|
2009
|
|
|
Gure berriemaileen artean buztergilerik ospetsuena Gatikako Urondo auzoko Valle izan zen. Buztergile ona,
|
gure lekukoen
iritzian. Bere sinadura ipintzen zuen berak egindako uztarrietan.
|
|
|
Hamarkada batzuetatik hona artzainak hasi dira, salmenta interesen arabera, aharitoak lehenago edo geroago askatzen. Baina
|
gure lekukoen
bizitzen zatirik handienean, eta baita lehenago ere, urtarril-zezeil inguruan edukitzen zituzten ardiek arkumeak.
|
|
|
San Jose ezkeronen edozein egunetan antzuk dio
|
gure lekukoen
ardien gaineko esalegeak. San Jose egunetik aurrera lotuta dagoen ganadua askatu behar zela esaten ei zuten gure lekukoen arbasoek.
|
|
|
San Jose ezkeronen edozein egunetan antzuk dio gure lekukoen ardien gaineko esalegeak. San Jose egunetik aurrera lotuta dagoen ganadua askatu behar zela esaten ei zuten
|
gure lekukoen
arbasoek.
|
|
|
Zuhaitzak ez ziren inausten, ez eta mendatu ere. Baina
|
gure lekukoen
gurasoen denboran zuhaitzak mendatu eta inausi, iñustu, egiten ziren.
|
|
|
Garizumako eguazten eta zapatuetan okela jateko eskubidea erosten zuten. Gutxi balitz, bariku, zapatu eta eguaztenak kenduta, garaitiko egunetan normal jateko eskubidea erosten zuten buldaren bidez. Buldak pezeta bat balio zuen,
|
gure lekukoen
gurasoek erosten zuten sasoian.
|
|
|
Hileta-bazkaria, lehenago, hildakoaren etxean egiten zen. Baina,
|
gure lekukoen
gomutan, herriko tabernetan egiteko ohitura baino ez dugu batu.
|
|
|
Beraz, liburuko hainbat ataletan zabaldurik lotu zaizkigu herri kanta eta errezitatuak. Herri medikuntzan, jaiotzatik heriotzara bitarteko ohikuneetan, herri egutegian... aurkituko dituzue
|
gure lekukoen
ahotik batu ditugun bitxilore gehiago.
|
|
|
Zorionez, ez ziren guztiak galdu. Eta
|
gure lekukoen
memoria eta Jesus Etxebarria abadeak gordetako bertso-paperari esker, hona horren entzutetsua izan zen bertso-sorta.
|
|
|
Fraka baltzetan hari zuriek esaerak, pobrezia handia esan gura du
|
gure lekukoen
esanetan.
|
|
|
Baina txoriak bakarrik ez dira sakratuak eta hiltzeko debekuaren babespekoak. Marutxeaga auzoan batua da,
|
gure lekukoen
gurasoen sasoian erlea hiltzea debekatuta zegoela. Eta hil ezin ziren animalien arteko mailakatzearen berri ematen digu.
|
|
|
Elaia hiltzea debekatzen zieten
|
gure lekukoen
gurasoek seme-alabei. Erradura zaharra ipintzen zitzaien etxeko atarian elaiei, bertan habia egin zezaten.
|
|
|
San Juan da ardien patroia
|
gure lekukoen
esanetan. Ardiek San Juani eskatu ei zioten eguzkiko solztizioan eguna ordubete luzatzeko.
|
|
|
Gariak gaitz bi izaten zituen
|
gure lekukoen
sasoian: lodoi eta txilintxoi.
|
|
|
Bekoki erdian begia ei zeukaten eta hankak ahuntzenak. Kobazuloetan bizi ziren, arropa modura gona luzeak eroaten zituzten, eta hain ziren handiak,
|
gure lekukoen
guraso eta arteragokoek, inor handia zenean esan ohi zuten: antzineko yentillek baiño handiagoa dok hori!
|
|
|
Promesaren bat bete barik hiltzen zirenak, arima moduan agertzen zitzaien biziei. Edo uste hori egon izan da, sikiera,
|
gure lekukoen
eta euren aurrekoen artean. Senitartekoei irteten ei zitzaizkien arimak, euren aldeko mezak atera zitzaten.
|
|
|
Karta-denporatan, zapatu gaueko hamabietan haizeak nondik jotzen duen begiratzen da hurrengo hiru hilabeteetako haizearen berri izateko. Neurketa hori egiteko,
|
gure lekukoen
sasoian, ezkondu bako gizon bat igo ohi zen Santakurtze mendira. Hiru tenpora egunetan, goizez eta gauez, Santakurtzen, gari-txola altxatzen zuen eta horretara igartzen zuen nondik jotzen zuen haizeak, eta hiru egunetakoak leku beretik joz gero, baita hurrengo hilabeteetan nondik joko zuen ere.
