII bukaeran prezio kuriosoak ageri dira elikagaietan, arrainak, amuarrain, aingirak, barboak, sardinak, legatza, izokina? (izokin libra erreal eta erdian zegoen, eta sardina hiru erreal
|
baino
gehiagoan).
|
|
|
Arraina ere ugari jaten zen, itsasokoak (baita Irlandatik ere) zein ibaietakoak? , baina haragia
|
baino
gutxiago; jateko arrazoietan garrantzitsuenak ziren, kosta gertu zegoela eta eliztar aginduen eraginak.
|
|
|
Arrautza ugari kontsumitzen ziren, zortzi pertsonako familia bakoitzean berrogei dozena urteko kalkulatu dira (Manzanos Arreal, 1995). Esnea eta esnekiak ere ugari ziren, datu eskasak dauden arren, 1618ko ordenantza batzuetan
|
baino
ez.
|
|
|
Freskagarriek garrantzi handia hartu zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria
|
baino
gehiago, kaloriak lortzeko erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez zedin eta behar zen kantitatea
|
baino
gutxiagoko ontzien erabilpena egin ez zedin. Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz.
|
|
|
Alhondigan udaletxearen kontrolpean salduak ziren. Produktu horiek azken destinora heldu
|
baino
lehen, gaua igarotzeko bideko hiri batean produktu horiek sartzen zituzten, hurrengo egunean bidaiarekin jarraitzeko asmoz. Baina hirira heltzean hurrengo 24 orduetan produktuak, al por menor?
|
|
|
libera kanela (aurrekoa
|
baino
kalitate hobeagokoak).
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina askotan ez jakintasuna
|
baino
ez dugu. Ontzi batzuk etxeko sukaldekoak izan daitezke edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
Euskaldunok betidanik tripontzi eta gozozale fama izan dugu, Busca Isusik aipatzen duenez, eta, antza, gularako joera gehiago izan dugu, lizunkeriarako
|
baino
. Eta guri betidanik gustatu zaigu txokolatea.
|
|
|
a) Antzinatetik XVI.era arte. Izozkia hartu
|
baino
errefrigeratutako elikagaiak hartzen zituzten. Famatuena edurra dugu, eztia eta txikitutako fruituekin hartzen zena.
|
|
|
noblezia (baserri alokatuen, lurren, erroten eta burdinolen jabe zena) eta merkatari burges aberatsak. Nekazari jabeak %35a
|
baino
ez ziren XVIII. mendearen bukaeran.
|
|
|
Orokorki lurren jabegoa pribilegiatuen esku zegoen (%65a). Jabego feudalarekin batera lur komunalak ere erlotuak zeuden, beraz, lur askeak herena ziren, eta, hauek ere, atzerakadan zeuden, nekazariek zorpetzean galduz, batez ere, mendearen bigarren erdialdean errentak asko igotzean (prezioak
|
baino
gehiago). Populazio asko egonik, minifundismoa nagusitzen joan zen, herentzia sistemarekin edo premutasuna zegoen lekuan doteak ordaintzearekin?; honela, nekazari errentari kopurua haziz zihoan eta baita jornalariena.
|
|
|
Baina orain goseak hiltzen gaude,, mana?
|
baino
ikusten ez dugularik». Txarrangil haziaren itxurakoa zen mana, erretxina kolorekoa.
|
|
|
Espezieen modura, azukrea beharrezko elikagaien taldetik at zegoen, baina karbohidratoa denez energi iturria da. Jakin badakigu nahi psikologokoa dela jatearena, behar fisiologikoa
|
baino
. Denboraren poderioz aldatzen joan ohi dira elikagaien nahiak eta azukrearen nahiak hazkundea jasan zuen aldaketa garai hartan.
|
|
|
Kolonek sartu zuten kainazko azukrearen ustiapena Amerikan, hara egindako bigarren bidaian, eta Hernan Cortes-ek 1530.ean Mexikon sartu zuen. Karibeak klima aproposagoa zuenez Indiak
|
baino
, azukre kainak hazkunde izugarria izan zuen Amerikako uharteetan (1520.ean Santo Tomas uhartean 60 azukre fabrika zeuden). Ondoren Brasilen ezarri zuten portugaldarrek azukre kanabera.
|
|
|
Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da. Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak
|
baino
askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik. Beraz, XVII. mendea baino lehen azukrea ezaguna zen, baina kantitate askoz txikiagoetan.
