|
2000
|
|
|
Kontratuez
|
hitz
egiterakoan, kontratu guztiei aplikagarri zaizkien zuzenbide naturalaren oinarriak garatu ditugu lehendabizi.
|
|
|
Jendeen arteko zuzenbide naturalaz eta Jendeen arteko zuzenbide positiboaz
|
hitz
egiten bada, xedea, beti beti, hauxe da: herriek eurek moldatu ez eta nazioek —den norbanakorik txikienak bezalaxe— aginduzko dituzten justiziaren oinarri betierekoak itun, tratatu eta ohituretatik bereiztu, azken horiek herrien emaitzak baitira.
|
|
|
1963ko" Intellectual Autobiography" [Autobiografia intelektuala] idazkian adierazi zuen legez, fenomenalismoa, materialismoa eta enparauak, zio pragmatikoek bultzaturiko hizkuntza hautaketak errepresentatzen dituzten
|
hitz
egiteko moduak besterik ez dira. Prefosta, bada, Aufbau aren jitea eta xedeak sistema fenomenalista bat baino pluralagoak ziren, eta hori izan behar da kontuan batik bat.
|
|
|
Egoera berean nago balio erabateko edo etikoaren bidez esan nahi ditudan gauzetan nire gogoa finkatu nahi dudanean. Nire kasuan gertatzen zait beti esperientzia berezi baten ideia agertzen zaidala eta, beraz, zentzu batean, nire esperientzia par excellence dela; horrexegatik orain zuen aurrean
|
hitz
egiterakoan, esperientzia hau erabiliko dut lehenengo adibide nagusitzat hartuz. (Lehen esan bezala, auzi hau erabat pertsonala da eta beste batzuek beste adibide adierazgarriago batzuk aurkituko dituzte.) Esperientzia hau deskribatuko dut zuei, posible izanez gero, esperientzia bera edo antzekoak gogorarazteko, gure ikerketarako oinarri komuna edukitzeko moduan.
|
|
|
Oso ongi ulertzen du superstizio hori, ohikoa iruditzen zaion hitz baten bidez azaltzen baitigu. Edo, alderantziz, horrekin gure barruan basatien jokaeraren alde
|
hitz
egiten duen zerbait dagoela hauteman zezakeen. Nik —eta nik ez dut sinesten jainko dei genezakeen gizakirik/ gizakiaz gaindikorik dagoenik inon— esaten badut:
|
|
|
Goian aipatutako liburuan sakonduz, frantziar filosofoak bere buruari galdetu zion ea Wittgenstein Freuden dizipulua zen. Erantzuna baiezkoa da, Freuden azalpen zientifikoa, ametsez
|
hitz
egiterakoan, erantzun estetikoa bihurtzen baldin bada, lege kausalak albo batera utziz. Wittgensteinen ustez psikoanalisia ez da ametsen fisika, poesia edota literatura baizik, gure bizitzaren poesia.
|
|
|
1926tik 1930era elkarrizketa filosofiko batzuk izan ziren Wittgenstein eta Vienako Zirkuluaren artean. Wittgensteinek Waismann eta Schlickekin
|
hitz
egiten zuen filosofiaz, zientziaz, etikaz, logikaz. Waismannek ohar batzuk idatzi zituen bilera hauetan.
|
|
|
Nire gaiari berari buruz
|
hitz
egin baino lehenago, sarrera ohar gutxi batzuk egiteko baimena eskatzen dizuet. Nire pentsamenduak komunikatzerakoan oztopo handiak edukiko ditudalakoan nago eta uste dut horietako batzuk desagertuko direla aurretiaz aipatzen baldin baditut.
|
|
|
Nire pentsamenduak komunikatzerakoan oztopo handiak edukiko ditudalakoan nago eta uste dut horietako batzuk desagertuko direla aurretiaz aipatzen baldin baditut. Lehenengoa, aipatzea kasik beharrezkoa ez dena, ingelesa ez da nire jatorrizko hizkuntza, eta, beraz, gai zail bati buruz
|
hitz
egitean desiragarriak diren zehaztasun eta zorroztasuna falta zaizkio maiz nire adierazpenari. Egin ahal dudan guztia da nire lana errazteko zuen laguntza eskatzea, esan nahi dudana ulertzen saiatuz, behin eta berriro gramatika ingelesaren aurkako akats batzuk egingo ditudan arren.
|
|
|
Puntu hau zuentzat argi gera dadin, gai hau aukeratzeko izan dudan zergatiari buruz hitz batzuk esango dizkizuet. Aurreko idazkariak zuen elkartean hitzaldi bat ematea eskatuz ohoratu ninduenean, nire lehenengo burutazioa izan zen egingo nukeela izan zen, eta bigarren burutazioa, zuei
|
hitz
egiteko aukera edukiz gero, komunikatzeak pozten nauen zerbaiti buruz hitz egin nukeela eta ez nukeela denborarik galdu logikari buruzko hitzaldi bat emanez, adibidez. Hori denbora galtzea dela esateko arrazoia hauxe da:
|
|
|
Puntu hau zuentzat argi gera dadin, gai hau aukeratzeko izan dudan zergatiari buruz hitz batzuk esango dizkizuet. Aurreko idazkariak zuen elkartean hitzaldi bat ematea eskatuz ohoratu ninduenean, nire lehenengo burutazioa izan zen egingo nukeela izan zen, eta bigarren burutazioa, zuei hitz egiteko aukera edukiz gero, komunikatzeak pozten nauen zerbaiti buruz
|
hitz
egin nukeela eta ez nukeela denborarik galdu logikari buruzko hitzaldi bat emanez, adibidez. Hori denbora galtzea dela esateko arrazoia hauxe da:
|
|
|
• 1911 Jenan Fregerekin
|
hitz
egitearen ondorioz, Cambridgen Russellen eskutik logika eta filosofia ikastera joan zen.
