|
2003
|
|
|
...ztanleak.Etabat bateangogoetahauluzatzendigugalderagisa:. Iradoki izandenez, gizonakdeseginoteditumegaterioitzelaetagainerakoedentatuak, behinetaHegoAmerikaraino sartuetagero??. Berehalakoanalboratuzuenazalpen hori, nahizetahurrengo lerroanonartuezinzela pentsatu, adibidez, lehorteikaragarribatekondorioztatukozuenikespeziehaiekguztietakoaleguztienBeringitsasartetikPatagoniarainoko suntsipena.Zelan
|
azaldu
, ba, desagerpenmasibohori. Darwindigresioluzebateanabiatzen da, Lurrarenhistorianbehinetaberriroerrepikatudirensuntsipenenordukoulergaiztasunaagertuz, etabaiiradokizereberorienkausak, azkenean ulertukodirenean, aldaketatxikietagradualetanoinarrituak izangodirela, etaezkatastrofehandietan.Darwinekidatzizuenez, suntsipenmasiboak argitzekohondamendi ezohikoetarajotzea, azkenbateanlitzatekenolagizaba...
|
|
|
EritasunariaurreegitekoorduraartesaiaturikoerremedioakereaipatzendizkiguConstantinek, adibidezmentuak, enpheltuharen euskaraederrean?, bainaerantsiz, orduraartekosendabideguzti guztiak itxurazalferrekoaksuertatudirela.GehiagoluzatzendaJaponiakogaztainondoaren (Castanea crenata) bideragarritasuna
|
azaltzen
, ez baitamin horiazgaixotzen, eta, beraz, berorrekbetezezakeenbertokogaztainondoen (Castaneasativa) hutsunea.Ildohorretatik, Albert Constantinmedikuakbereingurukoahaleginenberriematendigu:
|
|
|
Badagohirugarreneskutitzbatereosointeresgarria.Buruzainek martxoaren27anbidalizionLacomberi, bestegauzaaskorenarteanondokoa
|
azalduz
:
|
|
|
Mirakulurajo barik, lordKelvin ekespaziosideraletikekarrarazizuen bizia, hasteko.Ostekobizidun eraniztasuna
|
azaltzeko
, heinbateanlordKelvin ekDarwineneboluzionismoaonartuzuen, nahizetamuganabarmenak ikustendizkion.Mugahoriekbereustezzeintzukdirenazaltzeko, DarwinenEspezieenjatorrialiburukoazkenpasarteospetsua erabilizuen:
|
|
2006
|
|
|
Baina, ezdiot inongo traza onik hartzen hirugarrenhoni. Bestebiiturrietatikhartutakodatuengainekoadabakipolitegiakbaitira, nere idurikotz.EtaLekuonatarrenpitxilan horixe
|
azaltzea
izanen duzu hemengo nereardailaguzia.
|
|
|
ak, batezereelkarren sinonimo gisan. Esaidazue filologomaiteok, esan. Ez otedirabaLanduchiorenhiztegiko, estadooalturadeuno, estadua?
|
azaldu
zenetikateratako analogiahagitzberriak, estatuberdingizabetedelakoapain durahoriek. Etanoribereakukatu gabe, zenbat sotanapekoegin otezaiegeroztik Xahoren, Orixeren, edoOnManuelenberarenidazlanei?
|
|
|
Etanondik ateraoteda,. MartinJoxepearanaztar, hori? Goizuetako bikario zenak, Don Bixente Hernandorenak, gaihonen aztarren bila hasi zenean, Juan Mari Lekuonariutzitakojaiotz agirian33
|
azaltzen
da. Martin Jose, izena, behinetaberriz.Begira, begiranola:
|
|
2007
|
|
|
Hala ere, Piarres La, tte gramatikari, etnografo edo, losofoaren emaitza bibliogra, koa aztertu beharrrean, lan intelektual horren parean bilakatutako beste intelektualekiko harremanak arakatu nahi izango genituzke, kultura mailakoak. Euskaltasunaren zein kulturgintzaren erakusgarri izango zen sare hartan Piarres La, tte kokatzearekin batera, ahaleginduko gara
|
azaltzen
noraino izan ziren garrantzitsuak La, ttek buruturiko ekintzak, zer nolako eragina izan zuten nabarmenduz, X X. mendeko kulturgintza berri baten sortzaileak zirenetz ikustearren.
|
|
|
|
Azaltzen
ari garen ildotik, aipatu beharra dago Emile Zolaren manifestua, 1898ko urtarrilaren 13koa6, gizartearen eta pentsamenduaren alorrean aldaketak ekarri zituelako. Manifestu horrek gizarte moderno bateko intelektualaren betebeharra de, nitu zuen, intelektualen funtzio sozial berria agertu baitzuen.
|
|
|
Manifestu horrek gizarte moderno bateko intelektualaren betebeharra de, nitu zuen, intelektualen funtzio sozial berria agertu baitzuen. Eguneratze prozesu horri eutsi zion Eliza katolikoak ere, eta bere buruzagiak eta intelektualak sortzen saiatu zen,
|
azaldu
dugun moduan.
|
|
|
Joseba Agirreazkuenagak
|
azaltzen
duenez, euskal tradizio zienti, koan urri izan dira hiztegi biogra, koak. XIX. mendearen amaieran Euskal> Erria> aldizkariak euskal pertsona ospetsuen biogra, ak eta nekrologiak argitaratu zituen.
