|
2004
|
|
|
|
Azken
bertsoek borrokalari berrientzat ikuspegi ideologiko garbia adierazten dute. Helburuak jartzen ditu eta etsaiak nortzuk diren ere bai.
|
|
|
Azterketa zehatza egin zuen euskararen gainbehararen zergatiak arakatzerakoan eta zera adierazten du, aginte politikoaren hizkuntza
|
azken
batean nagusitu egiten da, ondokoak baztertuz:
|
|
|
Foru administrazioak desegin zirenean, Espainiako Parlamentuan onartu zuen 1876ko uztaileko 21eko legearen harían, Batzar Nagusiak legea aplikatzera ukatu ondoren, Espainiako Gobemuak Konstituzioak aintzat hartzen zituen Diputazio probintzialak ezarri zituen. Foru erakundetzearen
|
azken
esparrua galdu ondoren, euskal zibilizazio historikoaren aztama bakarra euskara bihurtu zen. Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren azken ondasuntzat hartu zuten.
|
|
|
Foru erakundetzearen azken esparrua galdu ondoren, euskal zibilizazio historikoaren aztama bakarra euskara bihurtu zen. Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren
|
azken
ondasuntzat hartu zuten. Une horretan, euskara aldi batean, ikur bihurtu zen, komunitate jakin baten adierazpen sinboloa eta beraz iragan eta geroaren arteko zubi.
|
|
|
Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen. Etena, gogorra izan zen, ez baitugu ahaztu behar, euskal liberalek, lau urteren buruan gogor eta irmo borrokatu zutela karlisten kontra eta
|
azkenean
Espainiako Parlamentuak garaituen pareko pagua eman zien. Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik.
|
|
|
dan murgildu zen gizartearen ispilu argia agian. Euskara, gizarte tradizional eta zaharreko
|
azken
agiria zen eta zibilizazio baten erakusle eta bilbotar ikuspegitik defentsa aldarrikatzen bazuen, politikagintza abertzalearen ikur berria zen, idealizazio paseistaren ikuspegi hiritarretik begiratzen zuela. Horregatik, bere lehen diskurtso abertzalean oinarriturik, euskara, aberriaren armarrian kokatzen zen.
|
|
|
Beraz,
|
azken
ondorioa oraindik harrigarriagoa egin zuen, printzipio nagusia leinuaren garbitasuna iraunaraztea zelako, gizakiok biologia oinarrian bere jatorrizko zena gorderik balute bezala:
|
|
|
Ildo berean, irakaskintza euskaraz bideratzeko, Hermanos de las Escuelas Cristianas delako Kongregazioak bildu euskaldundu ondoren euskaraz irakas ditzaten edo maisu anderenoentzat irakasle eskola euskalduna sortu, proposatzen zuen. Jakina, diru baliabideak behar ziren eta
|
azkenik
idatzi zuen:
|
|
|
Beraz, bere bizitzaren
|
azken
aldian, euskararen aldeko ekintzan sartu zen, ez bakarrik hizkuntzaren gorpuzte modemoan (ortografía, gramatika eta abar) baita ere bere zabalkundea gizartean bideratzeko. Eta ekintza honen iturburua, euskal abertzaletasunean kokatzen zuen.
|
|
|
Esan ohi da Sabino Aranak eta Azkuek, bakoitza bere aldetik, lexiko tradizio baten aita pontekoak direla. Horien aldamenean, Larramendi zena,
|
azken
horren ildoa berehala desagertu bazen ere (9).
|
|
|
Onerako zein txarrerako, Sabinoren esana beti egon da hor, oinarri eta sustrai.
|
Azken
aldiotan ere, hortxe dago, euskararen normalizazioaren mezua gero eta hedatuago dabilenean gure artean.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen,
|
azken
nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
a) Errenazimentua(), b) Larramendirena XVIII. mendean (1880 urtea arte), eta e) XIX. mendekoa.