|
|
|
• 1935 Ekainean Keynesekin
|
hitz
egin zuen Errusiarako bidaia prestatzeko. Udan, Maurice Dobb, Piero Sraffa, Nicholas Bachtin eta George Thomsonekin adiskidetasuna Cambridgen.
|
|
|
Halako ohitura bat ikustean, edo entzutean, ematen du gizon bat ikusten dudala eta berak beste batekin garrantzirik gabeko gai bati buruz gogor
|
hitz
egiten duela, baina haren ahots eta aurpegikeragatik sumatzen dudala gizon hau noiz edo noiz lazgarria izan daitekeela. Hemen jaso dudan hunkipena oso sakona eta serioa izan daiteke.
|
|
|
Eta zentzugabea da objektu guztien kopuruaz
|
hitz
egitea.
|
|
|
Hura jakiten zenean, bildutako batzuek hari heldu eta sutara botako zutelakoa egiten zuten; baina gehienak tartean jarri eta erreskatatu egiten zuten. (...) Eta jendeak jaia gogoan zuen bitartean, hilda bailegoen
|
hitz
egiten zuten cailleach bela tine az" (Urrezko abarra, II bol., 289 orr.).
|
|
|
Hori dela eta, errito eta datu antropologikoak beti izan ziren Wittgensteinen gustukoak, eurozentrismotik at. Horrela, 1936an M. O’C. Druryrekin Dublinen paseatzen ari zela, ikusi zuen kaleen izenak gaelikoz idatzita zeudela eta
|
hitz
egiten hasi zen hizkuntza berreskuratzeko egin zituzten ahaleginez:
|
|
|
Kasu, Wittgensteinen lagun mina zena, David Pinsent, kideen artean zegoen, 1918an hil zen arte. Wittgensteinek
|
hitz
egin baino lehen, hara joandako hizlarien artean Bertrand Russell, H.G. Wells eta Virginia Woolf ditugu. Aste batzuk beranduago, hitzaldiaren edukia eztabaidatu zuen Wittgensteinek Vienako Zirkuluko kide batzuekin (ikus F. Waismann:
|
|
2001
|
|
|
Dimentsio ekonomikoaz ari gara, gutxieneko garapen puntu batera iritsi diren gizarteetan bederen, lanaren banaketa teknikoari lotuta azaltzen dena. Lanaren banaketa honek talde sozial ezberdinei dagozkien eginbeharrak finkatzen dituenean, lanaren banaketa sozialaz ere
|
hitz
egin genezake; gerta liteke talde sozialen arteko banaketarik ez egotea ere (utopia komunistak).
|
|
|
biztanleak bertakoak edo inmigranteak diren, jainkoekin ahaidetuta dauden, atzeratutako edo goi mailako kultura baten partaide diren, garapen edo amaiera aldian aurkitzen diren. XVI. mendean zenbait espainol Urrezko Mende batean bizi direla esaten hasten direnean eta XIX. mendean gainbeheraz
|
hitz
egiten dutenean ez dira gauza beraz ari; eta ez da gauza bera ere, bere historiaren hasieran, Abrahamekin itunak ezartzerakoan, Yahverengatik askatua eta babestua izan den herri gisa bizitzea, edo K.a. VII. VI. mendeetan Jeremias profetak jainkoak baztertu dituelako egiten dituen intzirietan.
|
|
|
Hau guztia gutxi balitz, poesiaren integrazio liturgikoa gatazkarik gabeko gizarte baten nozio idealizatuetan oinarritzen da. Homerok borroka eta gerraz
|
hitz
egiten badu ere, esperientzia poetikoan parte hartzen duenak arazorik eta disfuntziorik gabeko gizartea irudikatzen du, bertan, natura eta gizartea anaituta eta gizakiak elkarren arteko harmonian bizi direlarik: lurrak" esnea eta eztia" ematen du.
|
|
|
guztiok onartzen dugu marinelak mareak eta izarren kokapena ezagutu behar dituela, eta untzia nola maneiatu ere jakin behar duela, bestela merkantziak alde batetik bestera garraiatzea ez bailitzateke posible izango, ezta itsasotik bizirik irtetea ere. Baina demokrazian edonork parte har dezake politikan, baita ezjakinenak ere, hiritar diren guztiek baitute
|
hitz
egiteko eta beraien iritzia plazaratzeko askatasuna. Era honetan, jendeak, eztabaida publikoetan, egiaren bilaketara baino, bere interes partikularra asetzera bideratuko ditu eginahal nagusiak.