|
|
|
Baina Eusko Ikaskuntza lehenago sortu zen, 1918an, Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek Oñatin antolaturiko kongresu baten ondorioz. Eusko Ikaskuntza izan zen euskal kulturaren sorrera garrantzitsuenetarikoa, Joseba Agirreazkuenagak
|
azaltzen
duen bezala23, Oñatiko kongresu hartan gizarte berri baten beharrak islatu zirelako, hain zuzen ere, gizarte industrializatuan garatutako intelektualen beharrak. XX. mendeko lehenengo hamarkadetako jende idasi horrek jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuen.
|
|
|
Horixe izan zen, hain zuzen ere, Gure> Herriari emandako ardura, Edmond Blazy kudeatzaileak
|
azaldu
zuenez: Ils nous ont demandé un organe de vulgarisation30 Baina euskal kulturara hurbiltzeaz gain, euskaltasuna goratzea ere hartu zuen helburu, Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarrak beretzat harturiko pentsabideari atxikiz.
|
|
|
Ikusten dugu, beraz, 1920 hamarkadan sorturiko Gure> Herria> eta Bulletin> du> Musée> Basqueko idazleek Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarraren helburu berberekin osatu zituztela artikuluak, hau da, euskaldunen ezaugarriak nabarmendu eta iraunarazteko; hain zuzen ere, aurreko parrafoetan
|
azaldu
dugun euskal burgesiaren xedea zen hori.
|
|
|
Baionako apaizgaitegian Philippe Aranart, Jean Pierre Urricarriet43, Clément Mathieu44 eta Piarres La, tte45 aipatu ditu Malherbek pentsaera horren zaleen artean. Pierre Andiazabalek ere
|
azaldu
digu La, te gazte denboran ibili zela Action> Françaisen pentsamoldetik hurbil46, baina gero urrundu egin zela. Jacques Mestelanek, ostera, La, tte demokrata kristaua izan zela baieztatzen du, inoiz ez Maurras zalea47 Dena dela La, ttek berak aitortu zuen Maurrasen jarraitzailea izan zela gaztetan (gu orduan gazte izaki eta, gogotik jarraikizen gintzaizkon48).
|
|
|
euskalduna (Baiona eta Maule) eta bearnesa (Pau, Orthez eta Oloron). MicheuPuyouk hauteskunde horien zenbaketaren oinarriak
|
azaldu
dizkigu: scrutin de liste départamental avec prime à la majorité et application de la représentation proportionnelle si aucune des listes nobtenait la majorité, Micheu Puyou, J.:
|
|
|
Jean Goyhenetchek
|
azaltzen
duenez, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneren sorketa bat dator Europan hedatu ziren sociétés> savantes> edo jakitun elkarteen produkzio historiogra, koaren boomarekin94; konkretuki, Baionako Sociétéren jakitunen jakin minak garatu ziren liées à limpulsion de Paris95 XIX. mendearen bigarren erdian bilaka...
|
|
|
Ostera, buruzagiez gain, kide bakan batzuk baino ez ziren
|
azaldu
bileretara (harrigarria da 1923ko alean adierazitakoa, hau da, 80 partaide baino gehiago izan zirela bileretan): Edouard Casedevant 24 bider, Joachim Labrouche 23, Duvot 19 eta F. Lefort 18 Maiz joan ziren hauek ere:
|
|
|
Jadanik
|
azaldu
dugun bezala, 1871n Frantzian III. Errepublika ezarri zutenean Euskal Herriko Elizak tokiko handikiekin bat egin zuen Errepublikari aurre egiteko. Horrekin batera, orduko hainbat intelektualek Elizaren tresna bihurtu zuten Historiogra, a, kriatautasunaren ideologia babestearren.
|
|
|
Horrekin batera, orduko hainbat intelektualek Elizaren tresna bihurtu zuten Historiogra, a, kriatautasunaren ideologia babestearren. Jean Goyhenetchek
|
azaldu
duenez:
|
|
|
Libertés pour tous. Défense des intérêts agricoles115 Izan ere, errepublikazaleen Le> Réveil> Basquek jouait la carte de la modération pour rassurrer le conservatisme et les sentiments religieux de lélectorat116 Are gehiago, J. Diaz Nocik
|
azaltzen
duenaren arabera, Berdolyk ez zuen bere burua gorritzat hartzen (horrek erlijioaren eta jabetza pribatuaren aurkakoa esan nahi badu117), bakarrik errepublikazaletzat.
|
|
|
Kutsu erlijiosoa nabaria izan zen Eskualdunaren ia berri guztietan, Elizaren inguruan buruturiko ekintzak espresuki aipatzeaz gain129
|
Azaldu
dugu jadanik Eskualduna> helburu politikoekin sortu zutenean, xede horiek bat zetozela Elizaren pentsamoldearekin130 Are gehiago, batzuetan Louis Etcheverry sortzaileak, politikaz, bihotz bihotzez bonapartte tiarra131, Elizak baino Errepublikaren kontrako pentsamolde gogorragoa azaldu zuen, Elizaren jokabideari errepublikazalea zelakoan132 kontra egiteraino.
|
|
|
...zan zen Eskualdunaren ia berri guztietan, Elizaren inguruan buruturiko ekintzak espresuki aipatzeaz gain129 Azaldu dugu jadanik Eskualduna> helburu politikoekin sortu zutenean, xede horiek bat zetozela Elizaren pentsamoldearekin130 Are gehiago, batzuetan Louis Etcheverry sortzaileak, politikaz, bihotz bihotzez bonapartte tiarra131, Elizak baino Errepublikaren kontrako pentsamolde gogorragoa
|
azaldu
zuen, Elizaren jokabideari errepublikazalea zelakoan132 kontra egiteraino.
