|
2008
|
|
|
Aurkezle birtual batek ahoz emandako mezua, entzuleak erantzuteko eta galdetzeko aukera izango duelarik? Geroak
|
du
hitza.
|
|
|
Ahozkoaren zuzenketak lan sintagmatikoa eskatzen du, hots, ardatz sintagmatikoan egiten dira zuzentzea eta errepasoa; idatzizko hizkuntzaren zuzentzea, ostera, lan paradigmatikoa da. Idazleak nahi duen denbora guztia izaten du bere mezua antolatu, behar
|
dituen
hitzak aukeratu eta egiturak zuzentzeko, eta, oro har, bere idatzia ondu eta lantzeko, harik eta komunikatu beharreko mezua emateko era egokia aurki tu arte. Besterik eta bestelakorik gertatzen zaio ahozko hizkuntzaren erabiltzaileari.
|
|
|
Latinezko grandis> euskarazko handi rekin erkatu nahi badu,* grandi aitzinfor ma batetik abiatu behar
|
du
hitz bakoitza azaltzerakoan, proposatuz gainera euskarak bere aurrehistorian hasierako kontsonante multzo guztiak sinplifikatu egin dituela. Hau da, handi ren aitzin forma* gr > batez hasten da, eta ez* pr, >* br, >* dr, > tr, > kr, > r, > str, > edo beste multzo batez, aldamenean lat. grandis> dugulako da, hain zuzen ere.
|
|
|
Hau da, handi ren aitzin forma* gr > batez hasten da, eta ez* pr, >* br, >* dr, > tr, > kr, > r, > str, > edo beste multzo batez, aldamenean lat. grandis> dugulako da, hain zuzen ere. Ernout Meilleten hiztegian irakurtzen dugu lat. grandis> hitzaren etimologia iluna dela, eta behar bada malgutasun apur batekin epaitu behar
|
genituzke
hitz ilunak argi tzeko egiten diren saioak, horren zoroak izan arren. Baina Vennemannek aspalditik indoeuroperaren bitartez ondo baino hobeto azalduta dauden germaniar edo greziar hitzak ere azaldu nahi izan ditu euskararen medioz.
|
|
|
<* andere+ aba. Euskarazko andere> ez da Venemann en iritziz askok pentsatu izan duten indoeuroperazko mailegu zahar bat, baizik eta euskarak aspalditik bere lexikoan
|
zuen
hitza, gero Europako zenbait hizkuntzek, zeinek bere modura, maile gatu duena: esaterako, Hektorren emaztearen izenak (Andromáche:) ez du grezieraz ko ane: r/ andrós>, gizasemea?
|
|
|
esan nahi dutela edo, sehi? esan nahi
|
duen
hitz baten gainean eratutako izenak direla. Eze, beti kontuan izan behar duguna zera da, aintzinateko lekukotasuna ez dela gerokoa bezalakoa, zeharo alderantzizkoa baizik:
|
|
|
Berdina esan deza kegu Anguelu> leku izenari buruz. Baina hitza mailegu zaharra dela onartzeak ez du berez toponimoaren antzinatasuna frogatzen, zeren toponimoa euskarak bizirik
|
zuen
hitzaren gainean edozein momentutan sortu izan zitekeelako. Hau da, ezin da baiez tatu besterik gabe Bizkaiko Ibarrangelua> III. menderako eratua zenik, angelu> > hitz arrunt bezala ordurako mailebatua zela baizik.
|
|
|
Azkuek ez zituen Sabino Aranaren terminatxoak erabili nahi izan: euskararen muinetik atera nahi
|
zituen
hitz berriak. Noski denbora asko galdu dugu garbizaleke ria eta mordoilokeriaren gatazkan.
|
|
|
etorriak direla, Segura Munguía eta Etxebarria Ayestaren liburuak (1996) titu luan esaten duen bezala, eta hainbeste eta hainbeste hitz gehiago euskaraturik izan diren bezala. Hori dena, Filologia aldetik edo hizkuntzaren historia aldetik ez da bate re gauza erraza jakitea nondik edota noiztik
|
dugun
hitz horiek euskaran bizirik eta hori ia kasu guztietan agertzen zaigu. Baina, esan bezala, orain arte euskararen biho tzeraino (esan nahi dut, mamiraino) zer bidetatik sartu diren ezin izan dugu argitu ezta kronologiaren xehetasunetan sartu ere.
|
|
|
osotasun bat dela hizkuntza. Hasteko, hiztun bakoitzak
|
badu
hitz egiteko bere era berezia; badu bere idiolektoa. Hiztun bakoitzaren era berezi hori ere aldatu egiten da, gainera, egoeraren arabera.
|
|
|
23 Zuzenbidearen munduan antzeko esanahia
|
duten
hitz andanak ditugu; gaztelaniari dagokionez, hor daude, besteak
|
|
|
Horren inguruan, honako kezka hau azaltzen zaigu: Heg.> marka
|
duten
hitzen kasuan, maizago gertatzen da beste bat hobestea, Ipar. marka duten hitzen kasuan baino. Zergatik ote?
|
|
|
Horren inguruan, honako kezka hau azaltzen zaigu: Heg.> marka duten hitzen kasuan, maizago gertatzen da beste bat hobestea, Ipar. marka
|
duten
hitzen kasuan baino. Zergatik ote?
