|
2000
|
|
|
Aingeru Epaltzak transgresioa burutu duen marinelaren patu fatal bera aurkitzen du mito Arthurikoaren markuan idatziriko" Ginebra erregina erbestean" ipuinean ere: " menturen haroa iragan da" eta" erbestera
|
joan
dira heroiak, eta debaldekoa da haien itzulera etsipenaren eta esperantzaren aitzakia bilakatzea".
|
|
|
Sarrionandiaren obretako giroari deserrotzearen erbestea eta nostalgiaren lanbroa darie, surrealismoaren, ironiaren eta paradoxa absurduaren herdoila itsatsi zaie bere hitzei. Lehenengo liburuetatik hona zeregin literarioaren izaera eta funtzioari buruzko etengabeko itaunean, ziurtasuna, zabaltasuna eta irizpide propioa mamitzen
|
joan
da berarengan. 1995eko Nuyi illa...
|
|
|
1987an argitaratu zuen Sarrionandiak Marinel zaharrak izenekoa eta aurreneko obraren, hots Izuen Gordelekuetan Barrenaren errebisioa izateaz gain, kartzela garaiko eta ihesi
|
joan
ondorengo zenbait poemez osaturiko obra da. Kritikoek diotenez, liburu honetan Sarrionandiarengan literatura eta militantziaren arteko harremana gogortzeko joera nabarmentzen da, eta jarrera zorrotzagoak hartu dituela erakusten omen du, batez ere" Literatura eta iraultza" (22 or.) izeneko poeman.
|
|
|
Hiru zati ditu eta kronologikoki atzekoz aurrera bilduriko hiru aro ezberdinetako poema sortek osatzen dute Marinel zaharrak: ihesi
|
joan
ondorengoak aurrena Tren luze eta bustiak izenburuaz (1985), kartzelakoak Gartzelako poemak (1980) eta, azkenik, Izuen gordelekuetan barrenatik hautaturikoak (1978). Hitzaurrearen arabera, esan daiteke egileak ordurarte poema adierazgarrienen bilduma egitea zuela asmotzat eta" kartzelako kobla eta sonetoak" nahiz Izkiritaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuko zenbait poema apokrifo besterik ez zituela bereizi corpus honetatik.
|
|
|
" Ene ustez gauza ezberdinak dira arazo honetan politika, etika eta idazkera" zioelarik. 1987an argitaraturiko Marinel zaharrak honetan, aldiz," badirudi planteamendu horiek denak hankaz gora
|
joan
zaizkiola," Literatura eta iraultza" izeneko poeman gure artean hainbat eztabaida sortu duen beste binomio fantastiko bat, torturaren errealitate ankerraren kontra txirtxilatu dira esparru sakratuak, Pessoa, Eliot, Chesterton eta beste kutun guztiak."
|
|
|
Marinel Zaharrak liburutik berreskuraturiko poemak bestela multzokatzen ditu Hnuy illa.. Poemak honetan, poemen sorreraren ordena kronologikoa hautsiz eta hasieran nahiz bukaeran kokatuz gartzelako eta ihesi
|
joan
osteko poemak. Tartean doaz, berriak diren" Marinel korapiloak"," Merkatu beltza" eta" Monogamo inperfektoa" atalak.
|
|
|
Poesiaren zertarakoa eta zereginari buruzko ikuspuntua aldatuz
|
joan
da Sarrionandiaren liburuetan zehar. 1983ko Eguberrietako amarauna poeman bertan zertarakoa are gordinagoa zen:
|
|
|
1980an preso sartu zuten eta hogeita zortzi urteko kondena ezarri zioten ETAko partaidea izateagatik. Kartzelako urte horietan liburuak idazten eta argitaratzen jarraitu zuen, harik eta, 1985ean Martuteneko kartzelan zegoelarik, ihesi
|
joan
zen arte, euskal abeslari ezagun baten kantaldiaren okasioaz baliaturik, eta baffle handietako batean gordeta. Ihesi joanez geroztiko hamabost urte inguru hauetan erregulartasunez iritsi dira argitaletxeetara eta bere izkribuak.
|
|
|
Dena den, heriotzera denboraren iragaiteak garamatzanez honi buruzko erreferentziak ere ugariak dira. Honela, belaunaldi ezberdinen
|
joan
etorriak denboraren sinbologia izango lirateke. Aitzitik, denborak aurrera egin arren, belaunaldi berrien bizitzak funtsean aurrekoen ildotik jarraitzen duela adierazi nahi duela dirudi.
|
|
|
Hortaz, eleberri honetan zirkulartasuna ageri da, bizitzeko gogoa pizten duten ilusioen
|
joan
etorri etengabea sinbolizatzen duena. Urtaroen erabilera honek Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) dakarkigu gogora.
|
|
|
Honela, bi emakume hauek senideak direla ohartuko da, eta Axun iraganeko maitearen lekua betetzen joango da. Istorioa aurrera
|
joan
ahala, gertatu behar dena berehala igarri egiten da, izan ere, Udazkena eleberrian bezala, ez dago ezustekorik. Hala ere, eleberri honetan inguruneak pertsonaiengan Mintegiren eleberrian baino eragin handiagoa izango du; zenbait ikutu sozialek zipriztintzen baitute erlatua.
|
|
|
Laura kanpoan da ipuina da luzeena: honetan, bere emaztea, Laura, asteburuan kurtsilo bat egitera
|
joan
dela-eta bakarrik geratzen den senar baten istorioa kontatzen zaigu. Senarra, Markos, bakarrik geratzean, rock musika talde bat duen bere anaiarekin Vigora kontzertu bat entzutera joatea erabakitzen du.
|
|
|
Izan ere, I. Mundu Gerrako lubakietako egoera irudikatzen zaigu. Honela, Frantziaren armadara gerratean parte hartzera
|
joan
behar izan zuten euskaldunetariko bat dugu eleberri honen protagonista: Jean Etxegoien.
