|
2000
|
|
|
Adibidez, beste esaldi hauek ere
|
azaltzen
zizkigun: –Bertutea ez dago gogo hutsean, egintza gauzatzean baizik?
|
|
|
Erudizioa bai, baina esan beharrekoa iruditzen zait zentzu orekan huts nabariak ere badituela. Hala ere, Treviñoren epopeia
|
azaltzen
du,, feudo insoportable de Castilla, aldarrikatuz.
|
|
|
Maiz esana dudan bezala, gure Nikolas Ormaetxea. Orixe? zenak itzuli zuen Nazio Batuek 1948ko abenduaren 10ean
|
azaldutako
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala, 1949an Alderdi aldizkarian argitaratzeko, Giza-es kubide guztien Aitorkizuna izenburuz.
|
|
|
Werner Palla jaunak eman zigun hitzaldi jakingarriak ikasbiderik aski eskaini zigun, hizkuntza gutxituetan zelan jokatu behar genuen. Baina, zoritxarrez, gure politikorik
|
azaldu
ez eta Jaurlaritzan hizkuntz politikaz arduratzen zenik ere ez.
|
|
|
Era horretara jarraituz, 9 artikuluan, beste honako hauek
|
azaltzen
ditu: Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua berea duen hizkuntzan defendatu ahal izateko.
|
|
|
13 artikuluak gizarte bizitza eta ekonomiari buruzko ekintzak
|
azaltzen
ditu.
|
|
|
28 artikulua. Pertsona guztiei dagokien eskubidea da, Adierazpen honetan
|
azaldutako
eskubide eta askatasunak era eraginkorrean gauzatuko dituen gizarte mailako eta nazioarteko ordena ezar dadin.
|
|
|
Kontuan izanik Nazio Batuetako kide diren herriek gizakiaren oinarrizko eskubideetan, gizakiaren duintasun eta balioan eta gizonen eta emakumeen eskubideen arteko berdintasunean duten fedea tinko
|
azaldu
dutela Agirian; eta, askatasunaren ikuspegi zabalago baten barruan, gizarte aurrerakuntza sustatzeko eta bizitza maila jasotzeko erabakita daudela adierazi dutela;
|
|
|
18 artikulua. Pertsona orok pentsamendu, kontzientzi eta erlijio askatasunerako eskubidea du; eskubide horren barne da erlijio edo sinesmena aldatzeko eta baita norbere erlijioa edo sinesmena
|
azaltzeko
askatasuna ere, bakarka nahiz taldean, jendaurrean edo pribatuan, irakaskuntzaz, jardueraz, kultuz eta aginduak gordez.
|
|
|
Baina, inguru euskaldunean badira euskararik ez dakiten nafarrak, inguru erdaldunean, antzina Lingua Navarrorum zeritzana mintzatzen zen alde hartan, euskaldun nafarrak diren bezala. Hori, 1948an ONUk
|
azaldu
zuen Giza eskubideen kontra doa. Nafarroa osoak elebiduna izan behar luke, hizkuntzari buruzkoan bertako biztanleek eskudide berdinak izango badituzte.
|
|
|
Bukatzeko, oroitu beharrekoa iruditzen zait, iragan otsailean Baionan aurkeztu nuen. Jagon Sailaren ardurapeko lehen lanari buruz? 2 txostenean
|
azaldu
nituela gure antolaketarako eta ekintzetarako zenbait aburu, eta kontuan hartu beharrezkotzat jotzen ditudala, orain hemen azaltzen dudanari ekintzarako lotura emateko. Euskaltzaindia ezin daiteke lo egon egungo egoeraren aurrean.
|
|
|
Bukatzeko, oroitu beharrekoa iruditzen zait, iragan otsailean Baionan aurkeztu nuen. Jagon Sailaren ardurapeko lehen lanari buruz? 2 txostenean azaldu nituela gure antolaketarako eta ekintzetarako zenbait aburu, eta kontuan hartu beharrezkotzat jotzen ditudala, orain hemen
|
azaltzen
dudanari ekintzarako lotura emateko. Euskaltzaindia ezin daiteke lo egon egungo egoeraren aurrean.
|
|
|
Historiara, antzina, Plinio, Tito Livio eta bestek ziotenez, Vasconum bezala agertu ginen; aspaldi hartan Akitaniaren hegoaldean hilarriak eta oroitarriak latinez irartzean
|
azaltzen
dira euskarazko zenbait izen. Adibidez, I, II, III eta IV. mendeetan:
|
|
|
Egia da Nafarroako erresuman, Lingua Navarrorum aipatua gorabehera, bertako administrazioko erabileran, hizkuntza ofizial gisa, latina, okzitanoa eta nafar erromantzea izan zirela nagusi. Florencio Idoatek, bi funtzionariok 1415 urtean elkarri euskaraz egiten zioten gutunetariko bat
|
azaltzean
erakusten zuenez, gogozkoa eta ziurrenik ulerterrazagoa zitzaielako. Ikus,. Una carta del siglo XV en vascuence?, Fontes Linguae Vasconum studia et documenta, 2 zenbakia (1969), 287 orrialdeak.
|
|
|
Horiek izan ziren Kontseiluko gehienek
|
azaldu
zituzten argudioak. Argitasunaren aldetik begiraturik, oso zentzuzkoak, alegia.
|
|
|
Irakurleari aditzera eman beharrekoa dut, A. Kardaberazen testu hau, hitzik aldatu gabe, irakurketa errazteko, gaur egungo grafiaz jarri dudala. Bere grafiaren era jatorrean irakurri nahi duenak 1761 ean inprimatu zen liburu hartara jo du, edo nik neuk Euskararen ostarteak liburuko 53 orrialdeetan
|
azaldu
nuen jatorrizko erara.