|
|
|
Orduan, zuri entzuteko denbora tarte bat hartuko dut, baina orain erantzuidazu honako hau: Homerori buruz soilik al zara trebea
|
hitz
egiten, ala baita Hesiodo eta Arkilokori buruz ere, lon.
|
|
|
Benetako jakintzaren jabe (teknikaren jabe) izango balitz, lonek gainerako olerkari orori buruz ere jakin luke, denek gai berei buruz
|
hitz
egiten baitute, Sokratesek jarraian dioen moduan:
|
|
|
Baina, orduan, zergatik zara aditua Homerorenean, baina ez Hesiodorenean edo gainerako olerkarienean? Akaso Homerok gai batzuei buruz
|
hitz
egiten du gainerako olerkariek beste gai batzuei buruz hitz egiten duten bitartean. Ez al du hitz egin xehetasun handiaz gerrateari buruz eta gizakien arteko harremanei buruz?
|
|
|
Baina, orduan, zergatik zara aditua Homerorenean, baina ez Hesiodorenean edo gainerako olerkarienean? Akaso Homerok gai batzuei buruz hitz egiten du gainerako olerkariek beste gai batzuei buruz
|
hitz
egiten duten bitartean. Ez al du hitz egin xehetasun handiaz gerrateari buruz eta gizakien arteko harremanei buruz?
|
|
|
Akaso Homerok gai batzuei buruz hitz egiten du gainerako olerkariek beste gai batzuei buruz hitz egiten duten bitartean? Ez al du
|
hitz
egin xehetasun handiaz gerrateari buruz eta gizakien arteko harremanei buruz. Eta baita onak eta gaiztoak direnei buruz ere?
|
|
|
lonek Homerori buruz asko badaki, horrek Homerok hainbat eta hainbat gauzei buruz esandakoak ulertzen dituela esan nahi du, bestela esanik, Homerok haiei buruz esandakoak egiazkoak ala faltsuak diren erabakitzeko trebetasuna duela. Eta berdin luke gainerako olerkariekin, hauek gauza berei buruz
|
hitz
egiten baitute. Argi dago rapsoda ez dela esanahiez jabetzen; adierazlearen mailan geratzen da, esanahirik gabeko mundu antzuan preso.
|
|
|
egokia eta desegokia dena bereizteko ahalmen gabezia egozten dio. Honela, olerkigintzak guztiari buruz
|
hitz
egiten du, baina ez da hitz egiten duenari buruzko judiziorik egiteko gai, hau da, dioen hura egokia ala desegokia den ezin du erabaki. Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat.
|
|
|
egokia eta desegokia dena bereizteko ahalmen gabezia egozten dio. Honela, olerkigintzak guztiari buruz hitz egiten du, baina ez da
|
hitz
egiten duenari buruzko judiziorik egiteko gai, hau da, dioen hura egokia ala desegokia den ezin du erabaki. Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat.
|
|
|
Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat. Jorratzen dituen gai horiek guztiak beraietan adituak direnek ezagutuko dituzte hobekien eta, ondorioz, Platonen aburuz olerkigintzak meta diskurtso artikulatzailea izateari utzi lioke, ez baitaki
|
hitz
egiten duen horri buruz. Bere lekua, nabaria denez, filosofiak hartu du.
|
|
|
Eta inspirazio honen eraginpean aurkitzen dira bai olerkaria, bai rapsoda, hala nola publikoa bera ere. Olerkaria jainkoaren bitartekari soila da eta ez daki ezer
|
hitz
egiten duen horri buruz; rapsodak, bere aldetik, inspirazio honek hartuta, esaten dituenak ez ditu esaten jainkozko inspirazio kate horren menpe dagoelako baizik. Inspirazio katearen azken muturrean, berriz, publikoarekin egiten dugu topo.
|
|
|
Sok. (...) Izan ere, Homerori buruz ondo
|
hitz
egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari eragiten dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman honek ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela hauek harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik.
|
|
|
filosofiak. Berak osatu behar izango du meta diskurtso edo meta narratiba berria, orori buruz
|
hitz
egiteko gaitasuna duen diskurtsoa izango da. Eta filosofoa, gai guztiei buruz trebe eta bere buruaren jabe izanik, egiazkoa eta faltsua bereizteko gaitasunaren jabe dena izango da.
|
|
|
Baina nola liteke hori? Olerkari guztiek gai berei buruz
|
hitz
egiten dutenez —nahiz eta Homero baino okerrago guztiek—, Sokratesek dio gaitasun mugaketa horrek ez duela zentzu handiegirik. Adibide gisa matematika eta medikuntzaren arteak aukeratzen ditu Sokratesek.
|
|
|
Adibide gisa matematika eta medikuntzaren arteak aukeratzen ditu Sokratesek. Bi arte hauetan jende askok gai berei buruz
|
hitz
egiten du, eta pertsona berak epai dezake gauza berei buruz nork hitz egiten duen ongi eta nork gaizki. Eta hau egia unibertsala da.