|
|
|
Mota guztietako emakumeak irudikatzen dizkigu: gazteak, zaharrak, irtirinak, tristeak, alaiak, samurrak, kaskarinak,..." Bera bezalako emakumeak agertzen dira
|
joan
etorrian, maitasunaz, adinaren etengabeko kalteaz edo bizitzeko beste hainbat ezbehar txikiz kezkaturik." (Egunkaria) Begoña Muruagak Dorothy Parker en La soledad de las parejas liburuarekin alderatu zuen. Bere aburuz, batez ere, bi dira topa daitezkeen antzekotasunak:
|
|
|
Ezaugarri bakar honekin honelako bereizketa garrantzitsua egitea zilegi ez dela pentsa badaiteke ere, ezin da ukatu narrazio baten luzerak istorioa garatzeko baliabideak zeharo baldintzatzen dituela. Honela, denbora igaro ahala, ipuingintza eta eleberrigintza bi genero bereiztutzat hartu izan dira, bakoitzaren ezaugarriak zehaztuz
|
joan
direlarik. Ipuingintzan, esaterako, bi orrialde edo orrialde bakarreko ipuin laburrak ugarituz joan dira, bere ezaugarri bereziak bereganatuz.
|
|
|
Honela, denbora igaro ahala, ipuingintza eta eleberrigintza bi genero bereiztutzat hartu izan dira, bakoitzaren ezaugarriak zehaztuz joan direlarik. Ipuingintzan, esaterako, bi orrialde edo orrialde bakarreko ipuin laburrak ugarituz
|
joan
dira, bere ezaugarri bereziak bereganatuz.
|
|
|
Nire irakurketak eta nire asmoak mundu onirikotik errealistago batera
|
joan
dira orain dela hiru edo lau urte Carver irakurtzen hasi nintzenetik. (Argia 1739)
|
|
|
Kutxazainean jolasean ari direla, polizia dator eta ihes egin dute. Honela, neskaren lagun baten etxera
|
joan
beharrean egongo dira, eta bertan jantzi baten lapurretaren berri izango dute. Beraz, neska hura ezagutzearekin batera, lapurreta bitxi batean korapilaturik aurkituko du bere burua.
|
|
|
Bi eleberri hauetan oso gai ezberdinak jorratzen dituen arren, badira bietan errepikatzen diren hainbat ezaugarri: batetik, bietan pertsonaia nagusien sentimenduei garrantzia berezia eskaintzen zaie; bestetik, bietan estilo irakurterraza eta zuzenaren bidez adierazten dizkigu gertakizunak; azkenik, bi eleberrietan gai politikoa aipatu egiten da, bigarren mailako pertsonaiei loturik
|
joan
ohi dena.
|
|
|
Beste iruzkingile honek ere estilo aldaketari erreferentzia egiten dio: " estiloarekin hautsi du."" Estilo soilagora
|
joan
omen da." (Iban, Amagoia: Egunkaria)
|
|
2001
|
|
|
100 metrok, ezer baino lehen, plazerezko irakurketa agortezinak eragin ditu gugan. Alabaina, J.L. Borgesen Pierre Ménard en antzera, urteen buruan nobela bera modu berean ezin dela irakurri ohartuz
|
joan
gara: batetik, nobela honek barneratzen duen eskaintza literarioa oso aberatsa delako; bestetik, irakurketa bakoitzean elkarrizketa sortzailean murgiltzen garelako, irakurleon ardura testuaren gune desberdinetara bideratzen duen elkarrizketa, hain zuzen.
|
|
|
Saizarbitoriaren nobelagintzaren kasuan, XX. mendeko artearen funtsa den formaren gaineko hausnarketatik etorri da. XIX. mendeko nobelagintza errealistak munduarekin erlazio gatazkatsurik ez daukan izakia iradokitzen badigu, XX. mende hasierako nobelak krisian dagoen gizartearen adierazbide berria izan nahiko du, eta horretarako, Filosofian eta Artean hedatuz
|
joan
zen adierazbidearen gaineko gogoeta egingo du bere. Egoera berriari, kontamolde berriak egokituko zaizkio, eta M. Butor ek Répertoire (1964) liburuan baieztatu zuen moduan, XX. mendeko nobela esperimentazio gune bihurtu zen, kontamolde berriez errealitate berriak iradoki nahi zituen gunea, preseski.
|
|
|
Ihes egin nahi hori hasieratik frakaso bihurtzen da. Protagonistak, nobela aurrera
|
joan
ahala, bukaera hurbiltzen zaiola sentitzen du eta azken kapituluan Amarekin eduki nahi duen elkarrizketa ahalegin antzua bihurtzen da. Amaren diskurtsoan harrapaturik dagoen bezala (131.or.), bere diskurtsoaren erreferente bakarra Ama bilakatzen da.
|
|
|
Jon Juaristi aurrerago
|
joan
zen bere" Antologia simulakro delarik" artikuluan (El Diario Vasco. Zabalik,, 2):
|
|
|
Talde honetako zenbait kidek, aktiboki" konprometituta" egon zirenak (Abel Osa, Jon Igartua eta Iñaki Abaitua bera mezulari kontuetan), urteak aurrera
|
joan
ahala, ikuspuntu desberdinez ikusiko dituzte garai haiek:
|
|
|
Zabalegiren heriotzaren kontaketa aurrera
|
joan
ahala, bere suizidiora iritsi artean, degradazio prozesu nabarmena jasango duen Iñaki Abaitua protagonistak heriotzaren inguruko bibliografia izugarria erabiliko du. Batetik, soziologiaren ildotik suizidioaz eta heriotzaz hitz egiten dutenak.