|
|
|
Gure hizkuntzak betidanik kezkaturik eduki nauenez, historian zehar izan dituen gorabeherak
|
azaldu
nituen Euskararen ostarteak (1998) izenburudun liburuan, edonoren jakinbiderako egokia iruditzen zitzaidan eran. Politikariek maizegi nahasi izan dute hizkun tzen naturtasuna, eta horregatik adierazi zigun Nazio Batuen Erakundeak nola elkar errespetatu, NBEk (ONUk) 1948an agertu zuen adierazpen hartan.
|
|
|
Hala behar lukete1 Beren buruak abertzaletzat dituzten askok ere hobe dute euskara ikastea eta erabiltzea. Eta federalistatzat
|
azaltzen
diren sozialistek ere, azalpen horren arabera, hobe dute bi hizkuntzak ofizial diren Autonomia Elkargoan, hezkuntzari dagokion ekintza sailean, euskararen eredua onartu. Horrela erakutsiko lukete federalismoaren ongi betetzea.
|
|
|
Hala ere, atzo arte falangista edo karlista frankista izan eta orain, demokrata?
|
azaltzen
diren askorentzat, nonbait ez da zilegi euskara Araban behartzea. Era horretatik hurbil dabiltzala esango nuke UAko horiek, eta ez da batere harritzekoa euskararen etsai izatea.
|
|
|
Hezierarik ezaz noski, demokraziaren heldutasunik eza gure egunotan nabari zaigu, Uda Treviñoren kasuan argi
|
azaltzen
zaigunez. Bestalde, epaitegietan gure hizkuntzak duen sarrerarik ezaren lekukotasunak ematen ditugu eta horren arabera norbere burua behar bezala zuzen defendatu ezinarenak.
|
|
|
Horrexegatik diot, hain zuzen ere, gure oilarrak dohainen bat duela: eguzkiaren lehen printza oraindik
|
azaldu gabe
dagoenean abesten duelako. Bere kantua jaurtitzen du, eta azken notaren azken bibrazioaren ostean segundo bateko isiltasuna sortzen da; eta orduan agertzen da, orduan eta ez beste inoiz, eguzkia.
|
|
|
Bost haietan erreparatu nuen, izan ere ahopeka ari baitziren hitz egiten, eta horrek harritu egin ninduen. Eta bat batean, Enniseko bidetik, Chrysler zuri bat
|
azaldu
zen, luze horietako bat, badakizue; eta hondartza parean jiratu eta bere barrutik bi tipo irten ziren. Beno, uste dut bietatik bat neska zela.
|
|
|
Furgoneta hartuta inguruko herrixkak bisitatzera abiatu gara. Herri horietako batean, muino bat igo ostean
|
azaldu
da nire gidako argazkiko paisaia. Connemarara sartu ginenean bezalaxe sentitu ditut bihotzeko taupadak barrutik hasi eta kanpora irten nahian.
|
|
|
bere mokoa triangelu gorri hori handi bat da, eta aurpegiera triste samarra du. Pinguinoaren antza hartzen diot, ez dakit zelan
|
azaldu
.
|
|
|
Batek daki, agian IRAkide beldurgarri batzuk garela ere esan dute bost horiek. Holaxe
|
azaldu
dit Ralphek.
|
|
|
Umeei zerbait esan eta denak bildu ziren euren nagusiaren inguruan, argazkirako prest. Segundo gutxiren buruan papertxo bat
|
azaltzen
hasi zen kameraren azpitik, eta papertxoari haize apur bat eman eta gero, irudiak itxura konkretua hartu zuen. Argazkia tropa txikiari erakutsi ondoren, txintxeta batez josi zuen horman harrerako neskak.
|
|
|
Niri betidanik gustatu zait jendea ezagutzea, eta gehiago orain, badakidalako jende hau ez dudala berriro inoiz ikusiko, eta horrek barruak askatzeko modua ematen du. Sekretu denak
|
azal
daitezke, biharamunean dena ahaztuta egongo den ziurtasunarekin. Itzelezko mauka da, beraz, atzerrian edo mozkorrean jendea ezagutzea.
|
|
|
Txema sukaldera joan zen, une hartan hutsik zegoelako eta ez zuelako gogorik ordenagailuko pantailan
|
azalduko
zitzaizkion hitzak (eta gutxiago hitz horiek sortuko zioten ohiko zirrara) inorekin konpartitzeko. Jakinda, gainera, Eiderren krudelkeria ikaragarria ari zela izaten, eta horren ondorioz Txema sarritan hasten zitzaiola maldizioka neskalagunari, mekauenka hormak eta mahaiak kolpatuz.
|
|
|
|
Azaldu
nahi nuena zera da, inmentsitatearen sentsazio bera bizi izan nuela garai hartan ere: hondartzan geundela gertatu zitzaidan lehenengoz, handik aurrera sarritan errepikatuko zela oraindik ez nekienean.
|
|
|
Ea ba, hemen naukazu, erruki zaitez nitaz.
|
Azal
iezadazu zer ikusten den hortik goitik; esaidazu egia: inmentsitatearena elizak asmatu du, ezta?
|
|
|
Minutuak eta orenak erlojuari begiratu orduko joan ziren, eta baita gaua ere, tabernaz taberna, eta guztietan agur txiki bat bere bihotzeko taupaden errudunari, agur iheskorrak, herabeak. Batzuetan ikusteko esperantzarik ez zuen taberna batean
|
azaltzen
zitzaion, eta beste agur bat. Aupa berak, eta aupa neskaren erantzuna.
|
|
|
Eta hori, Bitakora laguna, zoragarria da. Ezin
|
azaltzeko
modukoa. Besapeetatik izerdi ttantta apur batzuk sortzen zaizkit egoera horretan, ez da oso erromantikoa hori kontatzea baina; eta lepotik belaunetaraino luzatzen zaidan hozkirri bat sumatzen dut segituan.