|
|
|
Itxuraz zerikusirik ez
|
duten
hitzak, guztiak dira baliagarri(. Euskaltzaindiak ezin arbuia dezake euskal hitzik, ez hangorik ez hemengorik, ez zaharrik ez berriagorik?).
|
|
|
2) Orain arteko kezka nagusia literatura tradizioa biltzea izan bada ere, eta guztiz bidezko da, literatura tradizioan, idazle onenen erabileran oinarritu baita beste leku batzuetan ere hizkuntza estandarra, ezin dugu ahantzi gurean ahozko tradizioak duen pisua, eta hor
|
dugun
hitzen altxorra. Euskal> ko> Hizkuntza> Atlasa> egiteko, esaterako, ehundaka grabazio egin dira.
|
|
|
Herriak ikasi egin behar
|
ditu
hitz horiek: lehendik ezer erabiltzen ez bazuen hori esateko, ikas dezala aurrerantzean nola esan; eta, ordurarte beste era batera esan bazuen, ahaztu dezala hura eta arau egokien arabera moldaturiko berria ikas dezala.
|
|
|
Hiztegi Batuan eginiko aukerez izan ditzakezuen zalantza eta oharak eztabaida garairako utziaz, aitzindari edo aitorle izatearen auzira itzuli nahi dut amaitu aurretik. Tradizioko hitz altxorrari eskaini diodan atalaren amaieran eginiko galdera bera egin behar
|
baitugu
hitz berrien eta terminologiaren alorrean ere. Eta hemendik aurrera, XXI. mendearen atarian, zer?
|
|
|
3) Euskaltzaindiak, Hiztegi Batuaren bigarren itzulian, eguneroko bizitzarako beharrezko
|
ditugun
hitzak hartuko ditu kontuan.
|
|
|
Mitxelenak (1966 [1988]) dioen bezala, aldi berean bi hiztegi egin zituen, euskalkien hiztegia eta hiztegi historikoa. Eta, beti ere, inolako eragozpenik izan gabe, jatorria jatorri, hizkuntzak bereganatuak
|
zituen
hitzei sarrera emateko:
|
|
|
Nolanahi ere, ezin hemen aipatu gabe utzi Hiztegi> Batua.> Hiztegi> Batuan> hitz anitzen ondoan zein euskalkitakoak edo eremutakoak diren ageri da8 Erabaki horrek aldeko eta kontrako iritziak sortu ditu. Batzuek diote euskalkiaren marka jarriz gero, oro har, hitz hori bazter gelditzen dela liburuetatik, egunkarietatik edo telebistatik, jendeak uste
|
duelako
hitz hori euskalki batekoa dela eta ez euskara batukoa; bertze
|
|
|
9 Arras baztertu behar genituzke, nire ustez behinik behin, nork bere hizkerakoak ez
|
dituen
hitzak eta esamoldeak hartu eta norberarenei egokitzeko egiten diren ahaleginak, baldin eta lehenak norberarenean errateko bertze biderik dagoe nean: bertan> ra> hartu eta alde> ra> esan beharrean, bertan> hibridoa sortu; irrati> hartu eta eleketari> esan beharrean, erratari> erabili edo butano> ren> rakada> erabili nahi izan eta, ez bat ez bi, butano> ren> harribitxia sortu, butano> ren> rezioa> edo antzeko esaldi bat erabiltzen ahal denean.
|
|
|
Ez da harritzekoa, noski, egoera horrek euskaldun batzuengan ezinegona eta haserrea ere piztea. Izan ere, ez dirudi oso bidezkoa, batasunaren izenean, batzuei berenak ez
|
dituzten
hitzak, aldakiak eta adizkerak ikasteko eskatzeak, eta besteak, ordea, eta bereziki idazle, kazetari eta esatari ustez profesionalez ari naiz?, beren bor hesteari begira lasai egotea, besterenik ezer jaso eta erabiltzeko inolako interesik izan gabe. Eta zabar alferkeria hori are salagarriagoa iruditzen zait gainera, bitartean, milaka euskal herritar erdaldun euskara ikasten ari direla gogoan izanda, gizarte inte grazioaren izenean batzuei eskatzen zaiena ez baitago inola ere orekaturik beste muturrekoen axolagabekeriarekin.
|
|
|
Dudarik ez, Euskaltzaindia da, datuok aztertuta, proposamen berrien' arrakasta' neur tu eta dagozkion erabakiak hartzeko erakundea. Denboraren poderioan, arrakasta
|
duten
hitzak erabileran parte izango direlako, eta arrakasta izan ez dutenak baztertu eta benetan erabiltzen direnak onartzeko lasaitasuna izango dugulako, gure hiztegigintza, apurka apurka, deskribatzaileagoa izango da (ez erabat, ez dago guztiz deskribatzailea den hiztegirik) eta harrotasunez esan ahal izango dugu gure hiztegiek euskaldunok erabiltzen duten lexikoa jasotzen dutela. Hala izan bedi.
|
|
|
Ez dugu uste inork zalantza egingo lukeenik Hiztegi Batuaren 2 itzulia amaitzeak berebiziko garrantzia duela esaten badugu. Euskaltzaindiak berak esan du Hiztegi Batu osoak, eguneroko bizitzan behar
|
ditugun
hitzak bilduko dituela?. Ez da asmo makala, ez horixe.