|
|
|
Nobela aurrera
|
joan
ahala, zenbait eszena errekurrenteki errepikatzen dira, kontaketa bakoitzean zenbait aldaera estilistiko sartzen delarik. Istoriotik at dagoen narratzaile guztiahaldun honek, komentario eta aurrerapenei esker, fragmentarioki garatzen doan istorioa irakurtzeko klabe eta laguntzak ematen ditu, horretarako, maiz kronolojian askozaz ere beranduago gertatuko diren gauzak iragarriz (prolepseak), edota pertsonaien eta gertakizunen gainean iruzkinak eginez19 Zentzu honetan, narratzaile guztiahaldun honek irakurketa kontrolatzen digu, eta askotan pasarte batetik besterako bidea ahalbidetzen.
|
|
|
C. E. Magny k" kontaketa behaviorista" deitu zion honetan (cf. L´âge du roman américain, 1948) etengabe mugituz doan foko batek aurkezten dizkigu protagonista nagusiaren
|
joan
etorriak. Tren geltokiko berritsuaren planoa, ordea, elkarrizketa moduan dator transkribatuta, baina oraingoan, A. Camus idazle frantsesak La chute (1956) nobelan egin zuen moduan, berritsuaren jarduna bakarrik begitantzen zaigu.
|
|
|
Aurreko nobeletan bezala, oraingoan ere gertakariak ez zaizkigu aurkezten gertatu ziren hurrenkeran, alderantziz, berriro ere denbora psikologikoa da gailentzen dena, eta ondorioz, aurreranzko eta atzeranzko jauziak etengabeak dira. Oroimenaren
|
joan
etorri horietan, nobelaren oinarrian dauden bi gerrak dira hizpide. Batetik, Hanbre sagardotegian biltzen diren jubilatuek kontatzen dizkiguten Gerra Zibileko pasadizoak.
|
|
|
Modu honetan, nobelen egitura bera gero eta gehiago ezkutatuz, kontaketa bera
|
joan
zaigu gailentzen. Alegia, Bihotz bi n azaleratu den moduan, narratzailearen solasa da oroimenaren kapritxoei erantzuten saiatuko dena.
|
|
|
Alegia, Bihotz bi n azaleratu den moduan, narratzailearen solasa da oroimenaren kapritxoei erantzuten saiatuko dena. Desagertuz
|
joan
dira, maila eta atal desberdinetan antolatutako kapituluak, eskema esplizito baten arabera zehaztutako nobelak, eta azaleratzen, aldi berean, pertsonaia desberdinen ezinegon eta bizikizunak. Gero eta garrantzi handiagoa du kontagai denaren bilakaerak berak, eta horretarako irakurlearen piztu nahi duten estrategiak erabili behar badira (azpimarragarria da Bihotz bi ren azken orrietan kausi dezakegun suspentsea) narratzaileak erabili egiten ditu.
|
|
|
Adituek osasun ahuleko emakume beltzaran lerdentzat deskribatzen duten honek, Henry James eta George Bernard Shaw bera inpresionatu zituen bere edertasun eta graziarekin. Jakina denez, Rossetti alargun geratu zenean, Morristarrekin
|
joan
zen bizitzera eta hiruren artean triangelu bitxia osatu zuten. Azkenean, Morrisek ezin izan zuen gehiago jasan egoera eta alabak eta emaztea utzirik, Islandiara aldegin zuen.
|
|
|
Emakume viktoriar askoren moduan, Siddal osasun txarrekoa zen, anorexiak jotakoa adituen iritziz, eta garaiko emakume askoren modura, drogekiko menpekotasuna hartuz
|
joan
zena. Eta prerrafaelitek modan jarri zuten estetikak ez zion gehiegi lagundu osasuna hobetzen, Dante, Milton edo Goetheren garaietatik indarrean zegoen emakume aingeruaren irudia (ik.
|
|
|
Eta prerrafaelitek modan jarri zuten estetikak ez zion gehiegi lagundu osasuna hobetzen, Dante, Milton edo Goetheren garaietatik indarrean zegoen emakume aingeruaren irudia (ik. Beatriz)," Heriotzaren Aingerua" bihurtu baitzen prerrafaeliten garaian9 Heriotza domestikatu honetan, emakume estilizatuaren ikonografia, emakume abnegatuenaren, hots, hilaren, irudia gailenduz
|
joan
zen. Hortik, nobelan aipatzen den balizko nekrofilia (130), edo prerrafaeliten koadroetan antzematen den edertasun morbosoa.
|
|
|
Orobat estiloari dagokionez: aurreko bi nobeletatik Ene Jesus era, estiloa bera sinpletuz
|
joan
da eta lengoaia literarioa xumetuz.
|
|
|
Hilarriaren izkribuak hildako bati ematen dio ahotsa, eta izkribu horretan beti gertatzen da mugimendu bikoitza: ihes egin nahi dugu, hilobi ondotik
|
joan
, baina ahotsak geratzeko diosku. Eta autobiografia horixe da:
|
|
|
" Nik ere ez dakit hilei buruz deus, bisitan heldu, isilik egon, eta
|
joan
dira mezurik ez iraultzaz ez beste ezertaz eman gabe" (GP, 91)
|
|
|
XX. mendean ere moduak izan dira fantasia ipuinak sortzeko. Egia eta gezurra, fantasia eta egunerokotasuna, edo oraindik gehiago, fikzioa eta errealitatea nahastatuz
|
joan
dira giza historian, urteak urteak etorri.
|
|
|
bikiak betidanik izan dira herri ipuingintzan antzaren eta izaeraren arteko zubi. Geroago etorri ziren egilearen aurka errebelatzen diren pertsonaiak edo, beranduago, pantailetatik ihes egiten duten heroiak, edo komikietako orrialdeetatik
|
joan
eta munduan bizitzen hasi diren pertsonaiak.