|
|
|
Baina, Eskualdunaren edukien puntu nagusiak aurkezturik, koka gaitezen puntu honen hasieran, non
|
azaldu
dugun eskuindarrek irabazi zituztela Iparraldeko 1889ko bozketak. Jakina, hauteskundeen emaitzak ezaguturik, la colère des républicains fut à la mesure de leur déception137 Frantziako Gobernuak euskal herritarrei Elizarekiko zuten menpekotasuna leporatu zien, erlijiozaleen aldeko botoa eman baitzuten, Frantziako Errepublikaren pentsamoldeari kontra eginez.
|
|
|
Baina aurrera jarraitu baino lehen, aipa ditzagun beste gertaera batzuk, Eskualdunaren bilakaeraren parean gertaturikoak. 1897 urtearen inguruan, Pierre Broussaini, Parisen medikuntza ikasten ari zela, bururatu zitzaion Société> Patriotique> Basque> elkartea eratzea, ikaskide kebekiar nazionalistek eraginda; Broussainek Resurrección Mª de Azkueri
|
azaldu
zion burutapena155 Elkarte abertzalea sortzearen aldekoa izan zen Albert Constantin156 ere. Proiektua 1898an aurkeztu zuten, Larresoroko apazgaitegiako ikasle ohiei.
|
|
|
Gerra garai hartako Eskualdunak, herritarrak adoretu zituen gehiago produzitzeko eta aurrezteko (Produire et épargner sont les devoirs de larrière169). Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak
|
azaldu
zituzten, hala nola, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal ziezaien eskatu zuten: Etchean irakurtu eta igorazazue Eskualduna soldadoeri171 Iheslariak gaitzetsi egin zituen172; horrela, Gobernu frantziarrak desertzioa zigortuko zuen legea kaleratzera zihoanean, Eskualduna> lege horren alde agertu zen:
|
|
|
Baina urritasun egoerak aldakuntzen beharra sorrarazi zuen idazle askorengan174 Horrela gerratik itzuli ziren hainbat lankidek, gerlari ohiak? Eskualduna> eta Adémarengandik urrundu nahi izan zuten175, gerrak erakarritako zailtasunez gain, gerlari ohi horiek ez zutelako Adema gogoko176 Piarres Xarrittonek
|
azaldu
duenez, alde batetik, belaunaldi diferentekoak ziren, ikasle irakasleen arteko haustura nabarituz; baina bereziki, gerran egon izanak sortu zuen sentimedu berezia izan zen gerran egondako lankideak besteengandik urrundu zituena177 Aurrerago ikusiko dugunez, Gure> Herria> aldizkari kulturala banaketa horren ondorioz sortu zen.
|
|
|
guk egin dugu gerla, guk irabazi gerla, eta zuek hor,? à la arrière, erraiten zuten bezala, zuek atzetikan, hor lasai bizi izanak. Horrek
|
azaltzen
du, beharbada, gure Eskualduna> ari zela galtzen, zuhurtzen, Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2001eko urtarrilaren 25ean.
|
|
|
Eskualdunan idatzitako artikuluen kopuruez gain, laukian
|
azaldu
nahi izan dugu Eskualdunaren lankideengandik zenbat eta nortzuk idatzi zuten Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkarian ere. Konturatu gara, hala ere, Eskualdunaren lankideetatik inork ez zuela Société> argitalpenean artikulurik idatzi 1920 eta 1930 hamarkadetan.
|
|
|
Denbora hartan, euskaldun fededun leloa sendotu egin zen, Eskualzaleen Biltzarraren bultzadari esker. Hala ere,
|
azaldu
du Jean Goyhenetchek, Eskualzaleen Biltzarraren pentsamolde horrek euskal burgesia eta elizgizonen interes ekonomiko sozialak baino ez zituen islatu, eskuetan zuten botereari atxikitzea bilatzen zutelarik bereziki:
|
|
|
|
Azaldu
beharra dago Iparraldeko esparru euskaltzalea bi zatitan zegoela banaturik, ideologia politikoak eraginda; Azkuek dAbbadiek bultzaturiko alternatiba xuriarekin egin zuen bat, Guilbeau eta Julien Vinson errepublikazaleek sustaturiko euskal festa gorrien aurrean276 Izan ere, Guilbeau eta Vinson kexu ziren dAbbadiek antolaturiko jaiak gero eta politizatuago zeudelako, kexu ziren xurien aldeko jaiald... Azkenean, Guilbeau eta Vison errepublikazaleak Association> Basque> de> Jeux> Floraux> eta bere ospakizun propioak antolatzeari ekin zioten.
|
|
|
X X. mendearen hasieran euskal ortogra, a, nkatzearen ekinean jarraitu zuten euskal intelektualek. 1901ean Hendaian eta 1902an Hondarribian bildu ziren helburu horrekin, Euskaltzaindia ez baina Eskualzaleen Biltzarra eratu zutelarik, 1902an, jadanik
|
azaldu
dugun bezala. Euskal Akademia sortzeko proiektua, ostera, ez zen zertu 1919ra arte.
|
|
|
Harreman txikia izatea ez da harritzekoa, hala ere. Izan ere, aurreko puntuan
|
azaldu
dugun bezala, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> rts> de> Bayonne, Eskualzaleen Biltzarra eta Eusko Ikaskuntzak sorleku eta helburu desberdinak izan zituzten; horren ondorioz, lankidetzaren aldetik, harreman txikia izan zen. Azken puntu honetan Euskaltzaindia gehitu diogu elkarteen hirukote horri.