|
Azken
mende honen bukaerako testuinguru historiko honetan kokatzen du egileak, hain zuzen, Ara naren ekarpena. Garai honetan lekuko euskalariak hauen artean Astarloa, Az kue, Kanpion, Arana eta, dira atzerriko hizkuntzalarien bereziki Humboldt, Bonaparte printzea, Vinson, van Eys, Hervás en eta, argitasunak eta ekarpenak jasotzen dituztenak, orduan sortzen baita Europan, buru Humboldt dela, hizkun tzalaritza modemoa.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste,
|
azken
lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
(271) Martinez de Luna, Iñaki, < < Euskeraren kale erabileraren
|
azken
emaitzak», Jakin, 130
|
|
|
Ebidentzia bat den bezala, euskal nazionalismoaren historian abertzaleak oro ez direla izan, ez lehen ez orain, euskaltzaleak. Ebidentzia bat da, halaber, arrazoi guztiak, akademikoenak izan da ere, ez direla maila berekoak izaten, eta
|
azkenean
, denborarekin, egiazte penen froga gainditzen dutenek egiten dutela aurrera. Eta zentzu honetan esan beharra dago intelektualen komunitatean aurkitzen dituela zientziak desarra zoirik nabarienak, batez ere boterearen esaneko bihurtzen denean.
|
|
|
Arraza gauza bat da, arrazakeria deitu ohi zaiona, jokabide politiko eta ideologikoengatik bereizkeriaren praxia islatzen duenean, eta beste gauza bat, oso desberdina, arrazaren kontzeptua zentzu genetikoan erabiltzen denean, maila akademikoan, alegia.
|
Azken
adiera honen harira, L. F. Cavalli Sforza Stanford-eko genetista ospetsuari jarraiki (273), arrazaren kontzeptuak «dirau
|
|
|
«Ellos y nosotros» artikuluan oso garbi adierazia datorren bezala, «maketo filoak»,
|
azken
batean, politikoki eta ideologikoki «espainolistak» direnak di ra, euskal nazioaren kontra nazio espainolaren legea ezartzen dutenak. Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena, baina diferentzia handi honekin:
|
|
|
Pasarte honetan ageri denez, alde batera utzita, noski, egungo euskal historiografian sostengaezina den Euskal Herri foralari egoz ten dion ustezko independentziarena, lehen aipatutako elementu objektiboei subjektikoa eransten die, independentzia erdiesteko borondadea, alegia, bal din herritarrek hala erabaki balezate. Xede honekin sortuko ditu, hain zuzen, Euskeldun Batzokija (1894), EAJ (1895), eta sustaketa politikorako tresnarik eraginkorrenak, bereziki, prentsa organoak, hala nola Bizkaitarra (1893), Ba serritarra (1897), El Correo Vasco (1899), Euzkadi (1901), La Patria (1901) eta Patria (1903), Bizkaya ren Edestija eta lzkerea Pizkundea argitaletxea (1896),
|
azken
hau Luis bere anaiarekin batera bideratua. Horrela gauzatzen da sabindar nazionalismoa hamarkada estu baino biziko ibilaldian.
|
|
|
arraza, hizkuntza, gobemua eta legeak, izaera eta ohiturak, eta nortasun historikoa (13).
|
Azken
batean, bi Jan horiek osagarriak dira.
|
|
|
|
Azken
batean, derragun garbiki, arraza da euskal nazioa funtsatzen duen elementu nagusia eta beste guztiak, garrantzitsuak izan arren, elementu gehiga rriak besterik ez dira. Zentzu honetan, guztiz adierazgarria dira «Errores cata lanistas» artikulu aipatuan jaulkitzen dituen gogoetak, non esaten baitu nahia go duela atzerritarrez kutsatutako Bizkaia euskalduna eta independentea baino kutsatu gabekoa, nahiz ez izan independentea eta euskararik ez egin (37).
|
|
|
Nabar mentzekoa da Hendaia eta Hondarribiako Batzar Ortografikoen inguruan izandako protagonismoa, zenbaitek modu negatibo batez epaitu izan dutena, baina bidegabeki, oraindik zer argiturik badelako hor, geroago zehatzago iku siko dugun bezala. Oraingoz aski bekigu iradokitzea Sabino Arana
|
azken
ur teetan, agian politika instituzionalean sartuta dabilelako eta euskal munduan murgilduago, euskararen kausari orokorrean diogu hau, hasieran baino ga rrantzi handiagoa ematen diola, nahiz eta alderdi hau ere zehaztu beharrekoa da, euskal naziotasunari buruzko ikuspegian jarrera aldaketarik edo eboluzio antzekorik ez dugun sumatzen. Euskaltzaleago izatea baliteke, bai, baina ez horregatik arrazari gutxiago atxikia.