|
|
|
Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik. Beraz, XVII. mendea
|
baino
lehen azukrea ezaguna zen, baina kantitate askoz txikiagoetan.
|
|
|
Boladua
|
baino
lehenago bazegoen azukre gorria. XVI. mende bukaeran Miguel de Baeza k, XVII.eko hasieran Montiño k11 eta XVII. mende erdialdera Juan de la Mata k12 azukre gorria, zuria eta errea aipatu zituzten haiek idatzitako liburuetan.
|
|
|
Hala ere, suposa daiteke veneziarrek aurretik ezagutzen zutela kafea, turkiarekin aurretik zituzten merkataritza harremanengatik. Hala ere, 1650a
|
baino
lehenago kafea dastatu zuten europarrek, gehienek, atzerrian dastatu zuten.
|
|
|
1637 urtea
|
baino
lehen Oxford-era eroan zuen Esmirna-ko greziar apezpiku ortodoxo batek. Ikasleak logurari aurre egiteko edari aproposa zela konturatu orduko, kafearen hedapenari lagundu zioten.
|
|
|
Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena
|
baino
, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro. Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta handiz antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan.
|
|
|
Produkzio idatzia bultzatzeko ezintasuna da, dena den, talde horren hutsune nabarmenena: hitzaldi sorta zabalak, 300 saio
|
baino
gehiago, ez du bat egiten garai berean argitaratutako liburu kopuruarekin, monografia pare bat eta hiru ikastaroen hitzaldiak jasotzen dituzten bildumak: Historia:
|
|
|
bigunegiak direlako batzutan, kritikoegiak bestetan, axalegiak sarri, lan nekagarri eta esker gaiztokoa edonoiz. Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo
|
baino
hobeto egin gurak ere (liburu aipamena testua ahitu behar duen ebazpen definitiboa izan balitz bezala) jende asko desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
|
|
ez nuke halako ezer esango kalitatezko lanak direla jakingo ez banu. Baina, gauzak, arlo honetan gu ikasten hasi ginenean
|
baino
hobeto dauden arren, oraindik ez da ohikoa maila honetako lanak euskaraz argitaratzea: Uztaroaldizkarian, ziur egon zaitezkete, ez dugu izaten soberako artikulu eskaintzarik.
|
|
2004
|
|
|
Emakumeei lanik «sinpleenak» ematen zitzaizkien, inolako ardura eta prestigiorik gabekoak. Gainera oso ohikoa zen emakume izate soilagatik gizonezkoak
|
baino
soldata baxuagoak jasotzea.
|
|
|
Honek lanaren zatiketa eragiten du. Ondorioz, populazioa aurreko aroetan
|
baino
askoz ere azkarrago hazten da; hiriguneetako biztanle kopurua oso azkar handitzen da; eta azkenik, nekazaritza produktuak eta nekazariek garrantzia galtzen dute industriaren eta merkataritzaren ekoizpenarekin eta langile kopuruarekin konparatuz gero.
|
|
|
20 Irudia: Dorothea Lange, Raphael Weill eskolan. Pledge of Allegiance? Abesten ebakuazioa
|
baino
aste batzuk lehenago, San Frantzisko, 1942
|
|
|
Gainera jaiotzen ari zen arte bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak beraien lanak ulertzeko orduan. Beste maila batean
|
baino
gaur egungo gerra kronikalarien lanarekin konparatu daitekeela uste dugu.
|
|
|
John Lewis United Mine Workers eko buruzagia aurrean zutela CIOk kanpaina indartsu bat hasi zuen altzairu, auto, beira, kortxo eta beste eskala handiko produkziodun industrietako langileak antolatzeko. 1937aren bukaeran CIOk Lanaren Federazio Amerikarrak
|
baino
afiliatu gehiago zituen. CIOren kanpainak eta derrigorrez sindikatzeko eskaerak aurkaritza gogorra izan zuen, baina Presidentea ez zuten kontra.
|
|
|
Roosevelt-ek alderdi demokratan zeuden New Deal aren aurkakoak bota zituen. Primaria demokratetan eskua sartu zuen eta hegoaldeko boto emaileei kontserbadoreak
|
baino
liberalak aukeratzeko esan zien. Baina berak aurka egin zien kandidatuek irabazi zuten.