|
|
|
Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik ikusten den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik ikusten den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak ikusten uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da haren izaera balitz bezala. Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait
|
joan
egin da atea zabaldu gabe, joan egin da. Galdera da irudimenaren jokoan ikusleak adierazi lukeena.
|
|
|
Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik ikusten den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik ikusten den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak ikusten uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da haren izaera balitz bezala. Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait joan egin da atea zabaldu gabe,
|
joan
egin da. Galdera da irudimenaren jokoan ikusleak adierazi lukeena.
|
|
|
Baina norbaitek uste izango balu urrunegi
|
joan
garela ispilu, leiho eta pinturaren batuketan, beste alde irudimenaren aldetik oso elkarkidetza erraza eta garbia, aipatu nahi nuke ispiluaz Sarrionandiak egiten duen bertso bat. Begi bistakoa da bertso honek duen indarra, identifikazioa aparte beste zerbait ere adierazten duelako.
|
|
|
Horregatik gizartea ukatzen duenak maite ditu marjinak, bazterrak eta mugak: nomada bihurtu da, bere etxeko atea zarratu eta
|
joan
doana da...
|
|
|
Arrazoi estetiko desberdinak sortzen dira orduan, berriro Europatik at
|
joan
eta geografia berriak sortu eta ezagutzeko. Bizirik dago oraindik Erromantizismoak artisten bihotzean egunerokotasuna arbuiatzeko eta lur berria maitatzeko erein zuen hazia.
|
|
|
Van Gogh Paris utzi eta Arles-era
|
joan
zen argiaren bila, Baudelaire 1841eko ekainean ontziratu zen Indiarantz, nahiz eta Reunion irlan geratzen den, Rimbaud Etiopiara abiatzen da Frantziako hedapen kolonialistan parte hartzeko.
|
|
|
Joseba Sarrionandiaren pertsonaiak ere Europatik barne zuzentzen ditu bere pausoak, itzulika ari delarik sorterritik deserrira, sorterrian bukatu arte, berriro bidaian abiatzeko etendurarik gabeko
|
joan
etorrian, amaierarik gabeko hasieran, hasiera eta amaiera bat diren puntua betiko egin arte.
|
|
|
Kristautasuna hedatu aurretik ere. Plotino filosofoak erabili zuen
|
joan
etorriaren historia, Homero-ren adibidea erabiliz, eta Agamenon en aholkuak: " Ihes egin dezagun, ba, sorterri maitatura", oihartzun egin zuen bere lanean, ugaria zena batasunera itzultzeko deia legez.
|
|
|
Eliot en gain geratuko gara pixka batean, azken batean honek eragin baitzuen literaturaren aldetik Sarrionandiarengan. Irakur dezagun poeta honetaz Abrams-ek dioena, Iurretako idazlearen ulermenerako argigarri izango zaigulakotan Lau kuarteto lanari buruz,
|
joan
etorria bere egituran nola agertzen den azaldu nahiz:
|
|
|
Paradoxaz beterik agertzen zaigun liburua da Izuen gordelekuetan barrena
|
joan
eta etorriaren artean, urrunketa eta itzuleraren arteko, sorterriko desio eta deserriko liluraren artean. Irtenbiderik bilatu behar bazaio paradoxari, nik uste, Coleridge ren filosofiari begiratuz lortuko genuke.
|
|
|
Arkeologoaren gisa, hiru alde desberdin aztertu ditugu. Hasteko bidaiaren mitoaren sakonera
|
joan
gara. Mitoa, den bezalakoa, klasizismoaren garaietan agertu eta sendotu bazen ere, Erdi Aroan hartu zituen gaur ezagutzen dizkiogun trazak.
|
|
|
Galderei begiratuz gero, Sarrionandiaren poesiaren guneetariko batekin egingo dugu topo... nor garen, nora goazen, zein den izena, esan nahi den... nor garen, berriro. Nor izan eta nora
|
joan
, hori da Hnuy... k adierazten duena.
|
|
|
Itsasoa bizitza bada, exilioa ez da ahaztu behar, itsasoak kautibatu ditu marinel zaharrak eta beren
|
joan
etorriak fatum larri batek lotuko ditu. Bizi beharrak bultzatu ditu antiheroiak:
|
|
|
Puntu batetik hasi eta poema aurrera
|
joan
denean, esaldira berriro itzultzea izango litzateke anaforaren jarraipenik garbiena. Horrela poema egituratu egiten da, zentzu semantikoan eta zentzu musikalean, batera.
|
|
|
Paradoxa nagusia da testuan zehar:
|
joan
eta geratu era berean nahi duen ni idazlearen tinta papurretan. Lehendabiziko paradoxa" Sorterri hautatuan" gertatzen da, zeren alde batetik urruntzearen lilura aipatzen da:
|
|
2002
|
|
|
Euskal eleberrigintzari dagokionez, 1970eko hamarkadako fase esperimentala gainditu ondoren, nobelak errealitateari aurre egiten hasi ziren. Arestiko gure historian errotuago zeuden istorioak kontatzeko premia sentitu zela esan liteke, eta ildo honetatik planteamendu gutxi asko errealistak zituzten obrak ugarituz
|
joan
ziren. Begien bistakoa da eleberri errealistez ari garenean, lehenago esandakoaren ildotik," errealitatea" irudikatzeko modu oso desberdinez ari garela.
|
|
|
Xabier Amurizaren Hil ala bizi (1973), Ramon Saizarbitoriaren 100 metro (1976), Mario Onaindiaren Grand Placen aurkituko gara (1983), Txillardegiren Exkixu (1988), edo Hasier Etxeberriaren Mugetan (1989). Hauekin batera, ezin ahaztu
|
joan
den hamarkadan argitaratutako batzuk: Mikel Hernandezen Etorriko haiz nirekin?