|
|
|
Eguneroko hau (Bitakora, alegia) Irlandako gida turistiko bihurtu nahi ez dudan arren, aipagarriak iruditzen zaizkit nire gidak
|
azaldu
dizkidan zenbait gauzatxo; behintzat hemendik urte batzuetara, eguneroko hau berriro irakurtzen dudanean, memorian fresko gorde ditzadan: lehendabizikoa, Kilkenny izena nondik datorren.
|
|
|
Eta Rocío sustengatzen zuen koltxoiaren azpialdeari begira nengoela, ba, momentu horretan albo batera utzi zaitut, Bitakora laguna, eta orduan bere aurpegia
|
azaldu
da ni aurkitzen nintzen beheko literara so eginez. Ile motots beltzek (Guinnessaren edo farolik gabeko gauaren parekoa, horren beltza da Rocíoren ilea) jauzi bat egin dute nigana handik goitik begiratu didanean, eta begi irribarretsuz eraso dit.
|
|
|
aitortu didanez, behin gertatu zitzaion kamioi bateko kabinan sartu eta ezin eutsi izan ziola bere eskuinean gidari zihoan gaztearen morboari. Berak
|
azaldu
didan naturaltasun guztiarekin saiatu naiz, Bitakora, zure orrietan idazten, nahiz eta hasieran harritu egin naizen, munduko gauzarik normalenak balira bezala kontatu baitizkit kabina barruan gertatutakoak. Gidariaren tirantedun kamixeta goitik behera bustitzen zuen izerdiak izan zuen errua, Rocíok onartu duenez.
|
|
|
Rocío honek harritzen nau, esaten dituen guztietan. Esate baterako
|
azaldu
didanean arkitektura ikasketak azken mailan utzi dituela (amaitzeko pare bat asignatura geratzen zitzaizkionean), zertarako eta Londresera joateko aktoresa izateko asmoz. Edo Los Angeleseko auzo desberdinetan lau mutil lagun dituela, batak bestearen existentzia ezagutzen ez duelarik noski, eta lauren kontura moldatzen duela bere unibertso sentimentala.
|
|
|
Eta Txemak egun bi eman zituen proposamen harekin bueltaka, baietzaren eta ezetzaren arteko ika mikan sartuta. Harik eta, bi egun haien buruan, Eider
|
azaldu
zen arte Rocío eta Txema hitz egiten ari ziren tabernako izkinatxora. Aurpegi alaiz zetorren Eider, eta gogo nabarmenak erakutsi zituen Txemarekin hizketan zebilen hura ezagutzeko.
|
|
|
Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan ziola bere arazoen berri eman. Dena
|
azaltzeko
adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu. Eta orain, egia esan behar bada, Txemak poz txiki bat sentitzen zuen barruan, Eider ez zelako hori guztia egiteko kapaz izan, Txema baino hauskorragoa izan zelako, nolabait beldurra eman ziolako laguntza eskatzeak.
|
|
|
Hau gehiegi da. Ez dakit zelan
|
azaldu
, Bitakora, oraindik ez dut ondo ulertzen. Baina argi dago, argiegi orain arte ez konturatzeko.
|
|
|
Barrutik atera zitzaidan. Orain barrutik beste zerbait ari zait
|
azaltzen
: dudak.
|
|
|
Eta orduan bai, orduan ondo itsatsi nituen aurikularrak nire belarrietan. Laino mehe baten erdian gindoazen, bide estu eta amaigabe baten gainean, zelan
|
azaldu
... Zerua inoiz ikusi dudan grisena zen, eta errepidearen albo bietan ehun laku eta beste ehun gehiago etengabean, belar motza eta marroia, lurrari zohikatza ostu dioten seinaleak han eta hemengo zulo beltz sakonetan, ardiak bide erdian asfaltoaren arrakaletatik sortzen diren belartxoak janez, mendixken gailur borobilduak, eta Breschi jaunaren pianoa denaren gainetik, kaio harro baten hegaldi pausatuaren moduan, denaren gainetik eta denarekin bat eginik.
|
|
|
Neska hark bazuen bere baitan galtzeko tentazioa pizten zuen zerbait. Ezin da erraz
|
azaldu
: zerbait handia, paparrean zintzilik grabitateari aurre egiten zioten muino biki haiek baino handiagoa.
|
|
|
Agertzeko eta desagertzeko zuen ahalmena. Eider tabernara sartu zen egun hartan bertan desagertu zen Rocío; eta Txemaren neskalagunari orduak baino falta ez zitzaizkionean Irlandara abiatzeko, orduantxe
|
azaldu
zen berriro neska liluragarri hura. Horrek ere bazuen zerbait ikustekorik heriotzarekin.
|
|
|
Harrigarria zen urtebete lehenago, 1993an, zenbat gauza gertatu zen Txemaren bizitzan. Urtarrilean postu bat egin zuen gora lanean, otsailean tumore bat kendu zioten bere aitari, martxoan pisua erosi zuen, apirilean Londres hankaz gora utzi zuen IRAren bonba batek, eta beraz Irlanda ernaldu zitzaion bihotzean Eiderri, eta garagardo botila altxatu zuen; maiatzean bakarrik, oso bakarrik sentitu zen; ekainaren 30ean Rocío García de Mainueta
|
azaldu
zen urte askoren ondoren; uztailean Eider hegazkinean desagertzen ikusi zuen, eta 26 egun bata bestearen atzetik joan zitzaizkion (astiro, berunezko, mantso, bero); abuztuan, irailean, urrian, azaroan, abenduan ez zuen gogoratzen, ezerk ez zuen erlieberik hilabete horietan.
|
|
|
Txemak bazuen esperantza txiki bat, hain zuzen ere Maiteri, Eiderren amari zegokiona. Eider behin baino gehiagotan ahalegindu zen amari
|
azaltzen
elkarrekin erabaki garatu baten ondorioa zela, eta ez zutela beharrezko ikusten ezkontzaren pausoa. Maite ez zen berehala konforme geratzen, eta beraz Txemari ondo iruditu zitzaion Eiderrek bere denbora hartzea, hilabete osoa nahi bazuen, edo bi bestela.