|
|
|
Adibide gisa matematika eta medikuntzaren arteak aukeratzen ditu Sokratesek. Bi arte hauetan jende askok gai berei buruz hitz egiten du, eta pertsona berak epai dezake gauza berei buruz nork
|
hitz
egiten duen ongi eta nork gaizki. Eta hau egia unibertsala da.
|
|
|
Eta hau egia unibertsala da. Baina pertsona berak gai berei buruz
|
hitz
egiten duten guztiak epaitzen baditu, lonek ere trebetasun hau izan luke, hots, olerkari guztiei buruz azalpenak emateko trebetasuna. Horrela, trebetasun honen bitartez olerkigintzaren artea bere osotasunean ulertzeko gai izan luke, nahiz eta, ikusiko dugun legez, hau horrela ez den.
|
|
|
Zein gai homerikori buruz
|
hitz
egiten du lonek. Bere ustez, guztiei buruz.
|
|
|
Hau entzunik, Sokratesek berriro erasoari ekiten dio. Horretarako Homeroren Iliada eta Odisea lanen pasarte ugariez baliatzen da, non bertan era oso teknikoan zenbait ekintzez, azken finean zenbait artez,
|
hitz
egiten den: medikuntza, arrantza, gidaritza eta profetika.
|
|
|
medikuntza, arrantza, gidaritza eta profetika. Era honetan Sokratesek lortzen du lonek arte ezberdin hauek jakinduria mota ezberdinak adierazten dituztela onartzea; eta, ondorioz, Homerok arte bakoitzari buruz
|
hitz
egiten duenean ongi ala gaizki ari den epaitzea arte horretan jakitun den bati dagokiola ere onartzea. lon arte horiei buruz esaten dituenak epaitzeko gai izango al litzateke. Berak baietz erantzuten dio Sokratesen galdera berri honi.
|
|
|
Nola liteke hori, ordea? Ez al gara, bada, arte ezberdinez
|
hitz
egiten ari. Beraz, rapsodak ditu gauza guztiak ezagutu, rapsodikaren arteari dagozkion gauzak soilik ezagutu ahal izango dituelako; lon beraren hitzetan:
|
|
|
Orduan, zuri entzuteko denbora tarte bat hartuko dut, baina orain erantzuidazu honako hau: Homerori buruz soilik al zara trebea
|
hitz
egiten, ala baita Hesiodo eta Arkilokori7 buruz ere, lon.
|
|
|
Eta zer gertatzen da gai berei buruz gauza berak esaten ez badituzte? Neurri batean, esate baterako, igarleen arteari buruz
|
hitz
egiten dute Homerok eta Hesiodok.
|
|
|
Baina, orduan, zergatik zara aditua Homerorenean, baina ez Hesiodorenean edo gainerako olerkarienean? Akaso Homerok gai batzuei buruz
|
hitz
egiten du gainerako olerkariek beste gai batzuei buruz hitz egiten duten bitartean. Ez al du hitz egin xehetasun handiaz gerrateari buruz eta gizakien arteko harremanei buruz?
|
|
|
Baina, orduan, zergatik zara aditua Homerorenean, baina ez Hesiodorenean edo gainerako olerkarienean? Akaso Homerok gai batzuei buruz hitz egiten du gainerako olerkariek beste gai batzuei buruz
|
hitz
egiten duten bitartean. Ez al du hitz egin xehetasun handiaz gerrateari buruz eta gizakien arteko harremanei buruz?
|
|
|
Akaso Homerok gai batzuei buruz hitz egiten du gainerako olerkariek beste gai batzuei buruz hitz egiten duten bitartean? Ez al du
|
hitz
egin xehetasun handiaz gerrateari buruz eta gizakien arteko harremanei buruz. Eta baita onak eta gaiztoak direnei buruz ere?
|
|
|
Sok. Ondorioz, nire lon maitea, zenbakiei buruz
|
hitz
egiten duten askoren artean, batek gauza hoberenak esaten dituenean, honek jakingo du, noski, nork hitz egiten duen ondo.
|
|
|
Sok. Ondorioz, nire lon maitea, zenbakiei buruz hitz egiten duten askoren artean, batek gauza hoberenak esaten dituenean, honek jakingo du, noski, nork
|
hitz
egiten duen ondo.
|
|
|
Sok. Orduan, gaizki
|
hitz
egiten dutenak ere pertsona berberak ezagutuko al ditu, ala besteren batek, lon.
|
|
|
Eta? Elikagai osasuntsuei buruz
|
hitz
egiten duten askoren artean norbaitek gauzarik bikainenak esaten dituenean, uste duzu batek gauza bikainenak esaten dituelako gauza bikainak esaten dituena ezagutuko duela, eta beste batek, gauza eskasak esaten dituelako gauza eskasak esaten dituena ezagutuko duela, ala pertsona bera dela uste duzu, lon.
|
|
|
Sok. Beraz, gai hauei buruz
|
hitz
egiten duten hainbeste pertsonaren artean nork dioen ondo eta nork gaizki, pertsona berak jakingo duela diogu; edota, pertsona honek gaizki hitz egiten duena ezagutzen ez badu, ondo hitz egiten duena ere ezagutuko ez duela diogu, gutxienez gai berari buruz ari denean.