|
|
|
Estatubatuarren egoera txarra izan arren, depresioaren bost urte okerrenetan() gosez 110 biztanle
|
baino
ez ziren hil (konparazio baterako: 1920, Sobietar Batasunak krisi ekonomiko larri bat jasan zuenean, bertan milioika hil ziren).
|
|
|
1920ko hamarkadan inmigrazioak lau milioiak pasatu zituen, 1930ean berriz erdira gutxitu zen. Hori kuota sistemaren ondorioa izan zen batez ere, urte batzutan herrialdetik irten zirenak sartzen zirenak
|
baino
gehiago ziren eta. Garai honetan heldu ziren erdiak naziengandik ihes egindako errefuxiatuak ziren, asko goi mailakoak:
|
|
|
Gai eta gune zehatzak aztertzeko eta lantzeko eskatzen zieten, pare bat hilabetetakoak izan ohi ziren bidaietan. Stryker ek oso instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen hasi
|
baino
lehen gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean hasi aurretik ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten askotan eta jendearekin kontaktuan jartzeko eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren.
|
|
|
Liburu ironiko bat da eta askotan irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira. FSAko erreportariek ezin zuten horrelako gehiegikeriarik egin gobernurako lan egiten baitzuten eta presio politikoen menpe zeuden; ondorioz, beraien argazkiak orokorrean Bourke White nak
|
baino
inpertsonalagoak dira. Aipatutako ironia puntua erakusten duten notatxoez lagunduta daude (ikus ondoko irudia).
|
|
|
Gauzak ziren bezala erretratatu nahi zituen eta bere lanaren indarra horretan oinarritzen da. Irudi baten xehetasunek beste edozein planteamendu artistikok
|
baino
gehiago adierazten duela uste zuen. Askotan segundo edo momentu bikainaren zain orduak ematen zituen.
|
|
|
Ekonomiaren ahulezia handiena zen produkzio kapazitatea kontsumitzearena
|
baino
handiagoa zela. Izan ere, populazioaren zati handi batek (nekazariak eta beheranzko joera zuten industrien, ikatza, kotoia, oihalak langileak) oparotasun orokor hori ez zuen bizi.
|
|
|
Diru sarrerak gaizki banatuta zeuden. Irabaziak eta dibidenduak soldatak
|
baino
azkarrago igo ziren eta zerga politikak aberatsen alde egin zuen. 1929an populazioaren %5ak diru sarreraren herena jasotzen zuen.
|
|
|
1929an populazioaren %5ak diru sarreraren herena jasotzen zuen. %71ak urteko 2500 dolar
|
baino
gutxiagoko diru sarrerak zituen, eta kopuru hori gutxieneko erosotasun bat izateko beharrezkoa zen. Herria lehen baino egoera hobean bizi zen baina produkzio masiboa mantentzeko tokatzen zitzaion artikulu kopurua erosteko ez zen gai.
|
|
|
%71ak urteko 2500 dolar baino gutxiagoko diru sarrerak zituen, eta kopuru hori gutxieneko erosotasun bat izateko beharrezkoa zen. Herria lehen
|
baino
egoera hobean bizi zen baina produkzio masiboa mantentzeko tokatzen zitzaion artikulu kopurua erosteko ez zen gai.
|
|
|
Banku independiente kopuru handia zegoen (1921ean 30 000
|
baino
gehiago) eta askok aktibo mugatuak zituzten. Arautze ezegokiagatik, zuzendaritza ezgaiaren eta iruzurrezkoaren eta beste arrazoi askoren ondorioz banku askok gehiegizko ahultasuna zuten.
|
|
|
Hala ere Hoover ek ez zuen porrota onartu. Herriaren arazoa ekonomikoa
|
baino
psikologikoa zela uste zuen, eta langabetuen kopurua minimizatu egin zuen oparotasuna azkar etorriko zela esanez; 1931ko udaberrian Presidenteari arrazoia emanez bezala produkzioa eta lana gehitzen hasi ziren. Baina beherakada berriro etorri zen Kreditanstalt banku suitzarraren bankarrotarekin.
|
|
|
Superprodukzioa zegoen eta gobernuak lurrak ez lantzeagatik,... dirua ematen zien nekazariei. 1935erako irabaziak bikoiztu egin ziren, baina lehorteek eta hondar ekaitzek eragin handiagoa izan zuten AAAk
|
baino
. Irabazien gehiengoa nekazari handiek jaso zuten.