|
|
|
Erdi euskaldun, erdi iparramerikar, protagonista hunkitu egiten du trantsizio garaian gure herrian bizi zen giro sozio-politiko nahasiak. Zenbait pertsonaia eta egoerari esker, garai haren argazkia ikus dezakegu, deskribapen historiko hutsetik haratago
|
joan
eta biztanle aztoratu horien bizipenetan sartu nahi duen argazkia. Hizkera zuzenaz eta ironia dosi handiez, iraganeko eta oraingo gure errealitatea aztertzen du Kilkerra eta roulotteak.
|
|
|
Narratibaren alorrean, berriz, Gauzetan (Kriselu, 1979) kontakizun liburua aipatu genuke lehenik, literatura fantastikoan sartzeko euskal saio modernoen artean lehenetakoa izan zena. Liburu hau Izagirreren prosaren gaitasun semantiko eta sinbolikoaren adibidea da, errealitatearen kanpoko itxuratik haratago
|
joan
nahi duen animismoz blaitutako prosa, hain zuzen.
|
|
|
1951n Asteasun jaio zen Joseba Irazu Garmendiak, ezizenez Bernardo Atxaga denak, bide luzea du, dudarik gabe, 1971tik gaurdaino literaturan egindakoa. Bera dugu euskal egile sarituen eta itzuliena, eta Atxagak gurean nahiz Euskal Herritik kanpo erdietsitako harrera onaren erakusgarri dira atzerriko adituen laudorioak8 Zientzia Ekonomikoetan lizentziatura eskuratu ondoren, 1981etik 1984ra bitartean Filosofia ikasketak egitera
|
joan
zen Bartzelonako Unibertsitate Zentralera. Hasieran ekonomista, euskara irakasle, liburu saltzaile, inprimategiko langile, irratiko gidoilari... aritu zen, harik eta 1980an literaturan buru belarri jardutea erabaki zuen arte.
|
|
|
Wordsworthek Gernikako arbolari eskainitako poemak ere), eta oroipen positibo haiek dira protagonistaren gogo atsekabetuan baretasun pixka bat jartzen duten bakarrak. Tragedietako pertsonaiei gertatzen zitzaien bezala, Carlosek ezin dio aurre egin datorkion amaierari eta, Izuaren Lurraldean sartuz
|
joan
ahala, iraganeko mamuek beste jokaldi makur bat egiten diote. Izuaren presentziak, zeina baita konstante bat Atxagaren ibilbidean, eragiten dizkio ilusioak eta fantasiak.
|
|
|
Pixkana pixkana, 1970eko hamarkadaren hasierara hurbilduz
|
joan
gara. Garai hartan, eta argitaletxe berrien babesean, euskal eleberrigintza modernoa anizten eta generoak hedatzen joan ziren.
|
|
|
Pixkana pixkana, 1970eko hamarkadaren hasierara hurbilduz joan gara. Garai hartan, eta argitaletxe berrien babesean, euskal eleberrigintza modernoa anizten eta generoak hedatzen
|
joan
ziren. Alde batetik, eleberri sozialetik hurbil zeuden eleberriak argitaratu ziren, prosa erraz eta herri hizkeran idatziak eta birtuosismo formaletatik ihes egiten zutenak.
|
|
|
Batek baino gehiagok onartu duen modura, termino hau gaur egun ia edozertaz hitz egiteko erabiltzen da, alegia, komodin gisako kontzeptu gisakoa da. ...tzaz hitz egiteko (Braudillard), dela narratiba hegemonikoen kontrako aldarriei erreferentzia egiteko (Owen), dela kapitalismo berantiarreko kontsumo gizarteaz mintzatzeko (Jameson), dela giza zientzien marjinaltasunari erreferentzia egiteko (Said), dela historizitate ororen amaiera definitzeko (Vattimo)... edozertarako erabiltzen dugularik ere, posmodernitateak 1960ko hamarkadaz geroztik finkatuz
|
joan
den egoera berria deskribatu nahi du.
|
|
|
Ados egon ala ez, argi dago jakintza arlo desberdinetan gailenduz
|
joan
den hausnarketa honek arrazionaltasunean, aurrerapenean, historizitatean, gizabanakoaren autoritatean... sinesten zuen mundu modernoa gaindituta dagoela adierazten digula. Behiala" moderno" izan behar bazen, alegia, apurtzailea, originala, gaur egun modernismoaren protagonista izan zirenak museoetan edo arte galerietan ikusten ditugu (edo fotokopietan inprimatzen), eta unibertsitateetan kanonizatzen.
|
|
|
Ondoren adieraziko dugunez, bi eleberriak dira aipagarriak konta teknika modernoen erabileragatik, baina horretaz gain, bietan istorio bat kontatzen zaigu, dela bazkalondo batean oroitzen diren bizitza pasarteek osatzen dutena, dela ama abandonatu baten egunerokotasun hitsa iradokitzen diguna. Orduz geroztik, euskal eleberriaren ibilbidea izugarri aberastuz
|
joan
da, tipologia askotarikoen eskaintza ugaritu delarik.
|
|
|
2 Hori horrela bada ere, noizean behin sortzen dira gurean errealismoaren auzia oraindik gaindituta ez daukagula iradokitzen duten eztabaida eta hausnarketak. Denboran oso atzera
|
joan
gabe, hortxe daukagu Juan Garziak argitara eman zuen artikulu interesgarria (ik. " Errealismoa euskaraz", Egunkaria,, 5), zeinetan" osorik edo zati batean euskarazkoak ez diren munduak euskaraz emateko orduan ditugun zailtasun era askotakoak" aipatzen ziren.