|
|
|
Kontua da martxoa ez ezik apirila ere ziztuan joan zela, eta noski, maiatzean oso gutxitan
|
azaldu
zen Eider pisutik, Irlandako bidaiaren prestaketetan baitzegoen buru belarri murgilduta, eta Irlanda ez zen beste edozer bigarren mailara pasatzen zuen automatikoki.
|
|
|
Bestela, pisutik
|
azaltzen
ez bazen, Txemak etxera deitu eta beharbada paseoa egingo zuten herritik, edo kasurik txarrenean telefonoz egingo zuten berba. Hori guztia ez zen nahikoa, hala ere, Txemaren bakardade berria itotzeko.
|
|
|
Eiderren jokaera bere bat bateko ilusio itzelari egotzi zion. Modu berean saihesten zituen bere aurrean
|
azaltzen
ziren oztopo eta traba guztiak. Horrelakoxea zen Txema.
|
|
|
Gertatzen dena da Rocíori
|
azaldu
nizkion arrazoiak koskatxo bat harago zihoazela. Txema aipatu nion.
|
|
|
Ez dakit nik ze arraio sartu zitzaion buruan, kontua da gau horretan (nahikoa hordituta, esan beharrik ez dago) bere ezpainen artean aurkitu nituela nireak. Ez dakit
|
azaltzen
momentu horretan pentsatu nuena, baina munduko irudi guztiak etorri zitzaizkidala esango nuke: eskolako garaiak, ingeleseko partikularrak, Tere, Txema lotan, Txema autoan, Txema tabernan, Txema barreka, Txema izarrak oparitzen, izarrak oparitzen, oparitzen...
|
|
|
Pantailaren argitasunean zortzi artxiboko zerrenda
|
azaldu
zitzaion. Guztietatik lehenbizikoa aukeratu zuen.
|
|
|
Eta nora egingo dut ihes, Irlandara ez bada? Ai!, ondo idazten jakin nahi nuke sentitzen dudan zirrara zelakoa den
|
azaltzeko
, baina argazkietan hainbeste bider ikusi dudan lurralde horrekin topo egiteko zorian nagoela pentsatze hutsak zoratu egiten nau. Ez dakit, guztiok izaten ditugu idealizazioak, eta neuk ere Irlanda bat daukat buruan.
|
|
|
Ez zekiten ordenagailua pizten ere, eta nola jakingo zuten artxibo baten barrura sartzen... Geratzen zen bakarra Txema zen, nahiz eta oso gutxitan
|
azaldu
Eiderren etxetik, eta beraz ez zen lar arriskugarria testu horiek irakurtzeko. Eta gainera, azken aukera hori absurdoa zen guztiz, euren arteko konfiantzak ez baitzuen antzeko hesien beharrik.
|
|
|
Biharamunean estazioan ginen, trena noiz
|
azalduko
zain. Urrunean kea ikusi genuenean kili kiliak sortu zitzaizkigun tripetan, eta gure buruak trenaren bila lehiatu ziren arratsero egiten genuena ez bezalako borrokan.
|
|
|
Gaur egun euskal idazle batek abenturazko eleberri bat idazten badu, seguru asko ez du egingo norbaitek horren falta
|
azaldu
eta gure literatura normalizatu nahi duelako: gogoak emanda egingo du, barruak horixe eskatzen ziolako, abenturazko kontakizun bat egin nahi edo behar zuelako, eta kitto.
|
|
|
Berehala eman zizkidan osabak argibideak: " Izan ere, nik ere ez diat komunionean sinesten... zeren komunionean sinetsiko banu, antropofagoa bainintzateke", eta, haren jarraikian, nola ikusi baitzuen ez niola hitz hotsez bete hura ulertu,
|
azaldu
zidan ezen bai Afrikan, bai Indietan eta bai mundu osoan tribu batzuk zeudela, zeinetan gizonek elkar jaten baitzuten, eta katolikoak ere halakoak zirela, komunione bakoitzean Kristoren gorputza jaten zutelako eta haren odola edaten. Eta oroitzen dut irri egin niola, neure esker onaren adierazteko:
|
|
|
Urrunagorat joan gabe, desterruan ere ederki ikusi ahal izan zitean gure arbasoek halakorik, zeren, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako katolikoen eta protestanten arteko liskar atergabeetan, egun bateko zuria biharamuneko beltza izan zitekean... Baina, lehenagokorat itzulirik, Joanes, kartari buruz asma eta
|
azal
daitezkeen hipotesiak amets hutsak dituk, frogarik ezean...
|
|
|
Baina osaba Joanikotez eta haren astronomi eskolaz ari nintzaizun, oker ez banago. Eta erraiten ari nintzaizun ezen osabak uharri biribil bat hartu zuela eta mapamundiaren ondoan paratu zuela, neuri
|
azaltzeko
eta erakusteko nola argitzen zuen eguzkiak ilargia.
|
|
|
Eta ez, nik ez dut oroitzen hura diktatu zigunik! Zeren eta, ge hienbat, Gero n
|
azaltzen
diren anekdota bitxiak baitzizkigun irakurtzen eta diktatzen... edo jaun Marcelek berak euskararat traduzitu edo moldatu bertze hainbat, berak hango eta hemengo liburuetarik ikasiak. Horrekin ez dizut erran nahi ezen jaun Marcel ere isilpeko eta ezkutuko protestant bat zela edo izan zela, zeren katolikoa baitzen, baina bai gehiago sinesten zuela Jainko miserikordios bat Jain ko mendekos bat baino, eta sineste horrek gehiago bulkatzen zuela eskuaren luzatzerat, bertzeen eskuen hersteko, hatzaren luzatzerat baino, bertzeen seinalatzeko eta haien baztertzeko, nola luzatzen baitzuen gure aitak noiznahi den... eta gure amak ere bai, aldian behin.