|
|
|
Sok. Beraz, gai hauei buruz hitz egiten duten hainbeste pertsonaren artean nork dioen ondo eta nork gaizki, pertsona berak jakingo duela diogu; edota, pertsona honek gaizki
|
hitz
egiten duena ezagutzen ez badu, ondo hitz egiten duena ere ezagutuko ez duela diogu, gutxienez gai berari buruz ari denean.
|
|
|
Sok. Beraz, gai hauei buruz hitz egiten duten hainbeste pertsonaren artean nork dioen ondo eta nork gaizki, pertsona berak jakingo duela diogu; edota, pertsona honek gaizki hitz egiten duena ezagutzen ez badu, ondo
|
hitz
egiten duena ere ezagutuko ez duela diogu, gutxienez gai berari buruz ari denean.
|
|
|
Sok. Beraz, zuk diozu Homerok nahiz gainerako olerkariek, Hesiodok eta Arkilokok horien artean, gai berei buruz
|
hitz
egiten dutela, baina ez modu berean, batek ondo hitz egiten duelako eta besteek, aldiz, okerrago. lon. Eta egia diot.
|
|
|
Sok. Beraz, zuk diozu Homerok nahiz gainerako olerkariek, Hesiodok eta Arkilokok horien artean, gai berei buruz hitz egiten dutela, baina ez modu berean, batek ondo
|
hitz
egiten duelako eta besteek, aldiz, okerrago. lon. Eta egia diot.
|
|
|
Sok. Ondorioz, ongi
|
hitz
egiten duena zinez ongi ezagutzen baduzu, okerrago hitz egiten dutenak ere ezagut ditzakezu, lon.
|
|
|
Sok. Ondorioz, ongi hitz egiten duena zinez ongi ezagutzen baduzu, okerrago
|
hitz
egiten dutenak ere ezagut ditzakezu, lon.
|
|
|
Nai. 10 berei buruz
|
hitz
egiten ari diren guztiak epaitzeko, eta ia olerkari guztiek gauza berberak konposatzen dituztela. lon. Orduan, Sokrates, norbait beste olerkari bati buruz ari denean, zergatik ez dut arretarik jartzen eta, loak naramala, baliozko ekarpenik egiteko ahalge aurkitzen naiz, baina norbaitek Homero aipatu orduko esnatu eta arreta jartzen dut esateko gauza asko ditudala?
|
|
|
Sok. Hau, behintzat, ez da asmatzen oso zaila, lagun, nabaria baita guztiontzat Homerori buruz zientziaz eta artez
|
hitz
egiteko gauza ez zarela; izan ere, artez hitz egiteko gauza izango bazina, gainerako olerkari guztiei buruz hitz egiteko gai izango zinateke, olerkigintza osotasuna dela baiteritzot. Ala ez?
|
|
|
Sok. Hau, behintzat, ez da asmatzen oso zaila, lagun, nabaria baita guztiontzat Homerori buruz zientziaz eta artez hitz egiteko gauza ez zarela; izan ere, artez
|
hitz
egiteko gauza izango bazina, gainerako olerkari guztiei buruz hitz egiteko gai izango zinateke, olerkigintza osotasuna dela baiteritzot. Ala ez?
|
|
|
Sok. Hau, behintzat, ez da asmatzen oso zaila, lagun, nabaria baita guztiontzat Homerori buruz zientziaz eta artez hitz egiteko gauza ez zarela; izan ere, artez hitz egiteko gauza izango bazina, gainerako olerkari guztiei buruz
|
hitz
egiteko gai izango zinateke, olerkigintza osotasuna dela baiteritzot. Ala ez?
|
|
|
Eta olerkari bakoitzak Musak bultzatzen duen genero hori bakarrik konposa dezake ongi, batek ditiranboak konposa ditzake, beste batek gorazarreak, beste batek hiporkematak, beste batek olerki epikoak eta beste batek janboak. Beste generoei dagokienez olerkari hauetako bakoitza ezjakina da, gauza hauek ez baitituzte artearen bidez esaten, botere jainkotiarraren bitartez baizik; izan ere, gauza bakar bati buruz ongi mintzatzen teknikari esker jakingo balute, jakingo lukete gainerako guztiei buruz ere ondo
|
hitz
egiten.
|
|
|
Hauxe da zure galderaren zergatia, Homerori buruzko zure jakituria oso aberatsa delako besteei buruzkoa kaxkarra den bitartean, ez baitzara Homerori buruzko jakituna arteren bati esker, dohain jainkotiar bati esker baizik. lon. Ongi diozu, Sokrates, baina, ongi
|
hitz
egiten duzun arren, harrituko nintzateke Homerori egiten dizkiodan laudorioak jainkoren batek hartua eta eroturik egiten dizkiodala niri sinistarazteko bezain ongi hitz egiterik izango bazenu. Uste dut, ordea, ez zitzaizula hori irudituko Homerori buruz errezitatzen entzun izan bazenit.