|
|
|
Artea izaten ei zen ikatza egiteko sugarririk preziatuena. Baina askorik ez zegoenez, gurbitza erabiltzen zen
|
gure lekukoen
sasoiko ikazkintzan. Urtero gurbitz sail bat botatzen zuten eta erre.
|
|
|
San Juan marinerua izan zelako ustea egon da Jataben, eta Goietako etxe batzuetan, langoste edo otarraina jateko ohitura zegoen. San Juan eguneko errozio edo garoari (bietara esaten dute jatabearrek) gaitasun magikoa ematen zioten
|
gure lekukoen
aita-amek. San Juan goizaldean garo gainetik ibiltzea ona zela esaten zen zirkulaziorako, hezurretarako, katarroa gelditzeko...
|
|
|
Pazko aldiko konfesioa Hautsen egunetik Maiatz-pazko edo Mendekosterainoko epean egiten zen. Baina
|
gure lekukoen
esanetan, Pazko Domekarako konfesatuta egon behar zuten. Konfesatu egiten ziren, hau da, urtean zehar egindako bekatuen berri ematen zioten abadeari.
|
|
|
Egun, Jataben, irailaren 14ko Santa Kurtze da indar apur batekin ospatzen den bakarra. Antzinatik,
|
gure lekukoen
gomuta ailegatzen denera arte, beti egon dira eta idi-probak. Egun, horrez gainera, jubilatuek bazkaria egiten dute.
|
|
|
Baina Santa Kurtze ziklo bat da, lurreko landarediaren eta bizitzaren oparotasun handieneko sasoia markatzen duena, maiatzaren 3tik irailaren 14ra. Antzina,
|
gure lekukoen
bizitza sasoien barruan, maiatzaren 3ko Santa Kurtze ere ospatzen zen. Mezatara joaten ziren herritarrak eta eguerdiko hamabietan kanpaiak doblatzen zituzten, hau da, kanpak birritan jotzen ziren.
|
|
|
gure ikerketa egungo muga administratiboen arabera egitea. Baina hala egin izan bagenu, lekukoetariko batek esan zigun jasean, etxeak erdibitu beharrean aurkituko ginen, eta
|
gure lekukoen
bizitzari buruzko azken hamarkada biak baino ezin izango genituen batu. Hala bada, geure iritziz zuzen jokatuta, batasun modura hartu dugu Goieta, Basordaportu edo Marutxeaga auzoa.
|
|
2011
|
|
|
etxekoren batena edo eguneko santuaren izena ipinten jakon jeneralean. Gaur egun denpora gehiago igaroten da umea jaioten danetik eta bateatu arte, baina
|
gure lekukoen
sasoian denpora gitxi pasetan zan jaiotzako momentutik bateokora: aitabitxi eta amabitxi izentau ziranak eroaten eben bateatzen (Meakaurreko eleizara, normalean).
|
|
|
Azken mendeetan etenbako emigrazinoa ezagutu da Busturitik Ameriketara, eta XX.eko azken hamarkadetara arte iraun dau. Izkriburik zaharrenetan, Mexikoko mehategietan diruak eginiko busturiarren barri emoten da; Afrikako baltzakazko merkalgoa izan zan gero;
|
gure lekukoen
aitita-amamen sasoian Argentinara joan ziran asko, eta alkarrizketatu ditugunen artean Australian kainabera-ebaten, AEBetan artzain eta Kanadan baso beharretan ibilitakoen barri emon deuskue. Urrunetara joan ziranetako asko ez ziran atzera sekula bihurtu, eta horren ezaugarri dira oraindino be hainbat auzotan agiri diran baserri hutsak.
|
|
|
Gaur egunean lurrak uzta urriagoak emotearen errazoia, ganadurik ez egotearena eta lurrari satsik ez edo sats gitxi botatearena ei da. Antxina laiakaz emoten ei jakon lurrari bueltea, baina
|
gure lekukoen
belaunaldirako, goldea, makiñie ondo sartu ezin zan solo bazterretan baino ez ziran laiak erabilten.
|
|
|
Lehenagokoek basoetara eroaten eben ganadua bedarra jaten. Baina
|
gure lekukoen
sasoirako kortan hazten izan dira ganadu gehienak. Aldi batetik aurrera, pen tsua erosi eta neguan emoten hasi ziran, bedarsikuaren ganera.
|
|
|
Frakagorriak gauez agertzen ziran Infernukoerrekearen ibietan eta
|
gure lekukoen
gurasoen denporan gazteei bildurra sartzeko erabilten zan amenazua izaten zan, sasoiz etxeratu eitezan.