|
|
|
Lehenago
|
azaldu
dugun bezala, Lehen Mundu Gerra bukaturik, gerlatik itzuli ziren gerlari ohiek Eskualduna> eta honen zuzendaria zen Jean Blaise Adémarengandik urrundu egin ziren eta Gure> Herria> aldizkaria prestatzeari ekin zioten300.
|
|
|
Gure> Herria> hilabetekari kulturala 1921ean argitaratu zuten lehenengoz, euskal kultura ezadituengana hurbiltzeko helburuaz; Emond Blazy gerenteak
|
azaldu
zuenez:
|
|
|
Gure> erriak jende ezikasiei zuzentzen zien. Eskualdunak egiten zuen moduan? gai zienti, koez hitz egiteko. SSLAB> eta RIEVek egiten zuten bezala?, era ulerterrazago batez
|
azalduta
.
|
|
|
Bitor Garitaonaindia Argia> > argitaratu zutenetariko bat izan zen. Donostian 1921ean?, Anbrosio Zatarainek dirua jarri zuelarik; Díaz Noci, J.: Euskal> prentsaren> sorrera> a> garapena>(), 1995, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 145 or.Jadanik
|
azaldu
dugu Y bernágaray politiko eta hizlari erakargarria izan zela Iparraldeko herritarren artean. Jules Moulierek ere mirespenez aurkeztu zuen Y barnégay:
|
|
|
Aldizkariak zituen arazoei dagokienez,
|
azaldu
dugu 1930eko azaroan Gure Herria elkartea sortu zutela Gure> Herriari indarra emateko helburuz. Horretaz, Jean Etchepare lehendakariordeak La, tte idazkariari aipatu zion Gure> Herria> interesgarriago egin beharra334 Erantzun moduan, Gure> Herria> hilabetekari bihurtzea proposatu zuen Etcheparek, bihilabetekaria izan beharrean; 40 orrikoa izango litzateke, txandakatuz erdarazko (espainolez eta frantsesez) eta euskarazko zenbakiak; euskarazkoetan euskalki guztiak erabiliko zituzten.
|
|
|
Dassance eta López de Mendizabalek ere grinaz jarraitu zieten elkartzeko deialdiei, batean izan ezik, batzar guztietan izan baitziren; jarraian, Leon Léon, Maurice Souberbielle eta Jean de Jaureguibérry ditugu batzarrotan bertaratzeari dagokionez. Azkenez, Maurice Amestoy, Dominique Dufau, José Eizagirre, Jean Elissalde, Jean Etchepare (1935ean hil zena), Rafäel Souberbielle eta Picochet ditugu, gutxi gora behera bilkuren kopuruaren erdira baino
|
azaldu
ez zirenak. Barbier eta Saint Pierre, kargudunak izan arren, ez ziren inoiz bileretara joan, Barbier 1931n hil baitzen eta Saint Pierre Afrikan baitzegoen artzapezpikuaren laguntzaile.
|
|
|
Aldiz, Gure Herria elkarteko kideek Eskualzaleen Biltzarrarekin harremanak baino ez zituen arren, Gure> Herria> aldizkarian maiz idatzi zuten aldizkari eta elkarteetako lankideei buruz, datozen lerroetan
|
azalduko
dugun bezala.
|
|
|
Gaëtan Bernovillez iritzi ona
|
azaldu
zuen Jacques Mestelanek: Cest toujours avec plaisir que nous voyons M. Gaëtan Bernoville.. parler de ce pays basque quil aime et décrit avec tant de charme338.
|
|
|
eskertu zizkion eskainitako oharrak. Jean Etchecoin, ostera, ez zegoen ados Michel Etcheverryk
|
azaldutako
ideiekin: Ou bien ses souvenirs le trompent, ou bien nous ne parlons pas de même personnage343.
|
|
|
Georges Hérellek Francis Michelez
|
azaldu
zuen:
|
|
|
Presque toujours bien informé au point de vue bibliographique358, kasuren baten Vinsonek esandakoaren kontra agertu zen: J. Vinson dit à tort que lusage de ces enchèrtres est tombé en désuétude359 Vinson gramatikalariak zituen alde onak eta txarrak
|
azaldu
zuen Georges Lacombek ere:
|
|
|
Beignatbordek eta Julien Vinsonek Rabelais en testuari buruz interpretazio bana
|
azaldu
zutelarik, Jean Saint Pierrek adierazi zuen: Jenclinerais par lire comme Vinson...
|
|
|
Eta Azkueri leporatutako akatsekin hasi garelarik, bazen Hiztegia gaitzetsi zuenik, gehiegi islatzen zuelako Azkueren nortasuna,
|
azalduz
: Azkue no bazcuence, pero azcuence519, eta Hiztegiaz Diccionario Azkuenze520.
|
|
|
Azkenez, Philippe Veyrinek azpimarratu zuen Lintéressant ouvrage du P. Lhande sur lémigration basque534, Lhanderi gaia lehenengotik zegoela azterturik
|
azaldu
bazion ere.
|
|
|
Hogeita hamabost kritikarien iritziak agertzen dira Gure> Herrian. Hala ere, guztiek ez zuten iritzi kopuru berbera
|
azaldu
; Laurent Apestéguy, Henri Dop, Christian dElbée, Jean Etchepare, Henri Gavel, Georges Hérelle, Georges Lacombe, Piarres La, tte, Pierre Lhande, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Philippe Veyrin izan ziren gehien idatzi zutenak Gure> Herrian garaiko sortzaile eta sorkuntza intelektualaz.