|
|
|
Hauxe da zure galderaren zergatia, Homerori buruzko zure jakituria oso aberatsa delako besteei buruzkoa kaxkarra den bitartean, ez baitzara Homerori buruzko jakituna arteren bati esker, dohain jainkotiar bati esker baizik. lon. Ongi diozu, Sokrates, baina, ongi hitz egiten duzun arren, harrituko nintzateke Homerori egiten dizkiodan laudorioak jainkoren batek hartua eta eroturik egiten dizkiodala niri sinistarazteko bezain ongi
|
hitz
egiterik izango bazenu. Uste dut, ordea, ez zitzaizula hori irudituko Homerori buruz errezitatzen entzun izan bazenit.
|
|
|
Homerok esaten dituen gauza hauetatik zein dakizkizu ondo esaten? Izan ere, ez duzu gauza hauetaz guztiez
|
hitz
egiten jakingo, ezta, lon.
|
|
|
Beraz, honela al da arte guztiekin, arte baten bidez lortzen dugun ezagutza ez al dugu beste arte baten bidez lortzen? Baina niri,
|
hitz
egiten ari garen honi buruz honako hau erantzun iezadazu lehenik: arte bakoitza gainerakoen ezberdina dela diozu?
|
|
|
Greziako zientzialari aitzindariek Magnetismoa ezagutzen zuten. Talesko Miletok, Demokritok, Enpedoklesek eta Apoloniako Diogenesek gaiari buruz
|
hitz
egin zuten. Afrodisiako Alexandrok" Harri herakletiarrari buruzko tratatua" idatzi zuen.
|
|
|
Nire ustez, txirularen, zitararen, zitararen laguntzaz abestearen edo rapsodikaren arteetan, ez duzu inoiz gizonik ezagutu Olinpo12 edo Tamio13, Orfeo14 edo Femio15 Itakako rapsodari buruz adierazpen zehatzak egiteko gai dena, baina Efesoko lonen gainean zer esan jakin gabe aurkitzen denik, eta lonek ondo zer deklamatzen duen eta zer gaizki guri adierazten ez dakienik. lon. Honi dagokionez ez dut zure aurka ezer esatekorik, Sokrates; baina, hala ere, beste honetaz jabetzen naiz, hots, Homerori buruz gizonek esandakoen artean nik esaten ditudala ederrenak, eta berari buruzko nire ideiak ugariak direla; eta denek baieztatzen dute Homerori buruz ondo
|
hitz
egiten dudala, baina gainerakoei buruz, ez. Azter ezazu, bada, zer esan nahi duen honek.
|
|
|
Aztertzen ari naiz, lon, eta hori zer iruditzen zaidan adieraztera noakizu. Izan ere, Homerori buruz ondo
|
hitz
egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek16 magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari17 eragiten dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman honek ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela hauek harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik.
|
|
|
Agerpen oro denboran dago eta hau substratutzat hartuta soilik errepresenta ditzakegu aldiberekotasuna eta segida. Substantzia izango da denboraz enpirikoki
|
hitz
egiteko oinarria, bere batasuna osatzen duena. Gauzak denboran nola kokatzen diren erabakitzeko (denbora bera ez dugu hautematen), aldatzen ez den zerbait behar dugu erreferentzia gisa, hots, substantzia.
|
|
|
Aristotelesek berak antzera arrazoitu zuen: aldaketa orotan aldaketaren substratu bat dago, aldaketan zehar aldatzen ez dena, zeren bestela ezin baita aldaketaz
|
hitz
egin. Eta ondorioz, aldatzen denak irauten du, bere egoera aldatzen da (akzidenteak); edo alderantziz esanda, irauten duena soilik aldatzen da.
|
|
|
Kantek jorratzen ez duen arazo bat ere aipatu behar da. Lehen analogiak substantziaz
|
hitz
egiten du oro har, denboraren modu ezberdinei buruz hitz egiteko oinarri gisa, baina ez du inolaz ere substantzia ezberdinen aniztasunik aipatzen. Bigarren analogiak, ordea, aniztasun hori eskatzen du, substantzien kausazko harremanez ari baita.
|
|
|
Kantek jorratzen ez duen arazo bat ere aipatu behar da. Lehen analogiak substantziaz hitz egiten du oro har, denboraren modu ezberdinei buruz
|
hitz
egiteko oinarri gisa, baina ez du inolaz ere substantzia ezberdinen aniztasunik aipatzen. Bigarren analogiak, ordea, aniztasun hori eskatzen du, substantzien kausazko harremanez ari baita.
|
|
|
Irudimenaren eta adimenaren arteko harreman askea edonorengan suposatzen dugu; ahalmen hauen akordio prelogikoaz
|
hitz
egin dezakegu. Gustamen estetikoa, beraz, adigaietan oinarritzen ez bada ere komunikagarria da.
|
|
|
Kantek zera dio, adigairik gabeko eskematizazioa ematen dela bertan. Helbururik gabeko helburutasunaz
|
hitz
egingo du Kantek. Eskematizazioan denboraren eraketa transzendentala gertatzen dela ikusi dugu, baina orain hau ez dago aurredeterminatua eta ez da ordena berezi bat finkatzen, baizik eta eskematizazio irekia da, irudimen askeak sortzen duena.