|
|
|
Zehatz mehatz aztertzen du euskalkien batasun arazoa, 62 neologismo sortzen ditu, eta euskarazko 123 eta gaztelaniazko 36 hitzen etimologia azaltzen du. Liburu honen bidez sortzen da,
|
azken
batean, «sabindar eskola euskeralogi koa» deitu izan zaiona. Euzkel Bazkuna koek ere horixe berrargitaratuko dute zatika beren aldizkarian.
|
|
|
Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala. Zalantzarik ez da Azkuek
|
azken
hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere haren aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar dezan bere iritzia beste guztien gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin azken hitza.
|
|
|
Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere haren aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar dezan bere iritzia beste guztien gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin
|
azken
hitza. Izan ere, hauxe zioen bere Proyecto hartan:
|
|
|
lehenik, fonetika finkatu behar da, hotsen jatorrizko iturriak aztertuz eta, honela, fonetika eta etimolo giareren arteko lotura ezinbesteko bihurtuz; lehen urrats hori burutu eta gero, ez lehenago, letorke bigarren unea, arau ortografikoak alfabetoan eta hiztegi an zehaztearena; azkenik, hotsa zintzoki transkribatuko da ezarritako arau or tografikoaren arabera.
|
Azkenean
, prozesuaren bukaeran, Aranak hizkietara mu gatzen du balio fonetikoa (71). Horrela jokatzean, ez bide zituela behar bezala bereizi ortografía eta fonetika kritikatu izan zaio oraindik orain (72).
|
|
|
Sabino Aranak aipatutako eranskin horretan euskal alfabetoaren berrikuntza rako hobesten dituen formak, x, tx eta r dira,
|
azken
hau gainean tilet bat duela, gaurko bikoiztuaren ordez. Lehenengoak beste lauek darabiltzaten eh, s, s eta z (azken bi hauek gainean marra daramatenak) ordezkatzen ditu; bigarrenak, eh, z,
|
|
|
Sabino Aranak aipatutako eranskin horretan euskal alfabetoaren berrikuntza rako hobesten dituen formak, x, tx eta r dira, azken hau gainean tilet bat duela, gaurko bikoiztuaren ordez. Lehenengoak beste lauek darabiltzaten eh, s, s eta z(
|
azken
bi hauek gainean marra daramatenak) ordezkatzen ditu; bigarrenak, eh, z,
|
|
|
ts eta tz(
|
azken
hiru hauek gainean marra bana daramate) eta ts (honek marra bi
|
|
|
Bera baino lehen bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan. Bata Josef Francisco de Iri goyen en Colección Alfabética de los Apellidos Bascongados con sus Signi ficados da, 1.609 abizenen zerrenda zekarrena, eta bestea Augusto Federiko Pott ek alemanieraz 1875ean idatzi eta gaztelaniara Eliano Ugarte-k 1887an itzulitako Sobre los Apellidos Bascongados liburuxka,
|
azken
hau, 43 orrialde besterik ez dituen arren, lehenengoa baino askoz ere hobea zena. Iturri gisa, Kanpionen Datos Históricos referentes al Reino de Nabarra ere erabiltzen du, harenean azterketa etimologokoa egiteko datu historikorik agertzen delako.
|
|
|
Euskaraz idatzitako liburu horietako bat da, hain zuzen, Umiaren Le nengo Aizkidia. Remen haurrei irakurtzen irakasteko euskal alfabetoaz testu li buru baten antzeko zerbait prestatu beharrean aurkitzen baita, bere azalpenetan gramatikan ohikoak diren hitz teknikoak erabili beste biderik ez zaio geratzen. lrakurleak jakin dezan bakoitzaren esanahia,
|
azkenean
117 inguruko hitz berri en zerrenda dakar taula batean (78). Lecciones de Ortografía del Euskera Biz kaino liburuan ere badator bertan agertzen diren beste 73 hitz berriz osatutako beste zerrenda bat ere (79).
|
|
|
geak aplikatzea, atzizki arrotzak kenduz, eta b) kontsonantez bukatzen diren gizonezkoen izenak a edo í rekin, Mirena, Gilerma, Andoni eta gisakoen ka suan bezala eta, emakumezkoenak e edo ne rekin(
|
azken
kasu honetan n en bukatzen diren Martín, Balendin bezalako gizonezkoen izenetatik bereizteko), Josune, Gilerme ren kasuan bezala (84), etab. Antza, arra eta emearen eredu ra asmatuak. Salbuespen bakarrak, Josu eta Miren izango lirateke, edota jato rrizko izenean kasuan, Keperin eta Karla, Zeperin (Zepherinus) eta Karol en (Carolus) ordez.