|
|
|
Baina, geroko kontuak aitzinatzen ibili gabe, derradan ezen Mattin arras gogaitzen zela eskola haietan, batik bat bakarkako trabailuan jartzen gintuenean, halako tailuz, non zernahiren aitzakia egiten baitzuen haietarat ez
|
azaltzeko
, zer erranik ez aita etxeratzen zenean, zeren eta aitak, orduan, anitzetan eramaiten baitzuen goizean goiz ehizarat edo txakurren paseatzerat, jaun Marcelek eskola emaiten zigun orduetan, hain zuzen ere. Eta, ehiza zela eta ezpata zela, burua ere anitzetan joaiten zitzaion Mattini, eta orduan jaun Marcelek —zeina baitzen, bertzenaz, gizon pazientziatsua—, erraiten zion:
|
|
|
Sentimenduak are gehiago korapilatu zitzaizkidan, zeren, Salamancarat iritsi nintzela eta unibertsitatean nehor ere ezagutzen ez nuela, uzkurturik eta guztiz galdurik sentitu bainintzen hatsarrean, oihan bazterreko ontto tipi kapelurik gabea bezala... baina, noiz eta deusezean urtzerat nindoala iduritu baitzitzaidan, orduantxe
|
azaldu
zintzaizkidan zu, latineko irakaslea, gelako bertze ikaskideen aitzinean nabarmentzen ninduzula. Eta segidan pentsatu nuen, arestian pentsatuaren kontra, ezen gizalegezkoa zela zure frankiari eta zure liberaltasunari esker onez ihardestea.
|
|
|
Baina kontua ez zen hartan akabatu. Zeren, ehizaren itzultzeaz denaz bezainbatean, tigrea ordu arte guztiz meneko
|
azaldu
izan bazitzaigun ere, atzaparretan zuèn pieza eskatu bezain fite edo begiak estali bezain fite laxatzen zigula, protesta eta kexu handirik gabe, egun hartan, aldiz, orroka aritu zitzaigun, eta morroietarik bati, noiz eta pieza bereganatu nahi izan baitzuen, sekulako atzaparkada egin zion.
|
|
|
Txinan ibili diren misiolariek erraiten dute ezen txinatarrek erabiltzen dutela suplizio eta tortura mota bat, hitz guti batzuetan
|
azalduko
dizudana: lotzen dute biktima goiti beheiti jarleku batean; ipintzen dute iturri baten azpian, zeinari ura, itogin edo itaxur baten modurat, xortaka darion; erortzen zaio biktimari ura buru gainerat, beti toki bererat, orain xorta bat eta orain bertze bat, harik eta, xortaz xorta, buruan zulo bat eragiten dioten arte...
|
|
|
Clara est, et quae numquam marcescit, sapientia; et facile vi de tur ab his qui diligunt eam, et invenitur ab his qui quaerunt illam —eta, amari be ha tradukzionea egiten zuela, erran zuen—: " Argia eta ihartezina da jakintasuna; eta maite dutenei ikusterraz
|
azaltzen
zaie, eta bilatzen dutenei aurkierraz". Eta Joanesek maite du jakintasuna...
|
|
|
Eta, bere esker onaren
|
azaltzeko
, manatu zion aitak don Bartolomeri ezen presta zezala meza berezi bat, Te Deum eta guzti, hurrengo iganderako, eta aita Bartolome astelehenean bertan Iruñarat joan eta jesuiten kolejioko koruko dozena bat ikaslerekin eta bertze jesuita batekin itzuli zen astebururako.
|
|
|
Maiz adituko zenuen zuk ere, jaun André, ezen etorkizunaren beldurra dela gure anitz gaitzen iturri, eta gero eta sinetsiago nago ezen hala dela, batik bat etorkizun hori beltz
|
azaltzen
zaigunean. Zeren, gaiztasun eta zailtasun korapilatsu batzuen aitzinean, emaiten baitiogu su imajinazinoari, eta, handik harat, imajinatzen dugularik ezen gaitz dena bi aldiz gaitzago izan daitekeela, hiru aldiz gaitzago eta ehun aldiz gaitzago, egiten dugularik hondar ale batetik mendi handi bat, eta ikusten dugularik, finean, geure burua urkabean, korapilo haietarik batetik dilindan, orduan, bada, larritzen, izutzen eta asaldatzen gara, zuri zena ere beltz dakusagu, bildots bat zegoen lekuan otso bat, egiten dugu geure baitan mila pentsu eta gogoeta, mila dorre eta gaztelu, eta halatan gaixotzen eta eritzen zaigu arima; eta, nola gorputza eta arima bat diren, gaixotzen eta eritzen zaigu, orobat, gorputza.
|
|
|
Baina nik gehien igurikitzen nuena, zeren, bai aita Bartolomek jauregian, eta bai jesuitek Iruñako kolejioan, bertzerik ez baitzidaten irakatsi, ez zenuen aipatu ere egin. Eklesiastikoan ez ezik Erran Zaharretan eta Salmoetan ere
|
azaltzen
denaz ari natzaizu: Initium sapientiae timor Domini, baina ez, ez zirudien ezen Jainkoaren beldurra zela jakintasunaren haste eta printzipio, sostengu eta lehen harri.
|
|
|
Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta beti bat zela, bere osoan ez ezik zati bakoitzean ere; pintura berrian, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala... —eta, bere teoria hura
|
azaldu ondoren
, bere ondoreak atera zituen—: Ez, Pedro, libertatea ez duk ilusione hutsa, are gutiago Urbiain bezalako toki batean, non bere kabuz pentsatzen duen gizonak nekez hats har dezakeen...