|
|
|
Kexu
|
azaldu
zen Laurent Apestéguy, hala ere, Baionan ezarri ezean, biarnesek euren eskualdean jarri nahi izan zutelako Euskal Museoa:
|
|
|
Aita Donostia salbuespena da laukian, bertan agertzen diren gainerako bostak ez bezala, Eusko Ikaskuntzaren batzarretako ohiko partaidea izan zelako. Izan ere, lehenago
|
azaldu
dugun bezala, Donostia Hegoaldeko intelektuala zen, Iparraldera bere ezaguera zabaldu zuena, zubi kulturala ezarriz Iparralde eta Hegoaldearen artean (1936 eta 1943 urteen artean aita Donostia Iparraldean, eta bereziki Tolosan, egon zen aterpeturik).
|
|
|
|
Azaldu
dugunez, P. La, tte partaide eraginkorra izan zen Ipar Euskal Herriko kulturan 1920 hamarkadatik aurrera, aldizkarietan argitaratzeari eta elkarteetan parte hartzeari ekinez eta, garai hartako hainbat intelektual bezala, euskal ezaugarrien iraupenaren aldeko lanean parte hartuz.
|
|
|
Hurrengo lerroetan aipatu dugun La, tteren jarduera berriaz ari izango gara. Dena dela, gazteekin buruturiko ekintzok ez zuten La, tteren aurreko zereginekiko haustura eragin; izan ere, Piarres La, tte ez zen Eskualduna> eta Gure> Herria tik aldendu edo alboratu, eta buru belarri Eskhualherrizaleak, Menditarrak, Begiraleak> eta Aintzina> kazeta sustatzera eta indartzera544 abiatu, Kepa Sudupek
|
azaldu
duen bezala, baizik eta, lan intelektualetan zirauelarik545, euskaltzaletasuna bultzatzeari ekin zion.
|
|
|
Aintzinan argitaraturiko berri hartan argi adierazi zuten partidu politiko moduan aritzeko asmoa zutela. Helburu berbera
|
azaldu
zuten bultzatzaileetariko batzuek idatzi zituzten eskutitzetan:
|
|
|
Piarres Xarrittonek
|
azaldu
duenez: La police suivait nos discusions et nos écrits de près; dailleurs Amoçain est parti... il avait perdu sa situation ici en France, il avait de la famille en Amerique, mais il avait aussi le fait quil était très expioné par la police, Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Baiona, 1996ko uztailaren 6a.
|
|
|
Pierre Larzabal, ostera, euskaltzalea zen baina ez zen abertzalea, frantsesa baino. Jean Pierre Casabonnek jarrera abertzalea
|
azaldu
zuen, Ipar eta Hegoaldearen arteko batasuna proposatu baitzuen630, eskutitzak amaitzearekin batera en> Yainkoa, Lege zaharra edo Sentiments> cordiaux> en> JEL hitzekin. Ezin ditzakegu, ostera, politikoki koka André Ospital eta Pierre Amoçain; hori bai, gazte gazteak zirelarik arazoak izan zituzten euren burua euskaltzale bezala agertzeagatik.
|
|
|
Hain zuzen ere, guztiek ideia euskaltzaleak bazituzten ere, mugimendua desegin zen partaideen pentsamolde politiko desberdinek eraginda. Jacques Mestelanek horrelaxe
|
azaldu
du Espainiako gerran protagonista izan zenaren garaiko egoera politikoa:
|
|
|
Ekonomiaren arloan, talde euskaltzalea nekazarien alde lerratu zen. Horrela, Gobernuari leporatu zion hirietako langileei herritarrei baino laguntza handiagoa eskaini izana676 Greben bidez lagileek hobekuntzak lortzen zituztela
|
azaldu
zuten Aintzinan, soldaten igoera, berrogei orduko lan astea, oporrak?, laborarien kalterako, hobekuntzok nekazarien lan prozesua kariotzen baitzuten.
|
|
|
Bereziki korporazioen aldekoak ziren euskaltzaleak678 Korporazioa antzinako lan elkartea zen, non langileek eta artisauek ez ezik, nagusiek ere langintzaren prosezuan parte hartzen zuten. Aintzinan
|
azaldu
zutenez679, korporazioek produkzioa arautzen zuten, lan orduen kopurua mugatuz, lan taldeak, nkatuz eta lan-egunak, soldatak eta salneurriak zehaztuz. Antolaketa horren ondorioz, zioten, guztientzako irabaziak lortuko zituzten eta orekaturik bizi izango ziren.
|
|
|
Beste aldetik, jadanik
|
azaldu
dugun bezala, mugimendu euskaltzalea sortu orduko, Iparraldekoek Hegoaldeko EAJren pentsabidearen eragina izan zuten: Menditarrak eta Begiraleak taldeen egitarauak Hegoaldeko Mendigoizaleak eta Emakume Abertzale Batzaren egitarauei begira prestatzeaz gain, Iparraldeko mugimendua katolikoen pentsaera eskuindarrean oinarritu zen, Hegoaldekoa bezala, baita familia, lurra eta ohitura zaharren atxikimenduan ere.
|
|
|
De la Rocque Croix> du> Feu> gerlari ohien ligaren lehendakaria izan zen (lehendakari ordea Ybarnégaray). 1935ean Croix> du> eu> mugimenduaren muturreko kideek gobernu korporatibista eta autoritarioa sortzearen asmoa
|
azaldu
zuten. De la Rocque asmo horren kontra agertu zen eta, ondorioz, 1936an taldearen partaide askok De la Rocque utzi eta Jacques Dorioten Parti> Populaire> Françaisekin> bat egin zuten.