|
|
|
Busturian,
|
gure lekukoen
akorduan, Mallulku deritxon inguruan baino ez dagoz egun herri-basoak, eta arlo txikerra ei da. Mape edo Axpeko Atxapunte be antxina herri-lurrak izanikoak dira.
|
|
|
Zein mailatakoa zan bat, tratamentu diferentea erabilten izan da euskeraz
|
gure lekukoen
gaztetan. Halan, jente eskolatuari, batez be eleizgizonei (abade, fraile) eta karreradunei (mediku, legegizon) berori egiten izan jake, eta gurasoei euren semealabek, zu.
|
|
|
Soinekoak sutondoan sikatzen ziran neguan, eta kanpoan udan, gaurko antzera. Erropak lisutzeko, ikatzezko plantxak erabilten ziran
|
gure lekukoen
gurasoen sasoian, eta arte-egurraz eginiko ikatza erabilten ei eben aldi haretan andrazkoek.
|
|
|
Behekosua ginarra txiki bategaz garbitzen zan. Eta sua amatau, ikatzilak batu eta ur apur bat botata amatetan zan gau guztietan
|
gure lekukoen
aldian. Euren aurretikoek, ostera, ez ei eben surik itzungiten, bestetara baino; suari errautsa ganera botaten ei eutsien, txingarrak hauspean izetuta iraun egien, holan hurrengo egunean atzera erraz biztuteko.
|
|
|
ahatea edo patue, garza, hankaluzie edo zikoina, hegaberak, zozoa, mikea, birigarroa, eloie, txindorra, txepetxa, oilagorra, erroia, mirua, basatxoria, poxpolina, kurloia, mozolue, gauontza, txinboa, kukua eta antzarra, beste batzuen artean. Hegaztiak ugari ikusten ziran
|
gure lekukoen
ume sasoian. Gaur, ostera, lehengo aldean askoz gitxiago ikusten ei dira.
|
|
|
Egun horrexetan hartu ebezan atxilo(
|
gure lekukoen
esanean, beti be), nahiz iturri idatziren baten hurrengo eguneko data agiri, Karlota eta Jesusa Urrutxua ahizta abertzaleak be. Aurreko hileetan etxean lagun faxista bat babestu izanagaitik parkatu ei eutsien heriotz zigorra.
|
|
|
Orain arte aitatu diranez ganera, busturiar asko dagoz 70 urte geroago desagertuta. Hona hemen
|
gure lekukoen
behar eta gomutea jagoteko ahaleginari esker batu doguzan izenak. Ondoko zerrendan agiri dira, egun baten gerrara urten eta sekula gehiago bihurtu ez ziranak, matxinatuek hilda edo azaldu dogun epaiketaz aparteko baldintzetan fusilatuak, eta burruken osteko gerra materialagaz olgetan hildako umeen izenak, busturiarren gomutan gorde daitezan.
|
|
|
Orokorrean,
|
gure lekukoen
ezkontzetan euren seme-alabenetan baino askoz konbidadu gitxiago egoan. Eta aurreragokoek ohitura eukien moduan, Urkiolan ezkontzen ziranak ez eben, etxekoa ez bazan, inor konbidadu eroaten.
|
|
|
Gabon-gaua baino bederatzi egun lehenago hasten ziran Busturian Egubarri, Natibitate edo Jesusen jaiotzea iragarten, Marijesiak esaten jaken kanten bidez. Eskuetan makilak hartuta joaten ziran etxerik etxe kantetan eta Gabon-egun goizean dirua batzen eben. Kantetan urteten ebenak,
|
gure lekukoen
gomutan, mutilak izan ohi ziran.
|
|
|
Gure barriemoileen esanean, jaio eta berrogei ordu baino lehen bateatzen ziran umerik gehienak. Ume guztien bateoa parrokian egiten zan, Axpen,
|
gure lekukoen
denporan behintzat, eta bateo-errituak hamar bat minutu baino ez eban irauten. Gure lekukoen seme-alaben bateoak bost pezeta kobretan zituen orduko abadeek.
|
|
|
Gure lekukoak, umie bera ixengo da santue eran tzunda konpondu ei eban auzia. Bateatu barik egozan umeei jentiltxu esaten eutseen
|
gure lekukoen
gurasoen belaunaldikoek.
|
|
|
Jesus umea abenduaren hogeta lauan jaio zala, eta elexara sartzie kandelario egunean egin ebala. Jazoera horren errepika ei da
|
gure lekukoen
belaunaldira arte jagon dan tradizino hori. Beste lekuko batzuek zirkuntsizinoaren errituagaz loturik ikusten dabe eleiz-sartze ostean amak umea mezatara eroatea.