|
|
|
Konkretuki hizkuntza propiodun erkidego autonomoei (Katalunia, Galizia, Valentzia, EAE, Nafarroa...) hezkuntzako edukien %45eko portzentaia finkatzeko aukera ematen die legeak, eta gainerako %55a Estatuak ezartzen du. Eskema honek duen arazo nagusia proportzio kontua
|
baino
gehiago planteamendua da: abiapuntua Estatuak ezartzen duenez, hau da, ikasgaiaren oinarrizko eskema egina datorrenez, gero eduki propioak, kopuruz esanguratsuak izan badaitezke ere, derrigor eskema horretara moldatu beharra dute.
|
|
|
hasteko euskal historia bat eraiki ikuspegi propioarekin, eta hari, osagarri gisa Frantzia/ Espainiako (edo hobe Europako) historia erantsi. Baina horrek EAEko hezkuntza autonomia dena
|
baino
handiagoa izatea eskatuko luke (edo agian Eusko Jaurlaritzaren aldetik ausardia handiagoa izatea, moldapenak espainiar eredutik abiatuz egin beharrean aurrenik euskal eredua eginez eta ondoren hartara moldatuz Estatutik datorren oinarria).
|
|
|
Cf. 2003.01.16ko BOPV EHAA, 10 zenb., 616 orr. Kuriosoa da Batxilergoko bigarren kurtsoko espainiar Historian euskal edukiak txertatu
|
baino
bi hilabete lehenago aurkeztu zela Euskal Herriaren historia ikasgai honen dekretua. Eusko Jaurlaritzan beldur ote ziren zituztela nahi zituzten moldapenak egin espainiar historian eta beraz alternatiba gisa sortu ote zen euskal historia hau?
|
|
|
Kadizko Konstituzioari dagokionez, ez daukat ezer kritikatzeko hura (eta bere ondorioak Hego Euskal Herrian) azaltzearen inguruan. Baina, paraleloki ez legoke gaizki egitarauak Frantziako Konstituzioak (behintzat Iraultzako lehenak) aipatzea, Iparraldean eragin zuzena izan baitzuten (europar ikuspegitik espainiarrak
|
baino
garrantzitsuagoak izateaz gain).
|
|
|
Hor koka ditzakegu Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista kasu, atlantiar orbitan egon arren europar eraikuntza eta dinamika demokratikotik kanpo geratu zen 1975/ 86 arte; eta hola zenbait azpiatal bereiz litezke...). Era horretara periodizazio propio bat ehundu dugu, guztiz independentea izan ez arren, gutxienez autonomoa (ez autonomikoa) eta estatuena
|
baino
testuinguru zabalagoan kokatuko dena. (Kintana, 2004).
|
|
|
Esate baterako proposa liteke azter daitezkeen testu historikoen zerrenda bat. Badakit gauza zaila dela, baina irakasleari administrazioko adituei
|
baino
zailagoa egiten zaie bakarka aurkitu eta osatu beharra testu historikoen bilduma hori. Edo, testuez gain, egin daitezkeen txangoen, edo ikus daitezkeen bideo historikoen gida bat eskaintzea egoki litzateke.
|
|
|
Gainera euskal eta europar historien kasuak paralelismo handiak dituzte, bietako ezeinek ez baitu izan estatu propiorik, bai aldiz hainbat muga, barne zatiketa eta eskualdeen araberako dinamika desberdin, kontrajarri eta lotura gutxikoak ugari. Hortaz bi hauen inguruan konbentzio bat eraikitzeko lana askoz berdeago dago aspalditik Estatu nazio gisa finkatuak dauden herrialdeen kasuan
|
baino
. Edozein kasutan ez du Goihenetxek mitologiaren errazbidea hartu nahi euskal (edo europar) historia polit bat osatzeko baizik irizpide metodologiko zorrotzei jarraiki, hots, lan neketsu eta zintzoa eginez eraiki nahi du gure konbentzio historikoa.
|
|
|
edo. Euskal Herriaren historia?
|
baino
hobeto. Europa eta Euskal Herriaren historia, ipini litzaioke.
|
|
|
ezen ez EAEko hezkuntza sisteman, adibidez Batxilergoko bigarren mailan, irakasten den. Espainia eta Euskal Herriko historia? ikasgaia
|
baino
: Goihenetxek proposatzen duen ereduak euskal historia ikuspegi propioz lantzeko aukera handiagoak ematen ditu, espainiar historiografiarekiko morrontza gainditzen laguntzen du, baina ez da bere baitan ixten.