|
|
|
Turutak iragarri zuenean ezen Villagrandeko dukea tribunan
|
azaltzeko
puntuan zela, guztiak zutitu eta isildu ziren, eta kapela edo sonbrailua jarria zutenek burutik kendu zuten, dukeari zor zioten begirunea zela kausa. Dukeak, bere aldetik, jendearen abegi ona eskertzeko, eskua luzatu zuen baterat eta bertzerat eta, noiz eta ikusi baitzuen ezen bere tribunako lagun adiskideak nor bere lekuan zeudela, eseri zen eta gorako mugimendu bat egin zuen eskuaz, festa hasteko.
|
|
|
Iduri du ezen, neguko gau batean, emazteki bati katu beltz bat
|
azaldu
zitzaiola, noiz eta sukaldeko beroan berant arte iruten geratu baitzen; eta, biharamunean, orobat gertatu zitzaion; eta sukaldetik uxatu eta ohildu nahi izan zuen, eta ezin; eta, izuturik, kontatu zion senarrari, eta honek ihardetsi zion ezen jabal zedila eta sosega zedila, zeren biharamunean bera jaitsiko baitzen sukalderat, emaztearen soinekoa jantzirik; eta, bete zuen senarrak bere hitza, azal... " Gizona, eta iruten...?"; eta gizonak erran zion:
|
|
|
...zaldu zitzaiola, noiz eta sukaldeko beroan berant arte iruten geratu baitzen; eta, biharamunean, orobat gertatu zitzaion; eta sukaldetik uxatu eta ohildu nahi izan zuen, eta ezin; eta, izuturik, kontatu zion senarrari, eta honek ihardetsi zion ezen jabal zedila eta sosega zedila, zeren biharamunean bera jaitsiko baitzen sukalderat, emaztearen soinekoa jantzirik; eta, bete zuen senarrak bere hitza,
|
azaldu
zitzaion katu beltza, eta galdetu zion honek: " Gizona, eta iruten...?"; eta gizonak erran zion:
|
|
|
Haatik, jakinik, halaber, ezen gauza bakoitzak bere hatsa duela eta ez dagoela, hats hori gabe, deus ulertzerik, utz iezadazu lehenik
|
azaltzen
nik osabari aditurikako hitzak, gure bidaia haren hatsa eta spiritua ezin hobeki laburbil dezaketenak:
|
|
|
Eta jauziz jauzi zebilen ene arima, eta ene oinak lurrez lur eta hiriz hiri, zeren Bolognatik Florentziarat jo baikenuen gero, Pedro Huizi ostari zuen hirirat... Baina Pedro Huiziren kontuekin hasi baino lehen, osabarekin izan nuen auziaren aitzin gibelak
|
azaldu
nizkizuke lehenik, gure arteko harremanen puntu ilun bat baino gehiago argi ditzaketenak.
|
|
|
Moduak eta manerak aipatu dizkizut arestian, eta haiei buruzko xehetasun tipi bat baizik ez dizut emanen, hau guztia hobeki argituko dizuna, ikus dezazun zein diferentak ziren jaun Marcel eta aita Bartolome: Jaun Marcelek mahai baten inguruan emaiten zuen eskola, eta bera alde batean paratzen zen, ni bertzean; eta nahi izaiten zuen, bertzalde, nik hitz egitea eta ene zalantzen
|
azaltzea
eta guztian parte hartzea, kasik berdinetik berdinerat ariko bagina bezala; eta zuka mintzatzen ginen, eta ez zuen boza goratzeko ohiturarik. Aita Bartolomek, ordea, lehen egunetik beretik, ene mahaiaren aitzinean, bere mahai partikularra ipinarazi zuen, oholtza baten gainean —oholtza baten gainean, bai, jaun André! —, ene behakoa beheiti goitikoa izan zedin beti ere, eta jakin nezan nor zen nor, eta hargatik eginarazten zidan, amaren kontsentimenduarekin, berorika ere, gela hartan geunden bitartean; eta bera zen, bertzalde, eskola haietan kasik beti mintzatzen zena, ozentki, halako tailuz non neke eta gaitz baitzen jakitea enekin ari zenetz, edo bere buruari aditzen ari zitzaionetz.
|
|
|
Baina, bere irakaslearen merituak aipatzen hasi baino lehen, nola ikusten baitzuen ezen napolitar hura mutil jantzia zela, hala, erran behar ote dizut ezen, segidan, bere eremurat eraman zuela osabak solasa?,
|
azaltzen
ziolarik gitarra joleari nola gitarraren hots harmonikoen azpian —eta berak kantatu kanten azpian, azken finean— numeroen mundua zegoen, zeren notak eta soinuak harien luze lodien araberakoak baitziren, eta jotzailearen hatzen hariekiko posizio erlatiboen araberakoak, eta distantzia haiek guztiak neurtu egin zitezkeela eta numeroetan eman.
|
|
|
—Halarik ere, ezin fermuago
|
azaldu
genuke haren aitzinean, ikusarazteko ezen guztiz desgogara gaudela, egin duena egin duelako... eta, hala, denbora luze batean kasurik ere ez genioke egin behar, gero gerokoak...
|
|
|
Eta baldin barbaro honek hori erran badu, bietarik bat: edo orain berean bere damua
|
azalduko
zidak, birao egin duelako, edo ene ezpatarekin neurtu dik —eta, gipuzkoarrari goiti beheiti so egiten ziola eta ezpata lepo inguruan jartzen ziola, segitu zuen—: Baina gure oilo honek ezpatarik ez dik eta...!
|
|
|
—eta, boza eztitzen zuela, erran zuen—: Aldiz, ene nagusiaren alaba munduan den neskarik gozoenetarik eta bihozberenetarik da —eta, boza zintzurrean goiti hausten zitzaiola, finean, edo hausten zuela, hobeki, bere ezintasunak
|
azaldu
zizkigun, molde ezin teatralagoan—: Aineza nik neure behatzaren eskaintzeko ohorea, hain neska xarmantaren alde eta fabore...!