|
|
|
Lartzabalek berak
|
azaldu
zuen bezala, 60 eskutitz bidali zituen Aintzinarako irakurleak lortzeko, Jean Elissalde, Jules Moulier eta Minvielleren lankidetza lortzeaz gain; Pierre Lartzabalek idatzitako eskutitza, 1943ko otsailaren 15a.
|
|
|
Hain zuzen ere, Aintzinan parte hartu zuten horietariko batzuk Enbata> mugimendu nazionalistari hasiera eman zioten 1962an, Letamendiak
|
azaltzen
duen bezala: Cest en 1962 que se forme à nouveau un mouvement nationaliste basque Enbata, autour du journal du même nom créé en 1960 Le premier numéro de ce journal sera entièrement rédigé par labbé Pierre Larzabal, un ancien dAintzina> et le nouveau parti compte parmi ses créateurs un autre ancien, Michel Labéguerie, qui est élu député en octobre 1962 grâce à labsence de candidature gaulliste.
|
|
|
Hala ere, hasierako Herriak zentsura jasan behar izan zuen, hala nola Gobernuak La, tteri
|
azaldu
zionean:
|
|
|
Dominique Soubelet La, tteren ikaskidea izan zen; baina segur aski La, ttek ez zuen berarekin Eskualdunari buruz hitz egin, harremanik ez baitzen haien artean, jadanik
|
azaldu
dugun bezala.
|
|
|
Jadanik
|
azaldu
dugun bezala, Piarres La, tteren dizipuluak izandako gazte batzuek berrargitaratu zuten bigarren Aintzina. Gazteak izanik, ulergarria da, 1940 hamarkadan argitaraturiko hilabetekari hartan lan egin zuten lankide gehienak, hemeretzi?
|
|
|
Ondorio hauei amaiera emango diegu esanez 1920tik 1944ra bitartean sare kultural mamitsua osatu zela Iparraldeko euskal eremu kulturalean. Era berean, baiezta dezakegu tesi honen bidez frogatu ahal izan dugula lanaren hasieran
|
azalduriko
adierazpena, hain zuzen ere, Piarres La, tte sare horren partaide esanguratsua izan zela.
|
|
|
Piarres La, ttek Eskualdunan P. L. z sinatzen zuelarik, Kepa Suduperen ikerketen arabera, P. L. z sinaturiko Eskualdunaren artikulu guztiak ez lirateke Piarres La, tterenak izango. Piarres Xarritton eta Emile Larreri galde eginik, berauek
|
azaldu
diote 1925eko P. L.z sinaturiko artikuluak ez direla La, ttek idatzitakoak: Segur aski gerlari ohiren batenak.
|
|
|
Sarreran
|
azaldu
dugun bezala, elkarrizketa gehienak Iparraldeko> euskaltzaleak> eta> Espainiako> Gerra> 1997 eta 1998 urteetako proiektuaren barruan burutuak izan dira, Eusko Ikaskuntzaren diru-laguntzarekin.
|
|
2008
|
|
|
Markatutako kasu guztiak batera agertu badaitezke ere, ez dugu adibiderik topatu ez ablatibo arekin, ez soziatiboarekin ez instrumentalarekin. Guztietan adlatiboa da
|
azaldu
zaiguna.
|
|
|
Esan dugun bezala, markaketarako, gure intuizioak erabiliko ditugu, eta hala izaki, subjektibotasunari lotuta egongo dira ezinbestean. Horren alboan, corpusak objektibotasuna jartzen digu agerian; alegia, guk ontzat eman ditugun esaldietan age rian
|
azaldu
dena bederen, badakigu zilegi dela. Hori, hortaz, oso kontuan hartzekoa izango da gure eskuzko lanarekiko konparagarri.
|
|
|
Aditz mota horiek bereizteko, gainera, aditzen semantikari erreferentzia egiten diote, zehazki aditz inkoatiboak
|
azaltzen
dituztenean:
|
|
|
Jokaera sintaktiko hau berak, alternantzia? delakoen bidez
|
azaltzen
du:
|
|
|
Erabilera hauetan guztietan, ordea, laguntzailearen itxura iragangaitzaz gain, topatzen diren fenomeno linguistikoak ez dira ez hain agerikoak ez eta hain errazak
|
azaltzen
ere.
|
|
|
Ikerketek aurrera egin ahala, ordea, agerian geratuko da sailkapen honek hutsu neak dituela aditzek erakusten duten kasuistika osoa
|
azaltzeko
garaian, aditz iragan kortzat jotzen diren zenbait aditz, objekturik gabeko testuinguruetan agertzen direla ko, irakin, > jardun, > edota bazkaldu> (hegoaldeko euskalkietan) modukoak kasu, urak> rakin> du, > gogor> jardun> du> lanean> eta Arzaken> bazkaldu> dugu> adibideek erakusten dutenez.
|
|
|
Gaur egun, onartzen da aditzak ezin direla besterik gabe iragankor edo iragan gaitz gisa sailkatu, eta gauza gehiago daudela aztertu beharra. Euskal> Gramatika> burra: > Perpaus> bakuna> (Euskaltzaindia, 1993) liburukian, aditz motak
|
azaltzerako
an, hasieratik ohartarazten da aditzen azterketaren inguruan dagoen mugaz:
|
|
|
Horietan, A atalean esandako zati bat B atalean errepikatua agertzen da, baina beti ere modalitatez aldatzen delarik. Batean, esaterako, galde modalitatea aurkitzen dugu; bigarren atalean, ostera, baieztapen modura
|
azaltzen
da errepikatutako zatia. Edota entzuleak esan berri duena berriz esaten du.