|
|
|
J. Graciak (2000: 239) modu oso egokian adierazi du Espainiako prosan azken urte hauetan gailentzen
|
joan
den norabide tematiko estilistikoa:
|
|
|
Nobela bi planotan dago antolatuta. Batetik, Amaren aginduz, Caracasera haurrei koadernoa eramatera
|
joan
den Laura Garateren gertakariak kontatzen zaizkigu. Bestetik, Amak koaderno gorri batean seme alabei idazten dien gutun luzea.
|
|
|
oroitzea beti dela imajinatzea, edo Faulknerren hitzez esateko, desira eta oroimena nahastuz, mixing memory and desire, sortzen dela literatura. Saizarbitoriaren kasuan, idazketari buruzko hausnarketari uko egin gabe, gero eta lotsagabeago mintzo zaigun lehenengo pertsonara lerratuz
|
joan
dira bere eleberriak. Horregatik sartu ditugu lehenengo atal honetan, formari buruzko etengabeko ikerketari uko egin gabe, gizabanakoari gertukoak zaizkion gaiak, dela heriotza, dela amodioa, hastapenetako hiru eleberrietatik aldentzen den ahots subjektiboan adierazi dizkigulako.
|
|
|
Emakume victoriar askoren moduan, Siddal osasun txarrekoa zen, anorexiak jotakoa adituen iritziz, eta garaiko emakume askoren modura, drogekiko menpekotasuna hartuz
|
joan
zena. Eta prerrafaelitek modan jarri zuten estetikak ez zion gehiegi lagundu bere osasuna hobetzen, Dante, Milton edo Goetheren garaietatik indarrean zegoen emakume aingeruaren irudia (ik.
|
|
|
Eta prerrafaelitek modan jarri zuten estetikak ez zion gehiegi lagundu bere osasuna hobetzen, Dante, Milton edo Goetheren garaietatik indarrean zegoen emakume aingeruaren irudia (ik. Beatriz)," Heriotzaren Aingerua" bihurtu baitzen prerrafaeliten garaian7 Heriotza domestikatu honetan, emakume estilizatuaren ikonografia, emakume abnegatuenaren, hots, hilaren, irudia gailenduz
|
joan
zen. Hortik, nobelan aipatzen den balizko nekrofilia (130), edo prerrafaeliten koadroetan antzematen den edertasun morbosoa.
|
|
|
Narratibaren bilakaerari dagokionez, aipagarria da 1980ko hamarkadatik aurrera ipuingintzak lortu duen maila eta aberastasuna, edo 1990eko hamarkadan eleberrigintzak berriro ere izan duen igoera. Horrekin batera, nabarmentzekoa da narratibaren eta poesiaren produkzio aldea 1980ko hamarkadak aurrera egin ahala sendotuz
|
joan
zela, izan ere, 1970eko hamarkadaren erdialdera bi generoen produkzio ehunekoak antzekoak baitziren. Torrealdairen arabera (1997: 332), 1985ean iritsi zuen poesiak epeko gailurra.
|
|
|
Hala ere, jakina da idazle gutxi baliatzen direla agenteez euskal munduan eta oraindik ez dagoela hedatuegia pertsonaia horren beharra gure sortzaileen artean. Agente literarioaz gain, literatur lanen promozioa eragin dezaketen beste elementu batzuez ere mintzatu ginateke, hala nola, 1980ko hamarkadaz geroztik gurean gutxituz
|
joan
diren literatur sariez. Zenbait literatur sarik idazleen promoziorako duda ezinezko garrantzia duela ahaztu gabe (Atxagaren kasua paradigmatikoa dugu honi dagokionez), gaur egungo euskal literaturaren merkatuan sari bat irabazteak baino garrantzi edo eraginkortasun handiagoa izan dezake komunikabideetan etengabe iragarritako lan batek17 Honen ondorioz, ez da inondik ere harritzekoa literatura enpirikoaren jarraitzaileen artean literaturaren merkatuan komunikabideek duten garrantzia neurtzera bideratutako ahaleginek azkenaldian lehentasuna hartu izana.18
|
|
|
Gai hauxe izango dugu hizpide, hain justu, ondoko lerro hauetan: arestian aipatu diren bi kritika motek gurean duten lekua eta azken hamarkada honetan indartuz
|
joan
diren joerak. Ikusiko dugunez, bi kritika arloetan eman da bilakaera nabarmena, baina euskal kritikagintzaren statusa bera oraindik ez da gure literatur sisteman behar bezala bermatu.
|
|
|
Behialako kritikari jainkotuen eta gaur egungo kritikarien artean dagoen aldea bat dator literatur kritikaren baitan jarduera kritikoak izan duen bilakaerarekin. Jakina denez, obraren balio literarioaren gainean iritzi eta epaiak ematen zituzten kritika inpresionistetatik abiatu eta literatur testuen irakurketa eta interpretazioa helburu duten hurbilpenetara heldu gara
|
joan
den mendean. Kritika inpresionista saihestuz eta errusiar formalisten hurbilpen deskribatzaileegia gaindituz, gaur egungo norabide kritiko pragmatikoek literatur lanen irakurketa proposamenak egiten dizkigute eta sorkuntzaren ingurune sozio historikoarekin harremanetan jartzen dituzte artelanak.
|
|
|
Gutxi, ezbairik gabe. Ondoko lerroetan ikusiko dugun modura, euskal kritika akademikoak azken hamarkadetan bilakaera azkarra izan duen arren, edo kritika publikoak lortu duen hedapena inoiz ezagutu duguna baino zabalagoa izanik ere, bien arteko etena edo komunikaziorik eza handituz
|
joan
da. Alegia, kritika mota bakoitzak bere zirkuitu bereziak dituela aitortu beharrean gaudela eta gutxitan egiten direla azterketa hutsaz edo promozio hutsaz haraindiko hurbilpenak.