|
|
|
—Anitzetan pentsatu izan dut —segitu zuen amak— zenbatetan galdegin ez ote zenion zeure buruari zergatik ez zaitudan bertze edozein amak bezala tratatu, hurbiltasunez eta xamurtasunez... eta hori
|
azaltzea
, alde batetik, mingarria izanen bazait ere, bertzetik, ez dut hori baizik gutiziatzen, zeren eta korapilo izugarri batek hersten eta itotzen bainau barrendik, eta ez dut korapilo hori laxatuko neure barrenaldea hustu arte eta jakin beharrekoak zuri jakinarazi arte.
|
|
|
harri eta zur gelditu nintzen, zeren eta koadroak erakusten baitzuen gazte segail hura, nik baino bizpahiru urte haboro izan zitzakeena eta eguzkiaren seme ere izan zitekeena, zeinaz, ikusi bezain fite, amorostu bainintzen. Koadroarekin eta bertze fardel haiekin batean, gutun bat zetorren —oinordekoak eta etxeko jaun berriak skribatua, jaun don Pedro de Osorio zeritzanak, zeina baitzen ene aita defunktuaren anaia—, non jaun hil berriaren azken borondatea
|
azaltzen
baitzen... Gutun hartan, ordea, ez zen agertzen koadroko protagonistaren izenik eta, nola, bertzalde, koadroak berak ere ez baitzuen haren berri emaiten, hala, jakinminaren, galdegin nion amari:
|
|
|
Eta, hala, solasean hasten ginela, galdetu nion lehenik nola zeritzan, eta hark ihardetsi zidan ezen Xiritxe zeritzala. Eta gero bere kontu batzuk kontatu zizkidan, eta nik neure asmoak
|
azaldu
nizkion: nola erabakia nuen Gorukirekin ihes egitea, zeren eta lagun handia bainuen, eta nola pentsatu nuen, hartarakotz, egun batzuetan Xiritxerekin berarekin ateratzea, batean harat, bertzean honat, gaueko guardiak ene ateraldi haietarat ohi zitezen...
|
|
|
Eta, ondorez, usteak eta aburuak aurkituko dituzu —liburuan barrena
|
azalduz
joan daitezkeen pertsonei eta gauzei buruzkoak, baina baita ideiei buruzkoak ere, nahiz eta, puntu honetaz denaz bezainbatean, goganbehar naizen aspaldiko egiak asmatzen ibili ez ote natzaizun usu—, ene memoriatik eta ene kontzientziatik mamituak eta hautemanak, zuk hainbat gutunetan adierazia abiapuntutzat harturik, baina egizu kontu ezen uste eta aburu horiek ez dutela ene konfesionearen e...
|
|
|
Eta, noiz eta Felisari ere
|
azaldu
bainion Pagabasoko leizean gertatua, muturra okertu eta aitaren egin zidan, izu ikaraturik. Eta neure haurtzain izan zenak erran zidan:
|
|
|
Baina ez beti, zeren borondatearen eremuak ere bere mugak baititu eta, mugotarik harat, berriro nagusitzen baita naturaleza. Eta
|
azaltzen
eta azaleratzen dira orduan gure baitan luzaro ezkutaturik zeuden indarrak, eta uholde baten antzera amiltzen dira urak, eta hausten eta porrokatzen dira uhateak eta barraderak. Eta Mantillanako kondearen emaztearen kasuan ere horixe gertatu zen:
|
|
|
Eta zer bertzerik gara, bada, bizitzak astindu eta inarrosten gaituenean, ustekabeko baten aitzinean, edo azken orenean...? Erortzen dira, halakoetan, maskarak, eta garen bezalakoak
|
azaltzen
gara, orain guztiz irrigarri, orain guztiz nigargarri, gure zinezko neurria neurri orotarik apart balego bezala.
|
|
|
Eta astoa edo katua behar zuen osorik —asto osoa edo katu osoa—, zeren eta asto erdiarekin eta katu erdiarekin ez baitzegoen nehorat ere joaiterik, hondamendurat eta ondikorik ondikozkoenerat ez bazen. Eta neure kezka hura ezin
|
azaldu
nion osaba Joanikoti, ez niolako, alde batetik, jaun Marcelek enegan zuen eraginaren aztarnarik eman nahi, eta, bertzetik, banekielako, lehendanik ere, haren ihardespena: egia bat eta bakarra zen, bai, eta hura protestantismoa zen, zientzia beti ere oinarri.
|
|
|
mugak eta burdinak... Eta ongi duk, halaber, ene anaiaren gustuen meneko
|
azaltzea
, batik bat hatsarrean, baina ez hain meneko... eta heure koadro zurrun horiei zirrituren bat ere ireki hieke, noizik behin, handik edo hemendik, zeren eta edozein zirritutarik sar baitaiteke libertatearen haizea...
|
|
|
Lehen liburutik memorian iltzaturik geratu zait iduri bat, liburuan marrazturik
|
azaltzen
zena eta esperimentu bati loturik dagoena, zeina osaba eta biok etxerat itzuli eta aste pare bat gabe aitzinatu baikenuen; baina, esplikazioneen errazteko, hemen berean marraztuko dizut buruan geratu zitzaidan iduri hura, adierazten duena nola kanoi batetik desarratzen eta jaurtikitzen den burdinazko bola bat erremediorik gabe geldi geratzen den, mahai baten gainean geldi dagoen pisu eta neurri b...
|
|
|
Zeren mementuak eta mementuak baitaude bizitzan, eta neure oina untziaren gainean jarri nuenekoa izan zen haietarik bat. Zeren bizitzako anitz mementu, gehienak erran liteke, berdintsu eta orobatsu dira, egunorozkotasunaren kolorekoak eta, beraz, kolore umilekoak edo kolorerik gabekoak; guti batzuetan, ordea, lehertzen da denbora gure baitan, bolbora balitz bezala, eta bizitza ezin koloretsuago
|
azaltzen
zaigu, su festa batean bezala. Eta, bizitzaren festan, esperantzaren urdinak eta odolaren gorriak hartzen gaituzte orduan, udazkenaren horiak eta udaberriaren berdeak, elurraren zuri beltzak eta doluaren beltz zuriak, koloreen kontzertu distiratsu bezain iheskorrean.