|
|
|
Ikasle onak ziranek itsasontziko makinista izateko ikasten eben Bermeoko nautikan. Baserria aurreragotik be beherantz etorren, baina
|
gure lekukoen
sasoian sekulako gainbehera ezagutu eban, Goierrin beste inon baino gehiago.
|
|
2012
|
|
|
Orduan ogia etxean egiten zan gari-urunagaz, baina
|
gure lekukoen
denporarako gitxiago egiten zan ja; jaiegunetarako eta holantxe baino ez. Azpiran orea egiten zan, panaderiatik ekarritako lebadurea bota, amaseari gura zan era edo formea emon eta jagi arte itxaron behar izaten zan.
|
|
|
Larraurin,
|
gure lekukoen
gomutan behintzat, herrian beste inon egon ez dan bolatokia egoan. Zabalondon Bolatoki izeneko taberna-jatetxea egoteak aldiren baten han egon ete zanaren susmoa sortzen deutse, baina eurak sikiera ez dabe han bolatokirik ezagutu.
|
|
|
Oka ibaiaren eta Sollubetik eta Jatatik datozan beste erreken ibilbidean kokatu dira herriko errotak, hogeitik gora aldi baten. Gaur egun lau-edo baino ez dagoz martxan, baina
|
gure lekukoen
memorian hondino bizi-bizirik dago lehen egozan errota guztien akordua, eta orduan danentzako beharra egoan.
|
|
2013
|
|
|
Ostean narrea pasetan zan mokilak apurtzeko; narreagaz apurtzen ez ziranak, mokilporreagaz joten ziran. Mokilak jotea behar gogorra ei zan, ez zan
|
gure lekukoen
gustukoa.
|
|
|
Dana dala,
|
gure lekukoen
garaian askok fabrikan behar egin eben, batez be Josefinan, Firestoneko Usansoloko lantegian. Hori bai, ezkontzeko beharra itxi egin behar eben.
|
|
|
Herri-lurrak egon dira Ereñon
|
gure lekukoen
garaian: Aldapakosoloa, Añarre, Atxarro, Arrizuriaga eta Kastillozar (Kastillozarre) bai behintzat.
|
|
|
Argia eta ura
|
gure lekukoen
memorian ipini izan dira etxeetan. Nahiko barriak dirala esan geinke, batek baino gehiagok badaki argi barik bizi izatea zer zan.
|
|
2015
|
|
|
eguneroko bizimodua, jaiegunak, ogibideei buruzkoak, urte-sasoiei lotutako errituak, ohiturak... Baina horrez ganera herriko euskerea be batu dogu,
|
gure lekukoen
ahotan normal-normalak diran berbak eta esakuneak, baina gaur eguneko gazteen eta umeen artean nekez entzuten doguzanak. Horregaitik, jasotako informazinoak balio bikotxa dauka; alde batetik, bizimodu tradizionala batzen daualako; eta bestetik, zamudioztarren testigantza parebakoak biltzen ditualako.
|
|
|
herria, auzoa, etxea eta etxekoak, elikadura, bizitza eta heriotzako ohikuneak, abeltzaintza, nekazaritza, ogibideak, aisialdia eta herri egutegia. Kapituluotan Zamudiok XX mendean izan dauan bilakaerea azaltzen da,
|
gure lekukoen
ume denporan hasita, eta mendearen amaierara bitartean. Denpora tarte horretan gizarteak aldaketa itzelak ezagutu ditu; eta ez gizarteak bakarrik, herriak berak be aldaketa handia egin izan dau:
|
|
|
Bat gatoz K. Artolaren datuekin, gehienetan epentesia entzun baitugu
|
gure lekukoen
ahoan, bainasalbuespenak ere bildu ditugu. Epentesiarekin agertzen diren Azkaingo adibideak dira hauek: alimaliya, animalia?, goRiya, gorria?, nawsiyak, nagusiak?, ttikiya, txikia?, ugiya, ogia?.
|
|
2021
|
|
|
Bizkaiko otzaragileen aurreko belaunaldiek-Lezaman eta Mungian jaiotako artisauez ari gara bereziki-inguruko mendietan erosten zuten zura; hala ere,
|
gure lekukoen
garaian, behar zuten lehengaia lortzeko Gipuzkoako herrietara joan behar izaten zuten, Azkoitira edo Beasainera, besteak beste. Zortzi eta hamar urte bitarteko basoak erosten zituzten; eta gaztainondoenborretatik sortzen ziren zartak moztu egiten zituzten neguko ilbeheran.
|