|
|
|
Eztabaida kritikoaren desagerpena literatura bizitzeko eta ulertzeko modu garaikidearekin hertsiki lotuta dago. Merkataritza, hau da, merkatua, da nagusi gaur egungo kulturan eta, honen ondorioz, jarduera literarioa bera merkatuaren legeetara errendituz
|
joan
da. Behialako helburu eta xede jasoak baztertuz, marketing eraginkorrenarekin bidera daitekeen produktu bilakatu da liburua.
|
|
|
Eta komertzialki errentagarriak diren generoez mintzo garenez, ekar ditzagun gogora azken urteotan ugarituz
|
joan
diren euskal best-sellerrak. Lehendik ezagutzen genituen liburu salduenen zerrendari (ik.
|
|
|
Harrigarriena, segur aski, euskal literaturaren mundu honetan emakumez soilik osatutako liburu bat kaleratzeak eragindako zeresanak izango lirateke. azken hamarkadetan izan duen igoera. Aipatutako diru-laguntza horiekin batera, gogora ekar ditzagun azken hamarkadetan sendotuz
|
joan
diren hainbat egitasmo. Hala nola, gaztetxoentzat antolatzen den" Urruzuno Literatur Lehiaketa", aurten, 2001ean, 15 urte bete dituena eta urtero 14 urteko gazteek egindako 350 lan jasotzen dituena.
|
|
|
Urruzunotarrak izan dira, esaterako, Lubaki Banda() osatu zuten kide asko (Cano, Berasaluze...). Bestalde, azken urteotan, erakundeek sorkuntza literarioari emandako diru-laguntzak desagertzen
|
joan
diren heinean, ekimen pribatu interesgarriak ere agertu dira. Hortxe dauzkagu, esate baterako, Euskalgintza Elkarlanean Fundazioak ematen dituen" Joseba Jaka Literatur Bekak" (1998...), edo duela urte parea Beasaingo Udalak sortu zuen" Igartza Saria" (Literatur Sorkuntza Beka Idazle berrientzat), urte batzuk lehenago Iruñeko Udalak idazle hasiberrientzat sortutakoaren antzekoa.
|
|
|
Alegia, bizitza literarioak euskal gizartean zuen lekua ez zen inondik ere aztertzen. Nire ustez, eskasia horiek (dela monografiei dagokiena, dela literaturaren historiei dagokiena) azken urte hauetan nolabait konponduz
|
joan
dira. Azken hamarkada honetan argitaratu diren zenbait literatur historia begiratu besterik ez dago irizpideak guztiz aldatu direla ikusteko.
|
|
|
Horiez gain, bistakoa da azken hamarkadetan argitara eman diren doktorego tesiek euskal literatur kritikari eman dioten bultzada. Gasteizen, Deustun, Donostian, Bordelen, Baionan edo Pauen sortzen
|
joan
diren sailetan, metodologia eta irizpide kritiko zorrotzera egokituz joan da euskal literaturaren ikerketa. Alabaina, gehiegi pentsatu beharrik ez dago doktorego tesi hauetan aztertu diren egileak euskal literatur ikerketetan behin eta berriro kanonizatutakoak direla ohartzeko.
|
|
|
Horiez gain, bistakoa da azken hamarkadetan argitara eman diren doktorego tesiek euskal literatur kritikari eman dioten bultzada. Gasteizen, Deustun, Donostian, Bordelen, Baionan edo Pauen sortzen joan diren sailetan, metodologia eta irizpide kritiko zorrotzera egokituz
|
joan
da euskal literaturaren ikerketa. Alabaina, gehiegi pentsatu beharrik ez dago doktorego tesi hauetan aztertu diren egileak euskal literatur ikerketetan behin eta berriro kanonizatutakoak direla ohartzeko.
|
|
|
Cano, Eusko Jaurlaritza, 1997) liburuxkekin, eta M. J. Olaziregik 1998ko Angel Apraiz bekari esker idatzitako Intimismoaz haraindi. Emakumezkoek idatzitako euskal literatura (Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1999) liburura, poliki poliki euskal emakumeek idatzitako literaturaren gaineko sorkuntza kritikoa umotuz
|
joan
da. Horien osagarri da 2000 urtean Anthropos argitaletxeak argitara eman zuen Breve historia feminista de la literatura española (en lengua catalana, gallega y vasca).
|
|
|
Horretaz gain, 1999an4, 1.523 liburu argitaratu zirela ikus dezakegu, eta, Unescoren sailkapenari jarraituz,% 13,1 literatur liburua zen,% 23 haur eta gazte literatura eta% 33,8 irakaskuntza liburua. Guztiz aipagarria da literatur liburuen ehunekoa jaitsiz
|
joan
dela azken urte hauetan eta inguruko hizkuntzetako liburugintzan duen ehunekora berdindu duela. Alabaina, aldatu ez dena narratibak duen gailentasuna izan da.
|
|
|
Aitaren diskurtsoa, hau ere bigarren pertsonan kontatua, ahozko euskarari dagozkion lagunarteko esaldiz josita dago, protagonista narratzailea den" etxeko seme estudiantearen" diskurtso jasoagoarekin kontrastea eginez. Eleberria, era horretan planteatua, sendi horren irudi fidagarria marrazten duten oroipen eta bizipenen
|
joan
etorri etengabea da. Iraganaren eta orainaren arteko aurkakotasuna azpimarratu nahi da batez ere, pertsonaien desiraren eta errealitatearen arteko aurkakotasuna.
|
|
|
Espazio krudel honetan, denborak abiadura desberdinak hartzen ditu testuan, eta horregatik, hastapenetan gizona ilargira iritsi dela esaten zaigun bezala (48), orri batzuk aurrerago, J. Lennonen hilketa da hizpide (88). Urteak
|
joan
urteak etorri," betun beltzez janzten arratsaldeak" (48). Iluna (beluna) da eguraldia, beluna eleberriko pertsonaien aldartea.