|
|
|
Ez dakit gure hezkuntza horretarako aski prestaturik dagoen, irakasle guztiek ez baitute Goihenetxek zuen esperientzia iturri zuzenen analisian. Izatez hezkuntza zentru gehienetan ikasleak ebaluatzeko orduan bertan, kontzeptuei, hots eduki teorikoei balio handiagoa ematen zaie prozedurei
|
baino
. Hortaz ez dakit noraino den posible, proposamen gisa ideala izan daitekeela ukatu gabe, prozeduretatik abiatuz bideratzea historiaren irakaskuntza.
|
|
|
Kontzeptuei dagokionez, Europakoaz gain, Euskal Herri osoko (Iparralde eta Hegoalde) historia laburbiltzeko saioa ageri da, lurralde arteko oreka nahiko ondo zainduz. Ez dut orain eduki horien analisi azalekoa
|
baino
egingo, zertzelada batzuk ematera mugatuz. Hasteko aipa dezaket euskal periodizazio autonomo bat antzeman daitekeela, Iparralde/ Hegoalde bikoiztasuna saihestuz eta Frantzia zein Espainiaren parean haien neurriko Europako beste herrialde edo eskualde aipagarrien gaiak jasoz.
|
|
|
Baina haien belaunaldiko ikaskide guztiak aztertuz gero, zenbat oroitzen ote dira egun eskolako historia haietaz? Gainera, jende larrituok ahantzi egiten dute egun hezkuntzaren eragina inoiz
|
baino
txikiagoa dela ikasleengan: eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin.
|
|
|
sartzen direla, kontzeptuen atalean. Eta egia da jarrerak eta balioak (ez soilik historia ikasgaian baizik beste edozeinetan ere), zuzeneko enuntziatu formaletan
|
baino
gehiago, eduki konkretuetan joan ohi direla inplizitu. Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer.
|
|
|
Adibidez hainbat datu eskaintzen dituzte bertsoek eta kantuek (nekazarien bizimodua azaltzen dutenak, karlistadetakoak, Napoleonen gerretakoak...), euskal aldizkarietako artikuluek (Eskualdunakoak, Euskalzalekoak, Euzkadikoak, Argiakoak...), apaizen sermoiek (herritarren bekatuen inguruko salaketekin eguneroko bizitzaren inguruko albiste interesgarriak eskainiz), literatura lanetatik atera daitezkeen pasarte historikoek (Etxepare, Lazarraga, Axular, Mogel...), etab. Material oso heterogeneoa dago hor, hainbat zailtasunekin: ez dago euskal testu historikoen bildumarik prest helburu didaktikoekin; eskuratuta ere egungo irakurlearentzat euskalkizko testu zaharrak sarritan erdal testuen itzulpen modernoak
|
baino
zailagoak dira; etab. Baina landuz gero hezkuntzan erabiltzeko moduko hainbat material baliagarri eskura liteke. Kondaira aldizkarian, Testu Historikoen atalean, halako testuak biltzeko ahaleginetan dihardugu, proiektuak zer landu asko badu ere oraindik.
|
|
|
Izan ere, polemika handiena eragiten dutenak ez dira balio horiek izaten baizik herrialde konkretuen historiari lotuta ustez transmititzen diren balio nazional (ist) ek. Zeren kontua da herrialde baten historia lantzeak, historia unibertsalak
|
baino
gehiago, inplizitu dakartzala naziotasun ideiari lotutako balioak.
|
|
|
Adibidez Espainiaren Erdi Aroko historia kontatzean, biztanle kristauak (bereziki gaztelauak) protagonistak gisa agertu ohi dira eta musulman edo juduei bigarren mailako papera ematen zaie (etsai gisa ageri ez direnean). Horrek, noski, balio inplizitu batzuk islatzen ditu, alegia, hobe dela kristau izatea musulman izatea
|
baino
, hobe gaztelaniaz mintzatzea arabieraz (edo euskaraz) baino, eta dudarik gabe Espainiaren izatea lotuago dagoela Gaztelarekin eta kristautasunarekin ezen ez arrotz gisa ageri den Islamarekin. Iraganak, jakina, ez du berez halako ezer esaten.