|
|
|
Izaki bizien osotasuna izaki goren batek ordenatu ahal izan balu bezala ikus dezakegu, mekanikoki uler ezin daitekeen hori ulertzearren. Azkenik, aipatu behar da Kantek geroago, argitaratu ez zituen idazki batzuetan, subjektuaren soina hartu zuela izaki biziez
|
hitz
egiteko euskarri gisa.
|
|
|
Dedukzio subjektiboa: lehen dedukzioaz
|
hitz
egin dugunean, dedukzio objektiboa izan da nabarmenki Kanten ardura handia, hau da, ezagutzaren baliotasuna frogatzea. Eta berak esaten digu dedukzio subjektiboa ez zaiola hain garrantzitsua iruditzen, hots, subjektuaren barne egitura argitzea.
|
|
|
Hala ere, Kantek berak ezin du alboratu subjektuaren izaera sistematikoa azaltzeko irrika hori. Espazioaren eta denboraren begiespenez
|
hitz
egin digu eta gainera adimenaren ekimenaz. Eta badakigu ezagutza bion arteko harreman estuaren bitartez baino ez dela gauzatzen.
|
|
|
Kantek berak apenas landu zuen arazo hori zuzenki, baina badaude bere lanetan zehar zenbait ekarpen, eta ideien garapena ere nabaritzen da. Hasieran psikologikoki
|
hitz
egingo du eta sentsuak, irudimena eta adimena aipatzen ditu, hauen arteko harremanak zehazki argitu gabe. Gero, ordea, arazoaren beraren egitura aztertzen du zehazkiago, hau da, aniztasunaren eta batasunaren arteko erlazioa.
|
|
|
Kritikaren muinak dio Leibnizek ez duela kontuan hartu sentimenak ere ezagutzan ezinbesteko parte hartzea duela. Leibnizek errealitateari buruz adigaietatik abiatuta soilik
|
hitz
egin omen zuen. Beraz, hausnarketa transzendentala behar da garbi bereizteko zer dagokion sentimenari eta zer adimenari, eta horrela Topika transzendentala osatzen da.
|
|
|
Hutsegitea transzendentala da arrazoimenak joera duelako nia objektu bihurtzeko, beste substantzia bat besterik ez. Hala ere, hau ez da legezkoa eta emaitza orokorrak dio ezin dela azken subjektu baten existentzia ezagutu substantzia gisa, substantziez
|
hitz
egiteko iraunkorra den oinarri bat behar delako eta horrelakorik ezin dugulako lortu adigai soilen bidez subjektuaz ari garenean.
|
|
|
Sintesi ororen baldintza da hori. Hau argitu dugu lehenago apertzepzioari buruz
|
hitz
egiterakoan. Baina hemen orain ezin da baldintza transzendentalaren mailatik gauzen mailara igaro eta subjektu transzendentala pertsona bihurtu.
|
|
|
Beraz, ez da zilegizkoa kategoriak beregain aplikatzea, ezta substantziarena ere; ni hori era berean espazio eta denboraren batasunaren jatorria da, eta ez espazioan eta denboran agertzen den beste objektu bat gehiago. Zentzurik ez du gauzez
|
hitz
egiteak, agerpenez ari garenean. Subjektua, honenbestez, guri agertzen zaigun eran ezagutzen dugu, denboran agertzen zaigunez beti, ez bere baitan izan litekeen moduan.
|
|
|
mundua espazioan mugatua balitz, muga horietatik haraindi espazio hutsa besterik ez legoke. Baina orduan munduaren eta espazio huts horren arteko harremana ezin da ulertu, zeren espazio hori ez dago inon, ez dago beste espazio batean eta, beraz, ez dauka zentzurik munduaren mugapenaz
|
hitz
egiteak.
|
|
|
Kantek gaia ukitzen duenean beti ere bere ikuspegi epistemologikotik egiten du, ez ontologikotik. Horrela, gaia jorratzen duenean noumenoaz
|
hitz
egiten du, hau da, berbaitango gauza ezagutzaren eremuan. Estetikan bertan ere Kantek ideia honen jatorria begiespenaren eta adimenaren arteko bereizketa transzendentalean dagoela azpimarratzen du.
|
|
|
Esaldi horrek laburbiltzen zuen Kanten errealismo enpirikoa, hau da, esperientzia enpirikoa ezagutzaren ezinbesteko baldintza izatea. Adigaiak lot daitezke batzuk besteekin, baina ezagutza objektiboaz
|
hitz
egin ahal izateko azkenean adigai hauek objektu batekin duten harremana zehaztu eta aurkeztu behar da.
|
|
|
Adibide bat jartzekotan, 1781ean sintesia irudimenaren produktua zen, eta irudimenaren funtzioa oro har nagusia zen; 1787an, berriz, irudimena adimenak sentimenean duen eragina baino ez da. Eta hortik aurrera Kantek nahiago izango du harmenaren eta berezkotasunaren arteko loturaz
|
hitz
egitea.