|
|
|
Nolanahi dela ere, gogoan izan dezagun Euskaltzaindiak zale eskuineko osagaia
|
duten
hitz eratuak izenondo elkartutzat hartu dituela, beti sail berean kokatu ez baditu ere15.
|
|
|
Gaurko hiztunak aise ago jotzen du beste kide batzuetara. Ez
|
du
hitz eraturik osatzen; hortaz, ez du muga arazorik sortzen.
|
|
|
Hortaz, tradizioan zer dugun galdera ahaztu gabe ere, eguneroko bizitzan zer behar dugun galderari erantzun behar zaio. Euskaldunek eguneroko bizitzan behar
|
dituzten
hitzak detektatu egin behar dira, eta kontuan hartu behar da, gainera, kon tzeptu horiek adierazteko zerbait erabiltzen dutela jadanik euskaldunek. Eta hitz horietako askok ez dute testigantzarik izango idatzizko tradizioan.
|
|
|
Euskaldunok Europako gizartearen parte gara, eta, nagusiki, zerbitzuetan eta industrian lan egiten dugu. Euskarak, euskal ondare lexikalak, gizarte horretan bizitze ko behar
|
ditugun
hitzak eman behar dizkigu. Eta, ematen ez dizkigunean, guk, euskal dunok, hitzak mailegatuz, egokituz eta sortuz, ematen dizkiogu euskarari behar dituen hitzak.
|
|
|
Euskarak, euskal ondare lexikalak, gizarte horretan bizitze ko behar ditugun hitzak eman behar dizkigu. Eta, ematen ez dizkigunean, guk, euskal dunok, hitzak mailegatuz, egokituz eta sortuz, ematen dizkiogu euskarari behar
|
dituen
hitzak. Horrela eginez doa egunez egun euskal hiztegia, hiztegi hori ofiziala ez bada ere, eta batu izaera zalantzazkoa badu ere.
|
|
|
Baina ezinbestekoa
|
dugu
hitzaren ingurua aztertzea, diskurtsoaren ezaugarriak kontuan izatea eta alderdi pragmatikoa ere gogoan hartzea; izan ere, espezialitateko jakingaia espezialitateko lexikoaren eta lexiko orokorraren bidez adierazten da (Tercedor 2000) eta adierazpen horretan garrantzi handia du fraseologiak.
|
|
|
Hala gertatzen da behintzat nazioartean forma estandarra
|
duten
hitzekin. Egia da bereizi beharra dugula espezialitateko testua (espezialistak, hots arauzko ikaskuntza burutu duen mediku edo erizainak sortua) eta osasun gaia darabilen espezializatu gabeko testua (kazetaritzakoak:
|
|
|
Hiztegi estandarrak esparru teknikotik jaso behar
|
dituen
hitzen kopurua eta haiek jasotzeko irizpide nagusiak eztabaidatu eta erabakitzea komeni da. Horrekin
|
|
|
Delako bikote hori gehi Bitoriano Gandiaga? Ez
|
nuke
hitz, potolorik, erabili nahi.
|
|
|
Eta zuzen du, atertu gabe zuzentzen zuen. Areago, lehenbiziko poemak idatzi zitue nean, euskal hiztegirik eskura ez zuenez, bere baitan bildu ohi zen, harik eta behar
|
zuen
hitza aurkitu arte (hala aitortu zidan berak behin baino gehia goetan, eta grabaturik egon behar du horren lekukotzak Euskadi Irratiko artxibategian).
|
|
|
Beste arlo askotan bezala, lexikologiaren arloan ere ikerlan ugari ezagutu ditu euskarak azken urteetan. Azkuek (1923) landu zituenetik, hirurogei bat urtean ez dugu berrikuntza handiegirik aurkituko euskal gramatiketan hitz berriak sortzeko euskarak hain bereak
|
dituen
hitz elkarketa eta eratorbi deaz. Izatekotan ere, Lafittek (1944) atzizkien sailkapenean egindako ekarpe nen bat azpimarratuko genuke.
|
|
|
era, keta> edo, pen> atzizkidun burua
|
duten
hitz elkarteek) beste zailtasun bat
|
|
|
– adibideen urritasuna ikusirik, pentsa dezakegu funtsean arrazoia dutela Selkirk ek edo Lieber ek esaten dutenean bi barne argumentu dituen aditzak ezin
|
duela
hitz elkartu sintetikorik eratu; agian egokiagoa izan go litzateke, debeku zorrotza eman ordez, salbuespenetako atea zabalik uztea. Hizkuntzaz hizkuntza ere ikusi litzateke kontuak nola diren.
|
|
|
Atzizki honekin sorturiko izenak ugariak izan arren, urriak dira horre lako izenak buru
|
dituzten
hitz elkartuak (beti ere kontuan harturik Euskaltzaindiaren (1991) adibidetegiaz baliatzen garela, eta corpus zabalagoek emaitza joriagoak eman ditzaketela):
|
|
|
eta, iratzarrarazle? esan nahi du eta, hain zuzen, kazetak dio euskaldunen eta bereziki euskaldun laborarien iratzarra razle eta argitzaile izan nahi zuela; bestalde, errepublikanoek biziki maite
|
zuten
hitz hori kazeten izentzat ezartzea. Ezen, euskaldunak gibelatuago omen, beste toki askotako frantsesen eretzean.