|
|
|
Adibidez Espainiaren Erdi Aroko historia kontatzean, biztanle kristauak (bereziki gaztelauak) protagonistak gisa agertu ohi dira eta musulman edo juduei bigarren mailako papera ematen zaie (etsai gisa ageri ez direnean). Horrek, noski, balio inplizitu batzuk islatzen ditu, alegia, hobe dela kristau izatea musulman izatea baino, hobe gaztelaniaz mintzatzea arabieraz (edo euskaraz)
|
baino
, eta dudarik gabe Espainiaren izatea lotuago dagoela Gaztelarekin eta kristautasunarekin ezen ez arrotz gisa ageri den Islamarekin. Iraganak, jakina, ez du berez halako ezer esaten.
|
|
|
Izatez egungo Espainiaren eta Erdi Arokoaren artean identifikazioak bilatzea historiaren abusuzko irakurketa bat egitea da. Izan ere garai hartan Espainia ez zen nazio bat, Iberiar penintsula osoa izendatzeko erabiltzen zen izen geografiko soila
|
baino
(egun Eskandinavia edo Anatolia izan daitezkeen bezala: izena dutelako ez dugu deduzitzen eskandinaviar edo anatoliar nazioak daudenik).
|
|
|
Euskal historia ikasgaian behintzat nik ez dut proposatzen balio nazionalistarik sartzea (ezein zentzutan), baizik soilik euskal izena merezi duen historia curriculuma lantzea, euskal hitzaren esangura konbentzionala, minimoetan behintzat, errespetatuz. Horretarako ezin dira euskaldunak, Euskal Herria eta euskara ezaugarriak
|
baino
gutxiago aintzat hartu. Baina ezta gehiago ere:
|
|
|
Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla. Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin
|
baino
lotura juridiko politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik. Dena den kontuz ibili behar da zazpi probintzien inguruko bloke zurrun irudia saihestu guran ez igarotzeko. Baskongada/ Nafarroa/ Iparralde?
|
|
|
partiketa hirukoitz halaber zurrunera8, historiak ez baitu bloke erabatekorik inoiz seinalatzen, hainbat arlotan harreman, transbertsalak? aurki daitezkeelarik (adibidez Aro Modernoan arrantza auzietan Bizkaiak, Gipuzkoak eta Lapurdik oso harreman estuak izan zituzten beren artean, beste ezein probintziarekin
|
baino
estuagoak). Eta ezin ahaztu Euskal Herria ez diren lurraldeekin izandako loturak ere (Zuberoak Biarnorekin, Arabak Errioxarekin...).
|
|
|
Egun Euskal Herrian dauden hiru eremu politiko administratiboen ereduak (EAE, Nafarroa, Iparraldea) lehenago historiaren arlo batzuetan suma daitekeen joera hirukoitz hori reifikatzera daramatza historialari batzuk, ahaztuz egun bezain markatua sekula ez dela izan tripartizio hori. Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin
|
baino
, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
identitate faktorea (euskal, espainiar edo frantses historia izatea) ez dela inondik ere ikasleek ikasgai hauekin gehien xurgatzen dutena. Zeren identitateak mugatu arren ikergaiaren esparrua, esparru hori aztertzean, ondo egiten bada, hain agertzen dira eduki desberdin asko (ekonomikoak, sozialak, kulturalak...) ezen azkenean beste mila daturen artean bat gehiago
|
baino
ez den izaten subjektu historikoarena. Hortaz, subjektu horren abiapuntuko balio argi aitortu eta mugatuz gero, ondoren azpitik sartzeko eta eduki akademikoetan inkontzienteki tartekatzeko arriskua saihestuko litzateke, bestelako edukietan lasai asko murgiltzea erraztuz.
|
|
|
Aukera horiek bezain zilegia da norbere hizkuntzatik abiatuz definitzea euskal subjektua. Azken finean euskal subjektuaren inguruko definizio propio bat gura bada zer egokiagorik abiapuntua hizkuntza propioan kokatzea
|
baino
. Beraz euskarazko definizio konbentzional bat erabiliko dut, hots, gure hizkuntzaren eta hiztunen usadioan eta egungo erabileran ohiko xamarra den esangura bat.