|
|
|
Orduan gertatu zen Modernism ingelesaren jarraitzaile kontsideratzen diren XX. mende hasierako eleberrigile handien ekarriek eragindako iraultza, Proust, Joyce, Woolf edo Faulkneren eskutik eleberrigintzaren oinarriak astindu zituena. Ordutik hona, zernahi aldetatik begiratuta ere, garaiaren arabera aldatuz eta egokituz
|
joan
da Hegelek epika burges moderno deitu zuen narraziozko genero hau.
|
|
|
Eleberrigintza laburrari dagokionez, aipagarria da hasieran egile alemaniarrak izan zirela zaleenak baina astiro astiro beste herrialde batzuetara ere hedatuz
|
joan
zela. Oinarrian, luzera zehaztugabeko testu narratiboa dela esango dugu, gertakari, arazo edo egoera zehatz baten inguruan antolatutakoa, suspense edo amaiera harrigarriekin irakurlea asalda lezakeena eta askotan sinboloa motibo gisara erabili ohi duena.
|
|
|
Esan genezake XIX. mendearen hondarrean sendotuz
|
joan
zela euskal eleberriaren sorrera ekarri zuen egoera sozio-kulturala. Garai hartan gertaturiko industrializazioarekin batera, eskolatze tasa igo zen eta zenbait literatur aldizkariren sorrerari esker irakurle kopurua ere areagotu egin zen.
|
|
|
Euskal irakurleak ez zeuden orduan sortzen ari ziren eleberri eta narrazioek eskatzen zuten irakurketa isil eta intentsibora ohituta, eta, eskolatzea batez ere espainieraz zenez, zaila zen euskal irakurleen kopurua areagotzea. Dena dela, XIX. mendearen amaieran sortutako euskal eskola bakanei Diputazioek 1920tik aurrera abiarazi zituzten auzo eskolen eta 1920ko eta 1930eko hamarkadetan ugalduz
|
joan
ziren ikastolen ekarria gehitu zitzaizkien. Euskararen irakaskuntzan egiten ari zen ahaleginaren adibide ditugu I. Lopez de Mendizabalek 1907tik aurrera argitaratutako liburuak, haien artean aipagarrienak Xabiertxo (1925) eta Umearen laguna (1920).
|
|
|
Idazle gehienak ohiturazko fikzioaz baliatu ziren ideologia jeltzalearen oinarrian zegoen ikuspegi idealizatu eta tradizionalista azaltzeko. Zubiaurre anaien edo Arrue anaien pinturan gertatu zen bezalaxe, euskal eleberria mundu idealizatu eta esentzialista bat islatzen saiatu zen, Euskal Herrian eratuz
|
joan
ziren hiri industrialetatik oso urrun zegoen mundu bat. Akziorik gabeko eleberriak dira, zenbait irudi ohiturazkoz osatuak.
|
|
|
Ezaugarri guztiok direla eta, euskal kritikariek Agirreren eleberriak Peredaren nobelekin (batez ere Peñas Arriba eta Sotilezarekin) dituen lotura intertestualei erreparatu diete. J. Montesinosek Peredaren eleberrigintzari aplikatzen dion termino bera erabiliz, Agirreren eleberriei idilio eleberri deituko diegu,
|
joan
den mendeko euskal arrantzale eta artzainen bizitza islatzen duten eleberriak izaki.
|
|
|
3 Hirugarren fasea ere eleberri batez Joanak
|
joan
(1955) eta drama batez Markesaren alaba osatua da. Euskaltzaindiak saritutako eleberri hau urrun dabil ohiturazko eleberrietan marrazten den mundu idilikotik.
|
|
|
Pixkanaka, 1950eko hamarkadara hurbilduz
|
joan
gara, eta urte haietan agertu zen idazle talde berria urrats erabakigarria izan zen euskal eleberrigintzaren modernizazioan. Lehen esan bezala, 1950ean, Jokin Zaitegik Euzko Gogoa aldizkaria() sortu zuen Guatemalan; bertan argitaratu ziren Ameriketan eta Europan erbesteratutako euskal idazleen lanak, eta euskarri garrantzitsua izan zen belaunaldi berrientzat.
|
|
|
II. Mundu Gerraraino doan tartean. F. Nietzschek defendatu bezala izan ere, haren filosofiak eragin erabakigarria izan baitzuen gure mendearen hasieran eratuz
|
joan
ziren planteamenduetan, suntsitu egin behar da gero sortzeko. E. Pound poetak 1930ean jaurtitako Make it New!
|
|
|
subjektibitatea, fragmentazioa, ironia eta hausnarketarako jarrera. Ezaugarriok guztiok konbinatuz eta aldatuz, eleberri modernoaren aurpegi anitzak sortuz
|
joan
dira, errealitate eta garai bakoitzari egokitu zaizkion aurpegiak, bestalde.
|
|
|
Gure lana Santimamiñen hasi zan arren Bizkaian, bizitzearen hasiera ta jatorkia berezkoa zan Bilboko Ibaian amaitzea, orokartasun sinbolo ta itxaropen bide danez, Europaren eta munduaren etorkizunerantz doana. Eta horretara, azkenengo egunean, erremolkadoraren brankan jesarrita, Schommer alboan, Santurtzitik San Antongo zubiraino astiro ta bazterretara begira
|
joan
ginan, eta geroago Sestaoko Benedikta mailaraino bihurtu. Barojaren berbak nituan gogoan:
|
|
|
Berehalakoan barruak eraginda. Tabernara
|
joan
zan. Erdi ilunetan, lehenengotan ez eban aurrean begietako lausoa besterik.
|
|
|
Leon ixilik lotu zan. Neskatoa erdi haserre, sukalderuntz
|
joan
zan.
|