|
|
|
Hemen, arrazoimenaren alderdi ezberdinak lotzen dituen funtsezko batasuna dabil lanean, Kantek gero bere testuetan ikuspegi bateratu bat aurkeztea lortu ez bazuen ere. Eremu teorikoa eta praktikoa batuko lituzkeen printzipio komunaz
|
hitz
egiten du, eta printzipio hori askatasuna dela aurkituko du. Beraz, kritikaren sistema osoaren funtsean arrazoimenaren kide den askatasunaren ideia dabil, jatorriz legegilea den ahalmena, orokortzearen legea ezartzean bere burua eratzen duena.
|
|
|
Eta hortik honako ondorioa ateratzen du: " Utz iezaiozu, beraz, zuen aurkakoari arrazoimenaren bidez
|
hitz
egin dezan eta arrazoimenaren armekin baino ez ezazue borrokatu" (A744/ B772 (E549)). Arrazoimenak du ezer argitu emaitza aurretik ezartzen bazaio; beraz, polemika beharrezkoa zaio.
|
|
|
Horrela, ongi gorenaren idealaz
|
hitz
egitera iristen da, eta bertan liburuaren hasieran aipatu ditugun hiru galdera ezagunak aurkezten ditu:
|
|
|
Sinesmenak, bere aldetik, helburu bat lortzeko baldintza hipotetikoki beharrezkoekin lotzen denean, sinesmen morala oinarritzen du; eta modu ahulago batean ezagutzaren sistema bat osatzeko izadia jainko baten produktu gisa ulertzen duenean, sinesmen doktrinala eratzen du. Noski, bi eremuotan, jakintzari buruz
|
hitz
egitea gehiegizkoa litzateke.
|
|
|
Subjektua errealitatera irekitzen da horrela, esperientziaren mesedetan ezartzen du bere burua espazioan eta denboran. Hauxe da Matematikako koordenatu cartesiarrez
|
hitz
egin ahal izateko baldintza. Subjektuaren ezarpen hori, gainera, bera afektatua izateko baldintza da, eta hein horretan autoafekzioaz eta autoezarpenaz hitz egin daiteke.
|
|
|
Hauxe da Matematikako koordenatu cartesiarrez hitz egin ahal izateko baldintza. Subjektuaren ezarpen hori, gainera, bera afektatua izateko baldintza da, eta hein horretan autoafekzioaz eta autoezarpenaz
|
hitz
egin daiteke. Eta horrela, subjektuaren eta soinaren arteko harremana ere gauzatzen da.
|
|
|
Hau da zientziako saiakuntza ororen oinarria. Horrela dio Kantek askeki ekiten duen izakiari buruz
|
hitz
egin ondoren:
|
|
|
ezagutza ere ekimen praktikoa dela, ez etiko praktikoa, baina bai tekniko praktikoa. Eta praktikaren lehentasun hori beste eremuetan ere azaltzen da, baita edertasunaz
|
hitz
egiten duenean ere. Idealismo estetikoa ez litzateke, beraz, egiazko mundua baino ederragoa den bat marrazten duena, baizik eta gogamena mundua edertzeko egokitzen duena.
|
|
|
Horrela, ikusmenaren ahalmena neurtuta edo justifikatuta —edo zehatz mehatz mugatuta— dagoela esanez dator. Hortik aurrera etorriko omen da gizakiari buruz
|
hitz
egitea.
|
|
|
Absolutu eta erlatibo hitzek ez dute zentzurik gure ezagumenaren arazoan. Ezaguera osoaren (inoiz ez bete betea) eta mugatuaren berri
|
hitz
egin behar dugu.
|
|
|
Baina nire alde eta beste guztion alde zintzo saiatu eta gero ni behartsu egonik eta ni eta besteok maitarion elkarteko kide izanik, deiadar egin dezaket laguntza eske. Eta ez banaiz gauza
|
hitz
egiteko, hala ere entzun egin behar didate. Nire alde laguntza eskatuz ez diot inori eskatzen kalte egitea edo ezer kentzea bere buruari, nire eskakizuna besteei ere euren eginkizuna betetzen laguntzea baita, nik laguntza eskatzean neurea betetzea den bezala; besteak maitagogoago egiten laguntzea, ahaldun laguntzaileari ni behartsuk laguntzea.
|
|
2002
|
|
|
Ikus bedi, adibidez, enpresaburu kontratatuaren kasua: ...eta eta kontu handiz zaintzen zaizkio egiten dituenak, presoak tiraniza eta erreprimi ez ditzan, horretarako batere beharrik ez badago; egindako oker guztiak handiesten zaizkio eta burutzen dituen injustiziak argitara ematen; konfiantzazko administratzaileak, aldiz, bere eskuzabaltasunaz harro, denen estimazio itsu eta arreta ia mugagabea espero ditu, eta bere bertuteak puztu puztu eginda, horrela
|
hitz
egiten dio publikoari: " Ni bezalako gizon batek zuon konfiantza eta errespetua merezi du, diruari muzin eginez, nire burua zuon zerbitzutan jarri baitut; zuen susmopean egoteak irain egingo lidake, eta azalpenak eman beharrak, berriz, nire ohoreak berak horretara bultzatuko ez banindu, behintzat, ofentsa ezin handiagoa egingo lidake".
|