|
|
|
Besteren artean, lado, > manera, > grupo, > ventaja, > aliado, > > en> vez> > lejos> de, > cerca> de> eta excepto? esan nahi
|
duen
hitzak edo hitzarteak aparteko garapen ahalmena izan du, bistan denez, bere bizialdi luzean. Garapen ahalmen handia izan du eta ahalmen horrek, seguru asko, barreiatze semantiko handienetariko elementua bihurtu du alde, gure hizkuntzan.
|
|
|
Azkueren sekuentzia kronologikoari eutsiz, eta OEHn zein AVn aurkitu ditugun kasuak banan banan aztertuz, honako esplikazioa ikusten zaie alde> adierazlea
|
duten
hitzei: alde1 en zabalkuntza semantikoa da alde2 Adiera horien deribazio edo aparteko eramoldea da, bestalde, alde3.> Apartekoa eta,
|
|
|
Era horretara, hiztegian, desegokitzat
|
zituen
hitzak («erdarakadak») jaso gabe geratzen ziren; kantutegian, doinuak orraztu egiten zituen; gramatika lanetan, nabarmendu egiten zituen egokien iruditzen zitzaizkion ezaugarri gramatikalak; folklore bilketetan, euskara ukitu egiten zuen, etab. Normalean aldaketa txikiak ziren, eta gehienetan esplizituki adierazten zituen, baita non eta zer aldatu zuen esan ere. Horregatik bildutako materialaren balioa eta fidagarritasuna ez dute askorik kaltetzen.
|
|
|
Hiztunak mezu baten bidez hartzaile (ar) en uste, jarrera zein jokabidetan eragin nahi duena. Izan ere, nekez hartu ohi
|
dugu
hitza informazioa trukatzeko soilik. Gure hizkuntza ekintzek xede jakin bat izan ohi dute, informazio trukaketa aseptikotik gorakoa, jeneralean:
|
|
2009
|
|
|
Bestelako markak hartzean ere, eutsi egingo diete erroko bi hotsei (letrei), eta errazago elkartukodira (aukerarik izanez gero) antzeko erroa
|
duten
hitz hoskideekin.Adibidez: graZIKO, ikuSIKO, eTSIKO, uTZIKO, guTXIKO.
|
|
2010
|
|
|
Diskurtso formazioak mintza eszena ekoizten du, eta eszenako mintzaira ekintza hori bermatzen eta legitimizatzen du. Hortxe
|
ditugu
hitzaren protagonistak (enuntziatzailea, enuntziatzaile kidea, espazioa, denbora), hots, interakzio protagonistak eta gainerako parametroak. Eta beren posizioak, posizio sozialak?
|
|
|
Kurtsibak hainbat bider eta eginkizun desberdinetarako darabiltza Agirre Asteasukoak: zitazio fenomenoetan ez ezik, nabarmendu nahi
|
dituen
hitzetan ere. Beraz, dakartzagun adibideetan guk geuk nabarmendu nahi duguna markatzeko letrakera grisantxa erabiliko da, eta kurtsibaz ageri diren atalak, gogoan izan, Agirrek berak jarritakoak dira.
|
|
|
Esatariak, halaber, gogoratze> eta esplizitatze> beharra ikusten du hartzailea sermoi ekintza magikoari(?) bihotzez ireki dakion eta horretan murgil dadin, hau da: Egia transmitzen
|
duen
Hitzaren produkzioari eta entzuteari irekitzeko.
|
|
|
Orobat, aipu asko dira birtulalak. Sermoilariak askotan jotzen du solaskidearen ezpainetan esan
|
lituzkeen
hitzak eta berbaldiak jartzera. Esanarazi egiten dizkio gauzak.
|
|
|
Ehunka ikastetxek hartzen du urtero parte, eta zenbait ikastetxek ekimen batean baino gehiagotan parte hartzen du aldi berean. Eskolak berak
|
du
hitza, beti, parte hartu ala ez (eta, baiezkotan, zertan) erabakitzeko orduan. Funtsezkoa da borondatezko izaera hori, NOLEGA osoan.
|
|
|
221 Kopuru horri, jakina, EGAra aurkeztu ez diren baina alfabetatze maila egokia lortu duten gazteak erantsi behar zaizkio, batetik. Bestetik, EGA gainditu ez
|
duten arren
hitzez edo idatziz hainbateanmoldatzen direnak. Ez baita egia azterketa edo ebaluazio bat gainditu ez dutenek, denek edo ia denek, euskaraz ez dakitenik.
|
|
|
Ez
|
dugu
hitzik elebakarra ez denaren definitzeko. Frantsesez, bilingue?
|
|
2012
|
|
|
Orain onartzen dut, eta are libreki azaltzen dut, grekotik itzultzean ez
|
dudala
hitzetik hitza aterata egiten, zentzuari zentzua aterata baizik (Eskritura Sainduetan izan ezik, non hitzen hurrenkerak berak ere misterio bat gordetzen duen) 4 (San Jeronimo, Liber de optimo genere interpretandi. Epistula 57, V, 2, gure itzulpena).