|
|
|
Badirudi propaganda paper hauek, Frantzia aldean inprimatu zituztela, eta gero Iruñera eramanak izan zirela. Altxamendua piztu, eta baztandar batek
|
baino
gehiagok erakutsi zuen bere burua nazionalen alde. Haietako zenbait fusilamendurako zerrendak egiten aritu omen zirela ere hedatu zen.
|
|
|
Villanovaren agindupean abiatu ziren boluntarioek Nafarroa Tertzioa osatu zuten, haien artean Iruñeko, Erriberriko eta Irunberriko boluntarioak zeuden gehienbat. Irun hartu
|
baino
lehen, Berako karabineroak eta Irungo miliziano zutabea menderatu behar zuten. Uztailaren 21ean zutabea Beran sartu zen tiro bakar bat ere bota gabe.
|
|
|
Gizon hauek Baztanera itzuli baziren, denborarekin erreklutatu egin zituzten. Gerra hasieran ere beste boluntario talde bat Erriberan uztak jasotzen ibili zen frontera bidali
|
baino
lehen. Nekazaritza arloan eskulana falta zenez soldaduak lana egiteko beharrezkoagoak ziren, frontean tiroak botatzen ibiltzeko baino (AA, 1995:
|
|
|
Gerra hasieran ere beste boluntario talde bat Erriberan uztak jasotzen ibili zen frontera bidali baino lehen. Nekazaritza arloan eskulana falta zenez soldaduak lana egiteko beharrezkoagoak ziren, frontean tiroak botatzen ibiltzeko
|
baino
(AA, 1995: 41).
|
|
|
Isunak 100 eta 500 pezeta bitartekoak izaten ziren, garai hartarako diru asko (Altaffaylla Kultur Taldea, 1986: 164). 14 Frontean hildako soldadu kopurua aurkitzeko zailtasunak izan ditut, 36
|
baino
gehiago hilko ziren. Nik kopuru hau Udaleko Aktetatik eta Epaitegiko Libro de defunciones etik atera dut.15 Baztango Udala, Akten Liburutik().
|
|
|
Altxamendua gertatu eta sei egunetara (VII) gorpu bat agertu zen Irurita eta Berroeta artean dagoen bide bazterrean17 Erratzun, Ceferino Aznar Sancho, 18 urteko Ablitaseko mutila, buruan tiro bat jota agertu zen18 Oronoz Mugairen Francisco Mula Castro hil zuten, Diputazioko zeladorea19 Herri honetan bertan, Miguel Catalanek bere buruaz beste egin zuen oso egoera arraroan20 Arizkunen bizi zen Angel Mikelarena Aiorta,. Murio en las inmediaciones de la casa Perochena de Elizondo el 15 XII, por heridas de arma de fuego? 21 Ikusten denez, hildako hauek kanpotarrak ziren, edo ez dakigu bere izen eta abizenik. Aipatu hilketez gain, heriotza gehiago ere izan ziren, Berroetako Maria Francisca Iturralde Olaetxea, 23 urteko neska hil baitzuten22.Baztandar gehiago hil zituzten
|
baino
gure eskualdetik kanpo. Lekarozeko Xalbador Elorga Zozaia, herritik eraman zuten auzokoen denuntziengatik.
|
|
|
Gerra Hotzari esker, muga militarizatua 1947an kendu zuten, aliatuak ados jartzen ez zirelako. Sobietar Batasunak Francoren diktadura kendu nahi zuen, besteek aldiz (AEB, Britainia Handia eta Frantzia) nahiago zuten Espainiarentzat diktadura eskuindarra komunismoa
|
baino
. Horrela, mugetako goarnizioak kentzen joan ziren, nahiz eta Baztanen militarren kuartel batzuk mantendu.
|
|
|
Ekintza zuzenena Aran haranaren inbasioa izan zen. Helburu hau bete
|
baino
lehen, iraila eta urrian, beste gerrillari unitate batzuk Nafarroan, Gipuzkoan, Huescan eta Gironan sartu ziren; hiru mila gerrillarik parte hartu zuten. Operazio hauek etsaia nahastea zuten helburu.
|
|
|
Inbasioa izan
|
baino
lehen, PCE ak Frantziako zuzendaritzatik ipar ekialdeko gerrillari taldeekin eta militantziarekin kontaktuan jartzeko, Nafarroa erabiltzen zuen bitartekariak (enlaces) sartzeko. Nafarroan sartzeko lau sare zeuden bata bestearekiko independenteak, bakoitza kolaboratzaile eta gidari propioekin.
|