|
|
|
...izaren arauetan eta egunorozko azturetan eta ohituretan moldatuak, baina ezagutu izan ditut, halaber, arau horietarik atera izan diren bakan batzuk, edo, atera izan ez badira ere, arauen arteko zirrituetarik kanporat beha jarri izan direnak eta, behakoaren behakoaz, ikusmoldea aldatu izan dutenak, nahiz eta gero beren izatasuna bertzeei ezkutatzen ibili izan diren, edo oso giro eta gune mugatuetan
|
azaldu
behar izan duten: kapitaina izan zen horietarik bat, bere pentsatzeko manera partikular harekin, eta bere hitz egiteko modu harekin, zeren, gaizki hitz egin behar zuenean, batik bat marinelen aitzinean, mila maradizinoz eta bertze hainbat juramentuz josten baitzuen bere solasa, baina ongi baino hobeki moldatzen zen, orobat, bera baino jende ikasiagoarekin ere, baita filosofiaz, zientziaz eta teologiaz mintzatu behar izaiten zuenean ere, zeren, batetik, irakurriak baitzituen Montaigneren Entseiuak eta itsasoaz mintzo ziren bertze liburu batzuk ere, eta zeren, bertzetik, kapitaina ere bertze filosofo bat baitzen, bizitzaren eskolan ikasia... portuetako eskolan, beregainki, portuetako bizitzak bizitzaren zinezko porturat balerama bezala.
|
|
|
—Zera... Hitzari hitza nola hala lotuz, baitezpadako istripu batez zerbait
|
azaltzera
abiatu nintzen. Bulegariak segundo bat ere ez zuen egin, nire matelondoaren egoeraz zein axola guti zuen erakutsi gabe.
|
|
|
Aurreko egunean, herrira ailegatzean," arratsalde on!" hotz batekin agurtu eta profesional urrun baten gisa agertzera deliberatua nintzen, zu hor ta ni hemen. Larunbat horretan berean, berriz, amarenean atzarri eta Unai lokartuak ohe gaineko ohiko jira bueltak galarazten zizkidalarik, adiskide minduarena egiteko prest nengoen, eta diosal ahalke aire baten ondoan, neska bakarrik harrapatzeko edozein paradaz baliatu neure arrazoiak —oraino ez nekizkienak— zehatz mehatz
|
azaltzeko
. Jatetxe italiarrean pizza jangaitzarekin deman ari nintzen bitartean, azkenik, aterabiderik zuzenena xelebrekeriaren baten laguntzaz egoera kargaz arintzea begitandu zitzaidan, anarterainoko" Edu" zirtolari, punttazale eta marmartsuarena antzeztuz.
|
|
|
Jatetxe italiarrean pizza jangaitzarekin deman ari nintzen bitartean, azkenik, aterabiderik zuzenena xelebrekeriaren baten laguntzaz egoera kargaz arintzea begitandu zitzaidan, anarterainoko" Edu" zirtolari, punttazale eta marmartsuarena antzeztuz. Ondikotz, denetariko aukerak aztertu eta gero, behin betikorik hautatu gabe nengoela
|
azaldu
zen, atetik, haren kamiseta tirantedun arrosa.
|
|
|
Bertzela jantzirik, betertzeko zimurrek baizik ez zioten adina salatuko. Alabaina, galtza estu estuetan eta top gaitzean haragi ugari eroriak ageriago, errealitatea bere gordinean
|
azaltzen
zen: hogeita bi urteko neskaz mozorroturiko berrogeitakaduna.
|
|
|
Horrela gertatzeko zein esperantza guti nuen
|
azaltzen
ahal nion, baina ez nion azaldu. Bion arteko ahaleginez, galtzak atorrari eta jakari lagun egitera abiatu ziren lurrean.
|
|
|
Horrela gertatzeko zein esperantza guti nuen azaltzen ahal nion, baina ez nion
|
azaldu
. Bion arteko ahaleginez, galtzak atorrari eta jakari lagun egitera abiatu ziren lurrean.
|
|
|
Inor ni hiltzera saiatua zela erraten ari nintzaion, eta hark halako arrazoia bota behar. Jakina horditurik nengoela, baina horrek ez zuen deus ikustekorik
|
azaltzen
ari nintzenarekin. Erlojuari behatu nion:
|
|
|
Bertze inor ezagutu ez eta, nire kazetaritza ikasketak medio, neroni izan nintzen aukeratua, sintaxiak iraultza geldiezin berehalakoari luzamendurik ekar ez ziezaion. Komunztaduraren legeari men egitea eta botereari makurtzea gauza bat eta bera ez direla
|
azaltzeko
haren aurpegira ohi baino gehiago hurbildu nintzen batean eman genion lehen musua elkarri.
|
|
|
Aho bete mihi utzi nahi baninduen ez zen estrategia txarra. Nire hogeita hamasei orduko lotaldiarena ezin
|
azaldu
barregarri gelditu gabe. Hiru gehiago, hogeita hemeretziko sukarra arrazoitu nion, hitzekin estropezu eginez.
|
|
|
Ziztu bizian joanda ere, bederatzi eta erdiak baino beranduago ziren herrira ginenean, eta Anak eta biok gaueko hamarrak eta laurdenetan genuen zita Zabalguneko ostatu batean. Hortaz, gure amari seme gizabidetsuari dagozkion konplimenduak egin ondotik, motz eta latz
|
azaldu
nion Unairi amatxirekin eta izeba Gloriarekin bakarrik gelditu behar zuela. Ez zen osoki horretaratu, hitz estaliz mintzatzera; alimaleko kasketa harrapatu zuela, zera.
|