|
|
|
515) delako bat, non gorputzaren eta hizkuntzaren, hizkuntzaren eta literaturaren, hizkuntzaren eta kulturaren arteko jarraitutasuna bermatuko den. Itzulpenaren poetika horretan, itzultzaileak ez
|
du
hitzek esaten dutena itzultzen, hitzek egiten dutena baizik: –Traduire ce que les mots ne disent pas, mais ce qu, ils font?
|
|
|
Escituraco, ta dacarcien Santuen hitzac alic zucenena gure Euscarara ditut: baña ez beti hitzez hitz. Gañeraco gauzetan ez dut beguiratu, gauza adirazteco, dacartcien hitzetara, beguiratu
|
dut
hitz equin essan nai duenara; ta erraten dut hau, len errana ez pa lego bezala, ta euscaraz errateco zucen enac dirala, iduritu zaizquidan hitz equin (Mendiburu 1747: 1v 2r).
|
|
|
–Benetako? esanahia hitzez formulatu gabe geratzen da, eta horrek esatariarentzat esfortzu txikiagoa egin ahal izatea dakar, eta aldi berean esan gabe doanak indar (iradokitzaile) handiagoa
|
du
hitzez hitz formulatutakoak baino. Estarian edo inplizituan dagoenaren esanahia zein den jakitea norentzakoari dagokio, baina honek ere, oro har, ez du hitzez formulatzen, bestela joko ironiko hori hautsi egingo litzakete.
|
|
|
esanahia hitzez formulatu gabe geratzen da, eta horrek esatariarentzat esfortzu txikiagoa egin ahal izatea dakar, eta aldi berean esan gabe doanak indar (iradokitzaile) handiagoa du hitzez hitz formulatutakoak baino. Estarian edo inplizituan dagoenaren esanahia zein den jakitea norentzakoari dagokio, baina honek ere, oro har, ez
|
du
hitzez formulatzen, bestela joko ironiko hori hautsi egingo litzakete. Norentzakoaren lana da, beraz, estarian dagoen mezu horri ahalik eta esanguratsuena edo pertinenteena den esanahia ematea.
|
|
|
– . Gisa hortan?, eta Lafitte jaunak
|
du
hitza, berriz ere? –Euskal herriko ichtorio kantail bat emanu zaigu begien aintzinerat...
|
|
|
– . Gisa hortan, eta Lafitte jaunak
|
du
hitza, berriz ere. Eskual herriko ichtorio kantail bat emana zaiku begien antzinerat...
|
|
|
–Gisa hortan? , eta Lafitte jaunak
|
du
hitza, berriz ere? –Eskual herriko ichtorio kantail bat emana zaiku begien antzinerat...
|
|
|
Ñabardurak ñabardura, argi dago Laurinen lan garrantzizkotik jaso behar dugun ideia nagusia enuntziatu parentetikoen eginkizuna diskurtsoaren antolamenduaren barnean, makroegiturari dagokion mailan kokatzen dela. Berak ez
|
du
hitz horiekin formulatzen; ez du, makroegitura, hitzik erabiltzen lan osoan zehar, baina makroegituraren ideia eta makroegituraz egiten dugun ulerkera suma daiteke sakon sakonean (ikus, goian, parentetikoen artean bereizi dituen sei kategoriak).
|
|
2013
|
|
|
«Gerla karrikarte» edo «gerla karrika» erabiltzea proposatu zuen. Haatik, Eskualduna n idazten zuten guztiek ez
|
zuten
hitz hori erabiltzen, gehienek «erreka» erabiltzen zuten. Funtsean, hortik interesatzen zaiguna da, euskararen aberastasunaz kezkatzen eta desagertzearen beldur zela:
|
|
|
Soldaduak Verduneko borroketan pairatu zutena kontatzeko ezintasunean zirela kontuan hartuz, pentsa dezakegu Zerbitzari ren deskribapenak gogortasunaren ataltxo bat baizik ez zuela islatu. Funtsean, zenbait urteren buruan, 1936an, Eskualduna astekarian idatzi zituen eta Patri Urkizuk liburu batean bildu zituen oroitzapenetan ere idatzi zuen ez
|
zuela
hitzik han ikusi zituenen esplikatzeko.
|
|
2014
|
|
|
beste gizatalde bati zuzentzen dio ahotsa, herriari, eta honek garbizaleen euskara ezezaguna duenez, garbi du ez liokeela ulertuko. Bere poesia elikatzen duen herriak ez ditu ezagutzen tradizio zaharretik berreskura zitezkeen hitz garbiak edo eguneroko mintzairan bizitzarik ez
|
duten
hitz berriak... Herria hartzaile izanik, honek beregana dezakeen min tzairaz baliatu behar du:
|
|
|
Herria da Aresti poeta ernaltzen duena. Herria jatorri
|
duen
hitza bide, poesia sortzen du herriarentzat. Horrenbestez, gizatalde batzuen buru egitura hartu eta, hauen mundu ikuskera arte bihurtzeko gaitasuna duen ohiz kanpoko banakotzat jo daiteke.