|
|
|
Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko
|
azken
hamarkada hauetan bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle batzuk atzerriko hizkuntza batzuetan ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez. Baina zer suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan. Honetaz eztabaida publikorik ez da egin.
|
|
|
Aldizkarietan, ordea, euskara ia erabat arrotza dela esan de zakegu, ondoko taulan ikus daitekeenez, osta osta% 1,30eko orrialde masa besterik ez baitute osatzen euskaraz idatzitakoek. Erreferentziatzat hartzen ba da orotara 2.386 orrialde idatzi zituela, eta horietatik 382 orrialde baino ez euskaraz,
|
azkenean
Aranaren euskalluma% 16ko sortarekin geratzen da, ares tian emandakoaren erdira jaitsiz. Remen ageri da Arana iritzi publikoari gaz telaniaz zuzentzen zaiola, esan bezala, arrazoi praktikoak medio.
|
|
|
Ez goaz gutxi ala asko den edo antzeko baloraziorik egitera. Euskal Piz kundearen betean J.M. Barandiaranen euskarazko indizea% 3,11 eta Aitzole na% 8,84koa bada (107), Aranarenak
|
azken
honena bikoizteak asko esaten du bere alde, oraindik gehiago izanda.
|
|
|
Berrikitan, Hen daia eta Hondarribiako Batzarren berri eman izan denean, J. Javier Granja Pas cual en lanean bezala, honek ere, ia hitzez hitz, Viiiasante eta Kintanaren ber tsio bera ematen du (110).
|
Azken
honengan, gainera, geroago ikusi dugun bezala, Sabino Aranaren jarrera intelektuala politikeriaren aitzakiaz satanitze ko joera nabarmentzen da, haren hizkuntzari buruzko ikuspegi estu eta politi zatuari Azkue edota Kanpionen jarrera zabal eta zientifikoa kontrajarriz.
|
|
|
|
Azken
batean, Hondarribiako batzarkideen aurrean garbi adierazita utzi nahi duen puntua, bere hitzez esanda, hauxe da: «El único objeto para el cu al se convocó el Congreso de septiembre fue el de fijar una parte del euzke ra:
|
|
|
|
Azkenean
, zeharka baina, Hendaiakoa gaizki ulertu zuela aurpegiratzen dio Aranari. Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu hauek zehazten dira:
|
|
|
Honi beste kontraproposamen bate kin erantzuten dio Aranak.
|
Azkenean
ikusirik, batetik, Aranak ez duela amo re ematen 320ko izenen arazoan eta, bestetik, 1902ko martxoaren 1Oean Do nostian egindako bileran Guilbeau ordu terdi batez amorro bizian jardun zuela Aranaren kontra (138), Hondarrabiako Batzarrerajoateak egiazko zatiketa eka rriko zuela eta, denboraldi batez itxaroteko erabakia hartzen du talde batek
|
|
|
Arbelbide eta Daranatzek, Arana preso zeno (141), Batzamik ez egitea proposatu bazuten ere,
|
azkenean
, Hondarribiako Batzarra egin zen, 1902ko irailaren 11n, hain zuzen, baina Aranarik gabe. Ez zuen defendatzerik izan, be raz, hara bidalitako bere ikuspuntua.
|
|
|
Baina guk, ez erabat, diogu, zeren hango giroan sortuak baitira Eskual Zaleen Biltzarra, batik bat Iparraldean indartuko dena, eta Euskaltzaindiaren kimua, asmoetan bederen, 1918an Ioratuko dena.
|
Azken
Batzar honetan onartu ziren Eskual Zaleen Biltzarra ren estatutuak, Batzorde Zuzendaritzakoak izaki: Adema, lehendakari; Arana eta Kanpion lehendakari orde; Guilbeau, idazkari; Hiriart, diruzain; Daranatz, idazkari laguntzaile; Ar belbide, Azkue, Broussain, Gerra, Legaz eta Mujika, bokalak.
|
|
|
Eztabaida maila honetan, alde hatera utzita aranazaleek euskalaritzan izan zezaketen gaitasuna, jokabidearen gardentasunean datza arazoaren mui na. Sabino Aranari zaio leporatu azpikeriaz jokatu nahi izan zuela, pasarte horretan agerian baitago ortografiaren arazoa Hendaiakoan,
|
azken
fi nean, lagun gutxiren artean trenkatu nahi izan zutela, aldez aurretik azterketa lanik aurkeztu gabe, erabakiak ahoz hartuz.