|
|
|
(17)/ ez da
|
azaltzen
urte guztiyan eta urte hori urte zaharra bukatzear dijoanean/ azaltzen> da/ urte berriarekin batera ordun bihurtu da urte berriaren sin boloa/ (B.A.)
|
|
|
Beste bi modu ezberdinetan erabilia izan da euskara konparaketagintzan: bate tik antzinako hidronimia europarra
|
azaltzeko
orduan eta bestetik makrokonparaketa edo hizkuntza anitzen arteko konparaketa lanetan.
|
|
|
Vennemann ek antzinako hidronimia europarrari buruz plazaratu zuen hipotesia interes handiarekin irakurri genuen, H. Krahe k gaia sortu eta lehenengo aldiz tratatu zuenetik jatorriz indoeuroparra konsideratzen zen hidronimia orain Vennemann eus kararen bitartez
|
azaltzen
saiatzen zelako, batez ere. Vennemann en hipotesia (1994) sinplea da.
|
|
|
euskaraz/ a/ bokalaren ugaritasuna ez da Vennemann ek aldarrikatzen duen adinakoa, batez ere/ e/ bokalari ateratzen dion aldea ikusten denean, eta ez ditu aitzin euskararen fonema sistema eta formen distribuzioa batere kontuan hartzen, aitzin euskarak/ p/,/ m/,/ w/, labiobelareak e.a. edo sC, sCR itxu rako hasierak inoiz euki izan balitu bezala. Azkenik, euskal artikuluari ematen dion horrenbesteko antzinatasuna ez du
|
azaltzen
, euskalari guztien iritzitan euskal artiku luak (ez a (k) soilik, baita au> > eta ok> ere) euskal deklinabide mugatua sortzearekin batera lehenagoko erakusleetatik datozela ederki jakin arren.
|
|
|
Bere hipotesia indartu nahian, Europako zenbait leku izen eta Europan hitz egin diren indoeuropar hizkuntzetako (hau da, germaniera, zelta, latina eta greziera) zen bait hitz euskaren bitartez
|
azaltzen
saiatu da onderengo urteetan argitutako lanetan. Horretarako ezinbestekoak zituen aitzin euskararen eredu bat izatea eta eredu horre tatik gaur eguneko euskarara eman diren aldaketen berri ematea.
|
|
|
Latinezko grandis> euskarazko handi rekin erkatu nahi badu,* grandi aitzinfor ma batetik abiatu behar du hitz bakoitza
|
azaltzerakoan
, proposatuz gainera euskarak bere aurrehistorian hasierako kontsonante multzo guztiak sinplifikatu egin dituela. Hau da, handi ren aitzin forma* gr > batez hasten da, eta ez* pr, >* br, >* dr, > tr, > kr, > r, > str, > edo beste multzo batez, aldamenean lat. grandis> dugulako da, hain zuzen ere.
|
|
|
Ernout Meilleten hiztegian irakurtzen dugu lat. grandis> hitzaren etimologia iluna dela, eta behar bada malgutasun apur batekin epaitu behar genituzke hitz ilunak argi tzeko egiten diren saioak, horren zoroak izan arren. Baina Vennemannek aspalditik indoeuroperaren bitartez ondo baino hobeto
|
azalduta
dauden germaniar edo greziar hitzak ere azaldu nahi izan ditu euskararen medioz. Venemannen iritziz gr.
|
|
|
Ernout Meilleten hiztegian irakurtzen dugu lat. grandis> hitzaren etimologia iluna dela, eta behar bada malgutasun apur batekin epaitu behar genituzke hitz ilunak argi tzeko egiten diren saioak, horren zoroak izan arren. Baina Vennemannek aspalditik indoeuroperaren bitartez ondo baino hobeto azalduta dauden germaniar edo greziar hitzak ere
|
azaldu
nahi izan ditu euskararen medioz. Venemannen iritziz gr.
|
|
|
–eman?), bi (sansk. kar>, egin?) hiru (sansk. bh.rjj>, erre?) edo lau (sansk. skand>, jauzi?) kontsonante silaba bakarrean dute nak eta azkenik bisilaboak zirenak ere (sansk. jani> >, jaio?); erroaren bokala kontuan hartzen bada, hor ere batzuk luzea edo diptongoa erakusten zuten beste batzuk labu rra zeukaten bitartean. Baina Saussureren berreraiketak aniztasun hori dexente murriztu zuen bisilaboak (sanskritozko gramatikan set> errokoak deritzanak) eta bokal luzez amaitzen zirenak aitzin erro orokorrago baten bilakaera bereziak zirela
|
azaldu
zuenean. Indoeuroperazko erroaren teoria Benvenistek osatu zuen hizkuntzetako egi tura guztiak aitzin forma kanoniko batera bihurtu zituenean, Saussurek proposatuta ko laringalak jokoan jarriz.
|
|
|
Euskal hitz gehienen ezaugarri formalak eta soinuen distribuzioa deskribatuaz gain, etimologia berri batzuren oinarria eman du. Garbi dago monosilaboek ez dutela teoria honetan aparteko arazorik sortzen, baina bisilaboen sorketa nolabait
|
azaldu
behar da: aurkitu daiteke, dena dela, prozedura batzuren arrastoa:
|
|
|
c) erroaren lehendabiziko silaba (osoaren edo partzialaren) bikoizketaren medioz eratutakoak: > zezen, > odol>(* do dol), gogorr.> Bigarren kasuan ikus daiteke dizimilazio batek
|
azaltzen
duela hitz hasierako d ren falta, eder, > adar, > adats> eta halakoetan ere gerta zitekeena.