|
|
|
noizbait dimisioa aurkeztera iritsi izan zen poetak, dimisioa balio gabetuz, bertan behera lagatako zereginari berriro heltzen dio nean, mailutzat dauka herriratzen
|
duen
hitza. Kantabriako itsasoa kolpatzen duen mailua da:
|
|
|
Baina, ez da bakarkako lana, gizatalde mailakoa baino. Horrega tik, herria, hartzaile izan aurretik igorle du, mailu
|
duen
hitza herri tik hartutako langaia erabiliz taxututakoa da eta. Hitzak osatzen duen ondare horren harat honatak, esku aldaketak, debaldekoak izanik norabide guztietan, merkatuaren legeak saihesten ditu.
|
|
|
mendia utzi nahi du eta maldan behera jaitsi, zaratustrak egin bezala nietzscheren obra ezagunean. Untergang, > nietzschek hain maitea
|
zuen
hitza, darama lehendabiziko poemak titulutzat.
|
|
|
bat zetorrelako euforiatik etsipenera edo isiltasunera igaro ginen nolanahi ere, odol kutsuko gerra bat tarteko. Ez
|
genuen
hitz egi ten gertatu zen, gauza hartaz?, ez nabarmentzea izaten genuen aholku nagusia, eta etxeko sukalde batzuetan pertsianak jaitsita baino ez zen herriminaren eta esperantzaren sua pizten, auzoek ezer entzungo ote zuten beldurra gainetik kendu ezinik. Marka tuta jaio ginen gerraurrean, gerran edo gerraoste hurbilean jaio ginen guztiok, batzuen beldurrak, besteen txalo hotsak, zernahi dela ere guztion bake nahiak markatuta.
|
|
2016
|
|
|
Baina euskaltzaleen arteko beste loturak zaintzen zituen eta dinamika bat bultzatzen zuen. Antzerkiak herrietan zuen garrantziaren oihartzuna eman zuen, eta gai horretaz interesa eta proiektuak
|
zituztenei
hitza eman zien oso berezia zen garai batean gerla garaian, euskal idazle eta sortzaile asko noraezean ibilki zirelarik. Larzabal aurkitzen dugu zuzendaritzan, arlo sozialaz arduratzeko, idazlearen interesaren araberako gaia dugu hemen, eta, bestalde, antzerkian murgildu zena, aldizkarian toki osoa zeukan.
|
|
2017
|
|
|
25 Loi> organique> du> > 1er> > août> 2003.> Azpimarra daiteke lege honek ez
|
duela
hitzez hitz berriz har
|
|
2019
|
|
|
Baina gutun bidez eman genion elkarri geure ikuspuntuen berri. 1918ko abuztuan igorri nion gutunean, argi adierazi nion nire ustez euskarak batasunaren premia zuela iraungo bazuen, eta gaztelaniaren eta frantsesaren erabat mendeko ez izateko beldurrik gabe hartu behar
|
zituela
hitzak maileguan, irudimena garbizaleek proposatutakoen gisako hitz berrien asmaketan xahutu gabe; horrez gain, uste nuen gizarteko klase nagusiek, burgesiak eta kleroak, euskara bereganatu eta erabiltzen hasi ezean, desagertzera kondenatutako, patois, bat izango zela, eskualde mintzaira bat.
|
|
2020
|
|
|
Bera izan da, Antonio Zavalak maite
|
zuen
hitz bat esateko, bertsolarien" sekretario" nagusi. Berak egin du bere bizitzan bertsolari handienen sekretariotza.
|
|
2021
|
|
|
Hiztegietan ere ez dira jasotzen hizkuntza bateko hiztun guztiek baliatzen dituzten hitz guztiak. Gainera, kategoria lexikoa
|
duten
hitzak oso aldakorrak izaten dira: historian zehar batzuk galdu egiten dira, beste batzuk sortu, eta askotan beste hizkuntzatatik mailegatzen dira.
|
|
|
Askoz errazago definituko ditugu mahaia edo maitasuna izenak, edota apurtu edo desagertu moduko aditzak, ela menderagailua edota a determinatzailea baino. Hori gertatzen da kategoria lexikoa
|
duten
hitzek munduan edo gogoan existitzen diren entitateak edo kontzeptuak adierazten dituztelako eta funtzionalek, berriz, esanahi gramatikala izaten dutelako. Nolabait esateko, kategoria funtzionala duten hitzek gramatikari bereziki lotzen zaion esanahia dute; oro har, ez dituzte izendatzen hizkuntzatik kanpo existitzen diren kontzeptuak.
|
|
|
Hori gertatzen da kategoria lexikoa duten hitzek munduan edo gogoan existitzen diren entitateak edo kontzeptuak adierazten dituztelako eta funtzionalek, berriz, esanahi gramatikala izaten dutelako. Nolabait esateko, kategoria funtzionala
|
duten
hitzek gramatikari bereziki lotzen zaion esanahia dute; oro har, ez dituzte izendatzen hizkuntzatik kanpo existitzen diren kontzeptuak. Horrekin lotuta, erraz gerta lekioke euskaldun bati kategoria lexikoa duen hitz baten esanahia ez jakitea, besterik gabe, kontzeptua ezagutzen ez duelako edota sinonimo bat erabiltzen duelako haren ordez.