|
|
|
Baina Jurgi Kintanak argitzen duenez (154), Azkue »Olabide bezalako sabindarrak akade mian sartzeko prest» omen zegoen.
|
Azkenean
, guztira, hamabi euskaltzain izan ziren hautatuak, baina gehienak, Eguzkitza, Olabide eta Eleizalde salbu, Az kue lehendakariaren harikoak.
|
|
|
Orixek, hori idaztean, seguru asko, gogoan du Hendaia eta Hondarribia ko Batzar sonatu haietan gertatua. Jokoan zegoena zerbait serioa zen, euskararen historian epealdi berri bati eragingo ziona, Larramendirena baino areago joango zena, euskara, artean baserritar eta arrantzaleen hizkuntza zena, hizkuntza modemoa, zemahitarako gaitua, egitea baitzen
|
azken
xedea. Elias Agirrek gerraurean idatzitako:
|
|
|
Eta Euzkadi, zer? Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren
|
azken
hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159).
|
|
|
Datu hau konstatatzetik hasi behar da. Eta bigarrenik, etimología
|
azken
|
|
|
Laburbilduz, galdera euzkera ala euskera baita, ateratzen duen
|
azken
on
|
|
|
Urkijori ez dio inork eman euskalari patenterik, Karmelo Etxegaraik ez du gai horretan ezagutzarik, Txomin Agirrek euskarazko bi nobela ditu. Autore hauek,
|
azken
batean, Ara naren euskara eredua, garbizalekeria, alegia, zen auzitan jartzen zutena, zeina islatzen baitzen, ez bakarrik izendegian, baita hiztegian bertan ere.
|
|
|
Tartean bekaizkeria egongo zela, seguru. Baina hau bezain segurua da, halaber, norberaren zipozkeriaz gain, arrazoi linguistikoen ondoan politikoak ere aurkitzen zirela,
|
azken
hauek ez nolanahikoak ere, elkar guruzatzen zituz ten gutunetan garbiki islatzen den bezala. Okerrena da, azken maila hauetan ere, setakeria, dogmakeria, politikeria eta gisakoak, gehienetan, ia beti ez esa tearren, alde batean bakarrik egoten direla.
|
|
|
Baina hau bezain segurua da, halaber, norberaren zipozkeriaz gain, arrazoi linguistikoen ondoan politikoak ere aurkitzen zirela, azken hauek ez nolanahikoak ere, elkar guruzatzen zituz ten gutunetan garbiki islatzen den bezala. Okerrena da,
|
azken
maila hauetan ere, setakeria, dogmakeria, politikeria eta gisakoak, gehienetan, ia beti ez esa tearren, alde batean bakarrik egoten direla.
|
|
|
Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan dezakegu, orduko ez Arana bat, baizik bat baino gehiago errebindikatzen dituztela: batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek
|
azken
aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian.
|
|
|
tako bi tomoak (187). Hauetan datorren guztia ez da
|
azken
hitza, zerutik ez ditu hodei guztiak ezabatzen, baina asko laguntzen du garai ilun hura argi tzen.
|
|
|
euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea.
|
Azken
as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra ta... Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki:
|
|
|
Sarreran, Eus kal Pizkundearen eragile eta gidari teorikotzat Astarloa eta Aranaren izenak ai patzen dira (201). Eta lehen zenbakiko 10 orrialdean
|
azken
honen argazkia dator, oinean honako hau dioena:
|
|
|
Horrelako sloganak sarritan agertzen dira aldizkarian. Hizkuntza ren erabileraz kezka bizia dago, eta horretaz jabetzea garrantzitsua da, haren gizarteratzea, baldin nonbaitetik,
|
azken
buruan hortik baitatorke.
|
|
|
|
Azken
batean, ongi asmatutako edo herritik jasotako hitzen egokitasun kontua erabilerak erabakitzen baitu, beude hor auzi horiek. Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206).