|
|
|
Horregatik harrigarri samarra eginten zait Traskek (1997) proposaturiko aitzin sis tema fonologikoan aspirazioari lekurik ez egitea. Mitxelenak berak oso ongi aztertu zituen aspirazioaren distribuzioa, euskalkietan erakutsitako aldaerak eta nolabaiteko sis tematasun eza edo aldakortasuna, eta saiatu zen aspirazioaren eta azentuaren arteko ezin ukatuzko loturak ahalik eta argien
|
azaltzen
. Haren ikerketaren ondoren badakigu jato rriz aspiraziorik ez zuten forma batzuk hasperendun bihurtu direna, latinezko pace> zuberierazko bákhe> edo zub. gaihérdi, > esaterako.
|
|
|
|
azaltze aldera
, hain zuzen, proposatu zuen aitzin euskal azentua bigarren silaban joan go zela: lat. pace> > aitzin eusk.* bakhé.
|
|
|
Mitxelenaren teoriak azpirazioaren kokapenaren zenbait arazo azentoaren bitartez
|
azal
dezakeen arren,, it has some difficulty with the world initial aspiration found in a substantial number of cases? (Trask 1997: 165).
|
|
|
hots, latinez idatziriko epigrafeetan agertzen diren pertsona eta jainko izenak, Mitxelenak 1954an eta nik neuk 1984an ikertu genituen, orduko argitalpenen gaine an. Harrezkero ez da Akitanian bertan datu asko gehiagorik
|
azaldu
, ezta ezagutzen zirenak ere berriro editatu. Datu berrien faltan beharrezkoa zaigu epigrafe zaharren edizio gaurkotua, oso ugariak baitziren galdutako edo ondatutako harrien gainean egindako irakurketak.
|
|
|
toriaurrea argitzeko oso garrantzitsua izanik ere, geroko euskararen menpe dagoela erabat, honek ematen baititu soil soilik antzinako lekuko bakanak
|
azaltzeko
eredua eta bidea; antzinako formek, fosilak izango balira bezala, berez ez dute zentzurik, ez bazaie historia luzeago baten barruan bere tokia bilatzen; gerta daiteke antzinakoa euskalkien gainean berreraikitako forma baten berdina izatea, baina gerta daiteke baita ere bakoitzak garai ezberdin bateko egoera erakustea: hitz elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du.
|
|
|
hitz elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE hiru silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du. Beraz azalpenak orokorra luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide batez
|
azaldu
: antzinako formek euskararen historiaz dakigunarekin ados etorri behar dute, historia honen mugarri sendoak bihurtzen diren eran.
|
|
|
bata, hango pertsona izen gehienak ez zirela zeltibero ak edo zelta leinukoak, nahiz eta epigrafeak teorian Zeltiberian edo gutienez lurralde indoeuroparrean agertuak izan, eta bigarren, ezin zitezkeela nahitanahiez iberikotzat jo: antzinatean handik ez urruti topatzen genuen hizkuntzaren bitartez, euskara zaha rraren bitartez alegia,
|
azal
zitezkeela.
|
|
|
Nolanahi ere den izen bakoitzaren azalpen etimologikoa, garbi dago multzoaren ezaugarritasun nabarienak euskara zaharraren eta akitanieraren eskutik
|
azaltzen
dire la. Baina Alemaniako zilarrezko xaflen aldean, Soriako lekuko hauek ondorio histo riko sakonagoak eduki ditzakete.
|
|
|
/ Biarno> emango duen Benearnum> izenak agian euskarazko behe rekin lotu daitekeen osagarria du; Tarbelli> herri izena galoaren aldetik (ik. galozko tarbo >, zezen?) zein euskararen aldetik
|
azal
daiteke (eusk. bel>, beltz?) eta sic> de> caeteris.
|
|
|
Atal honetan Euskaltzaindiak (1992) zirriborraturiko sailkapen hirukoitza garatu behar dugu hiru osagaien arteko harreman moten arabera. Azken batean hirugarren osagaiaren mende egongo da eskuinaldeko osagai bikoitz bat edo beste
|
azaltzea
, bai eta erreferentzi aldaketa mota bat edo beste gertatzea ere8.
|
|
|
Morfologi erabide honek bere baitan daraman berrikuntza dela eta, esan behar dugu bai hizkuntza orokorrean ikus daitezkeen azpimotak bai erabilera berezituetan ugari (ago)
|
azaltzen
direnak emankor samarra den eta eguneko euskarak berea duen morfologi prozesu bati zor zaizkiola. Horren seinalea da nonbait Euskaltzaindiaren (1992) adibidetegia, elkarte arruntez zein berezituez osatu zena.
|
|
|
Iraupen neurgarria adierazten dutenen eredua emankor samarra da erabilera berezituetan eta bestalde, azpieredu bi bereiz daitezke, kontua zorrotz aztertuz gero: (44) koetan, osagai bikoitzaren azpiosagaiek aldi berekoak diren bi azpigertaera adierazten dituzte eta (45) ekoetan, aldi berekoak ez diren bi epe
|
azaltzen
dira, beti ere hirugarren osagaiak adierazten duen osotasunaren barruan.
|
|
|
11 Bitik goragoko osagaiak ere
|
azalduko
zaizkigu sailkapenean zehar.
|