|
|
|
Nolabait esateko, kategoria funtzionala duten hitzek gramatikari bereziki lotzen zaion esanahia dute; oro har, ez dituzte izendatzen hizkuntzatik kanpo existitzen diren kontzeptuak. Horrekin lotuta, erraz gerta lekioke euskaldun bati kategoria lexikoa
|
duen
hitz baten esanahia ez jakitea, besterik gabe, kontzeptua ezagutzen ez duelako edota sinonimo bat erabiltzen duelako haren ordez. Oso bestela, kategoria funtzionalen esanahia hiztun guztiek ezagutzen dute, ale funtzionalak hizkuntzaren beraren muinarekin zuzenean lotuta daudelako eta beharrezkoak direlako hizkuntza egunerokotasunean erabiltzeko.
|
|
|
dirua duen neska perpausa izanik oinarrian ez da hortik zail pentsatzea perpaus horrek dirudun neska eman dezakeela. Horrek azalduko luke nola geratu diren
|
dun
hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da dun hitz horiek eskuinean ere ager daitezkeela.
|
|
|
Horrek azalduko luke nola geratu diren dun hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da
|
dun
hitz horiek eskuinean ere ager daitezkeela. Aldaketa gertatu da horretan, literatura tradizioan askoz maizago ageri da dun adjektiboa izenaren ezkerrean; gaurko idazleen erabilerari erreparatuz, nagusituz doa dun adjektiboa eskuinean ematea (§ 14.2.3e).
|
|
|
5.6.2b Emankortasunari dagokionez, ez dira horrenbeste atzizki honen bidez sorturiko adjektiboak, kontrakoa ematen badu ere. Gaurko euskaran,
|
dun
hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, ugaztun, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun.
|
|
|
Bestetik, Hegoaldeko euskalkietan —gaztelaniaz, latinez eta alemanez bezala—, oso zabaldua dago adjektibo itxura
|
duten
hitzak erabiltzea adberbio funtzioarekin, zehazki, aditzak adierazten duen gertaeraren modua adberbioak deskribatzen duenean: aldrebes, alfer, arin, apropos, argi, artez, bikain, dotore, erraz, garbi eta abar (§ 14.8).
|
|
|
11.10a Gramatika askotan, ka atzizki adberbiogileen artean zerrendatzen da (ikus hemen § 11.9a, 22 kapitulua eta § 6.2.3), baina batzuetan ka daramaten hitzen kategoria estatusa ez da oso argia12 Bada, ka atzizkia askotariko kategoria
|
duten
hitzetan aurki dezakegu: zenbait zenbatzaile altutan (dozena, mila, ehun, milioi... dozenaka ikasle, milaka pertsona...), aditz batzuetan (musukatu, harrika egin...), adberbioetan (bultzaka sartu, saldoka atera...), eta erdialdeko euskalkietan, baita postposizio sintagmetan ere (etxeraka, unibertsitateraka...).
|
|
|
Aldiz, haritz izen arruntak sail bat osatzen duten zuhaitz batzuei egiten die erreferentzia, eta, alde horretatik, klase horretako izaki guztiek, zuhaitz guztiek, propietate eta ezaugarri komun asko dituzte, hain zuzen ere, izen horrek bildu nahi dituen guztiak.
|
Badu
hitz horrek berezko erreferentzia, ezaugarri horiek guztiek ematen diotena. Hortik, ezaugarri multzo horretatik, ateratzen da haritz hitza.
|
|
|
a) Partitiboa onartzen du lehen osagaiak, ez du lanik egin, ez du minik hartu, ez du negarrik egin... Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez, behintzat, bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin/ ez
|
du
hitzik egin, ez du inoiz hutsegin/ ez du inoiz hutsik egin). Baina gutxi batzuk dira horrelakoak; gehien gehienek onartzen dute partitiboa, Martinezek (2015) erakutsi bezala. b) Izena lekuz alda daiteke galdegai/ mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.2):
|
|
|
7.2.11c Esan bezala, bi egitura mota
|
ditugu
hitz andana ihartu hauen iturri. Izenlagun+ izen (batzuetan izen+ izenlagun) motakoak dira honakoak:
|
|
|
8 Adibide eta xehetasun gehiago nahi
|
dituenak
Hitz Elkarketa/ 2 liburura jo dezake.
|
|
|
multzo edo kantitate handia bai, baina, aldi berean, horrek hartzen duen lekua zein denbora. Ez da oso emankorra gertatu, besteak beste, aldi, aro edo garai bigarren osagai
|
duten
hitz elkartuak dituelako lehian (§ 7.2.2.2i).
|
|
|
egunkari (izen bizigabea)+ saltzaile (izen biziduna)> egunkari saltzaile (izen biziduna), odol (izena)+ hustu (aditza)> odolustu (aditza), hanka (izena)+ motz (adjektiboa)> hankamotz (adjektiboa). Horregatik esaten dugu euskaraz, oro har, burua eskuinean
|
dutela
hitz elkartuek, nahiz aurrerago ikusiko ditugun bestelako egiturak ere (esaterako, dvandva motako elkartuak edo atributu eta koordinazio egiturakoak, § 7.1, § 8.1). Esanahi orokorra ere bigarren osagaiak ematen du:
|
|
|
Berehala ohartuko gara baditugula belardi/ belartza, lizardi/ lizartza... moduko bikoteak, izen arrunt gisa erabiltzen badira esanahian alde handirik ez dutenak; baina goraxeago esan bezala, Lizartza eta Belartza toponimo ere badira. Bestalde, kontuan izan behar dugu ‘multzo handia’, ‘andana’, adierazteko, aukeran
|
dugula
hitz elkartua sortzea, bigarren osagai multzo, mordo, pila, sail... duten izen elkartuak (§ 7.2.2.3b); ez da harritzekoa, beraz, tza2 atzizkia oso emankorra ez izatea.