|
|
|
Orixerentzat kontua ez da meritua ematea ala ez ematea, dago kionean dagokiona ematea baizik. Horregatik, «Euskaldun barrí zar bat» ezi zenekoari ematen dion erantzunean irakur daitekeen bezala, ez du onartuko euskalaritzan
|
azken
hitza harena izatea:
|
|
|
Orduko eztabaida hari neurria hartzeko, hots, orduko irizpide aldez nahasi eta aldez kontrajarriak egun zer tan zehaztuak geratu diren jakiteko aski da Euskaltzaindiaren arauak begira tzea. Ordukoaz ari baikara, ez gaurkoaz, eztabaida, aipu horietan ageri den be zala, gehienbat Orixeren inguruan pertsonalizatzen bada ere, jokoan dagoen arazoa askoz sakonagoa delakoan gaude, zeren,
|
azken
batean, Sabino Arana euskalariari dioten mirespena eta, agian zuzenado esanda, haren eskolakoak autoizendatzen direnen dogmakeria baitago auzitan. Hori dela eta, egoera as ko ozpintzen da bi aldizkarietako euskaltzale jeltzaleen artean, hots, aranaza le ertzekoen eta aranazale zuhurren artean.
|
|
|
Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak
|
azken
40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori. Hark eredutzat herri mintzairan oinarritutako Kirikiñoren euskara zeukan.
|
|
|
Euzkerea tik lehen erantzuna «Nabarriztarra»k (223) eman zion Arrasate ko euskaltzainari. Euskararen gainbehera gertatu dela
|
azken
berrogei urte hai etan zenbait herritan. Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek:
|
|
|
Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek: bat, Errioxa, Araba eta Nafarroan, adibidez, euskal idazlerik ez zen garaian gertatu zen euskararen hondamendia; bi, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan
|
azken
ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi; hiru, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira, horiek ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau, herriari artez eragiteko, ahalik eta euskara gar
|
|
|
da euskararen hondamendia
|
azken
berrogei urte haietan gertatu zela esatea.
|
|
|
|
Azken
batean, eta berriro hasierara gatoz, euskaltzaletasuna abertzaleta sunari loturik dator eta hor jokatzen du euskarak bere etorkizuna: «Sin éste (el patriotismo) no hay euzkera ni vida propia.
|
|
|
bordinación del maestro al Poder; o en otros términos, a la política: ...cacique cuidan de concretar> > (Arturo Campión, Discursos polfti cos y literarios, Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1976, 201 or.). Geroago, 1910eko abenduaren 21ean «El euskera en Sarasaitzu> > gaiaren gainean Gipuzkoako Diputazioan emanda ko hitzaldian, euskarak atzera egitearen arrazoiak aipatzerakoan, barrukoak eta kanpokoak berei zi zituen, eta
|
azken
hauen artean, besteak beste, Espainiako estatuaren erantzukizuna nabar mentzen zuen: < < El estado español comete el delito contra el derecho y la historia, de favorecer a una sola en detrimento de todos los idiomas peninsulares.
|
|
|
«Dentro de la libertad de la patria está la vida del euz kera, pero esclava la patria el idioma no podrá vivir» (233).
|
Azken
puntu ho netan laurbiltzen da bere tesia.
|
|
|
Noski, Toumier jaunak ez du gogo onez irensten «ikasle eta ezjakintzat» (d apprenti et d ignorant) hartua izatea (244), desenkusatzen da esanez 1899an utzi zuela Euskal Herria eta Ipar Afrikan hogei urtetik gora egin ondoren itzu li zela 1945ean, eta etxeratzean minez ikusi zuela euskara nola ari zen galtzen eta mugak zenbat bereizten zituen Iparraldekoak eta Hegoaldekoak, zenbait kasutan Sabino Aranaren izena ez ezagutzeraino. Honek, bere
|
azken
arrapos tuan, hasieran botatzen die bere ziztakoa: «Pauvre ikhasle, quallais je faire parmi tant de savants irakasle?» (245).
|
|
|
(249) Zehaztuz etorri garen bezala, Azkue eta Sabino Aranaren arteko desadostasunak bis takoak izan ziren, ez bakarrik politikagintza eta hizkuntzalaritzan, baita euskal kulturgintzan ere,
|
azken
esparru honetan nor nori aurrea hartuko ibili baitziren: Sabinok Euskeldun Batzokija sortu ko du 1894an eta Azkuek Euskeldun Biltokia 1895ean; 1896an, bakoitzak bere aldetik bere orto grafi proiektua aurkeztuko du; Azkuek Euskelzale aldizkaria kaleratuko du 1897an, eta Sabinok, berriz, Euzkadi 1901ean (Jurgi Kintana, op., 25.or.).
|