|
|
|
Hauetan denetan, er atzizkiak ez dakar gaitzespen kutsurik. Alabaina, kontuan hartu behar da guztiak maileguak direla; bestela esanda, er atzizkia
|
duten
hitzen artean, ez dago euskal ondareko hitz bat oinarri duen eratorririk. Hegoaldean, aldiz, euskal oinarria dutenek dute gaitzespen kutsua.
|
|
|
Beste osaera batzuk
|
dituzten
hitzak ere erabil ditzakegu modua adierazteko. Adibidez, batzuetan adjektiboak adberbializatzen ditugu, inolako atzizkirik —ez mugatzaile, ez postposizio— ezarri gabe, eta adberbio lanetan jarri:
|
|
|
22.6.8a Bosgarren eta azken sailak biltzen ditu berez adberbio diren edo adberbio erabilera
|
duten
hitzez osatutako elkartze sintaktikoak ere: ados izan/ egon, blai egin, alde izan/ egon, kontra izan/ egon (ikus § 9.4), begira egon, beha egon, belauniko jarri, bidenabar esan, debalde eman, derrigor (rean) egin, doan eskaini, blai egin, kili kolo egon, kito geratu, konforme egon, majo ibili (lagunartekoa), tente ibili, ziplo egin eta abar.
|
|
|
23.2.1.3.1e Partitiboa onartzen du lehen osagaiak gehienetan, ez du lanik egin, ez du negarrik egin... Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez behintzat bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin/ ez
|
du
hitzik egin, ez du inoiz hutsegin/ ez du inoiz hutsik egin). Gutxi batzuk dira horrelakoak, ihartutzat har daitezkeenak hain zuzen ere (alde egin, huts egin, kale egin, porrot egin).
|
|
|
Baina ezen morfemarekin ere eratzen da horrelako morfema konplexua: Zabiltzate munduan halako moduz eze, zuek ikusten zaituztenak eta
|
zuen
hitza aditzen dutenak, geldi daitezen bihotz ukituta (Beobide); Ixten ziren portaleak ere, halako moduan eze, ezin sartu eta irten zitekeen herritik (A. M. Zabala).
|
|
|
9 Bezain formaren Bergarako erabileraz honela dio Elexpuruk: " Jende askok ez
|
du
hitz hau erabiltzen eta larri ibiltzen da esaldi mota hau egiten: Bilbo ezta Donostia besteko politta etab. esaten dira ordez" (ikus OEH s. v. bezain).
|
|
|
Adierazpen perpausa denean, la/ nik jokoa aurkituko dugu berriro ere: Beraz, ez zegoen esaterik emakume hura gezurretan ari zenik (Saizarbitoria); Ez zegoen ukatzerik postalaren testua dotorea zela, ez
|
zuela
hitz bat gehitzea ametitzen (Saizarbitoria); Arlo batzuetan arazo larriak dituztela ukatzerik ez dagoen arren (Olarra).
|
|
|
Adibidez, Mitxelenarenak dira adibide hauek: Besteri geure gogoetez sinetsarazi nahi dioguna adierazteko baizik; Noraezekoa
|
dut
hitzen aukeramena neure gain hartzea. Azpimarratutako hitzetan ikusten da legearen arabera erabili direla hor aldaera bihurkariak:
|
|
|
huts aski izenondo berezia da, ikusiko dugunez; ingeniariak ez dira industrialak (hemen kanpoko zerbaitekin gertatzen den erlazio mota bat adierazten da, izenaren ezaugarri zuzena baino gehiago), eta zehatzak ez du benetan izena aldatzen. Horiek ez
|
dute
hitzen inolako ezaugarririk adierazten, ez dute zinez maila horretako informaziorik ematen. Zernahi gisaz, adjektibotzat hartuko ditugu hemen, nola egiten baitute gauza bera beste hizkuntza batzuetako gramatika eta hizkuntzalari gehienek.
|
|
|
dirua duen neska perpausa izanik oinarrian ez da hortik zail pentsatzea perpaus horrek dirudun neska eman dezakeela. Horrek azalduko luke nola geratu diren
|
dun
hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da dun hitz horiek eskuinean ere agertzen ahal direla (egungo euskaran arrunta da), perpaus erlatiboekin gertatzen den gisan:
|
|
|
Horrek azalduko luke nola geratu diren dun hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da
|
dun
hitz horiek eskuinean ere agertzen ahal direla (egungo euskaran arrunta da), perpaus erlatiboekin gertatzen den gisan: neska dirua duena (neska diruduna).
|
|
|
Esan dezagun, hasteko, atzizki hori hartzen duten hitzak ez direla gehiegi, kontrakoa ematen badu ere, euskaraz erabiltzen ditugun gainerako hitzen agerraldi kopuruekin erkatuz gero. Gaurko euskaran,
|
dun
hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun. Gainerako dun guztiak ez dira gehiegi erabiltzen.
|