|
2022
|
|
|
txerto jakintza, edo, nahi izanez gero, txerto zientzia. Egitura hori baliatuz bultzatu zuten aspaldi Joxe Migel Barandiaran bezalako antropologoek
|
herri
jakintza hitza ere, etnografia eta folklore bezalako izen jasoen euskal ordain gisa. Eta ildo horretatik garatu dira beste gehiago ere.
|
|
|
Gatzatu aditzaren adieretariko bat, elurrari buruzkoa, hori bera da. Erronkari aldeko
|
herri
hizkera zaharra aspaldixko galdua da. Baina ibar horretako herri batean, Uztarrotzen, halaxe bildu zuen Azkuek:
|
|
|
Erronkari aldeko herri hizkera zaharra aspaldixko galdua da. Baina ibar horretako
|
herri
batean, Uztarrotzen, halaxe bildu zuen Azkuek: " Bigarren abentiara eltuz geroz elurra obroena gatzatan da".
|
|
|
albakoa jotzen zen. Auzo edo
|
herriko
emakume edo gizonen batek izan ohi zuen bere gain albakoa jotzea. Oilarraren kukurrukua aski ez bazen jendea iratzarteko, formalitate handiagoko hotsak ziren albakoarenak, lehenagoko nekazari gizartean bizimoduari egunean egunean eustea markatzen zuena.
|
|
|
elurra egin behar du edo elurra egingo du. Lazarraga poeta arabarrak,
|
herri
poesiaren baliabidez kantatu zuen bezala: " Mendi altuan erurra daidi,/ aran baxuan eguzki" (Lazarraga, 1205r.).
|
|
|
" Soinekoa elu rra baino zuriago zan", idatzi zuen Lardizabalek. Eta irudiaz azkena emateko, ba da
|
herri
errefrau bat dioena: " Elurra, zuria dela, beltza da".
|
|
|
· DESdugu emankorrenetarikoa eta euskarazko oin izenekin ondo ekandu dena, baita
|
herri
hizkeran eta tradizio idatzian ere. Nori ez zaizkio ezagun egiten desegin, desordu | desoren, desbide edo desoreka bezalakoak?
|
|
|
—Mugakide diren
|
herrietara
joatea zilegi da Euskal Autonomia Erkidegoan, epidemiaren arintze aldi honen lehen fasean, baina ez urrunago. Herri bat beste herri baten mugakide dela esateko, zer hitz darabilgu, horrezaz gainera?
|
|
|
—Mugakide diren herrietara joatea zilegi da Euskal Autonomia Erkidegoan, epidemiaren arintze aldi honen lehen fasean, baina ez urrunago.
|
Herri
bat beste herri baten mugakide dela esateko, zer hitz darabilgu, horrezaz gainera?
|
|
|
—Mugakide diren herrietara joatea zilegi da Euskal Autonomia Erkidegoan, epidemiaren arintze aldi honen lehen fasean, baina ez urrunago. Herri bat beste
|
herri
baten mugakide dela esateko, zer hitz darabilgu, horrezaz gainera?
|
|
|
dautsan eta datxekan. Gurearen mugakide den
|
herria
, hari dautsan edo datxekan herria dela esan dezakegu.
|
|
|
dautsan eta datxekan. Gurearen mugakide den herria, hari dautsan edo datxekan
|
herria
dela esan dezakegu.
|
|
|
|
Herri
batek mugakide duen alboko herria alboerria dela esan ohi da hizkera batzuetan, eta bat baino gehiago direnean herriok, alboerriak. Alberri aldaera ere ezaguna du hitz horrek; eta erdialdeko hizkeretan auzoerria ere bai.
|
|
|
Herri batek mugakide duen alboko
|
herria
alboerria dela esan ohi da hizkera batzuetan, eta bat baino gehiago direnean herriok, alboerriak. Alberri aldaera ere ezaguna du hitz horrek; eta erdialdeko hizkeretan auzoerria ere bai.
|
|
|
Herri batek mugakide duen alboko herria alboerria dela esan ohi da hizkera batzuetan, eta bat baino gehiago direnean
|
herriok
, alboerriak. Alberri aldaera ere ezaguna du hitz horrek; eta erdialdeko hizkeretan auzoerria ere bai.
|
|
|
Gaur egungo belaunaldietako jende askok hitz elkartuok ahaztu samar ditu, eta KO genitiboaz erabiltzen ditu: alboko
|
herriak
batzuek, aldameneko herriak beste batzuek, eta beste gehiago holakoak.
|
|
|
Gaur egungo belaunaldietako jende askok hitz elkartuok ahaztu samar ditu, eta KO genitiboaz erabiltzen ditu: alboko herriak batzuek, aldameneko
|
herriak
beste batzuek, eta beste gehiago holakoak.
|
|
|
|
Herri
edo hiri baten inguruko lurraldea izendatzeko, herririk espezifikatu barik, ingurua edo inguruak darabilgu sarri. Gure klasikoetan sarri irakurten dugu, bestalde, gaur nekez entzuten den beste hitz bat:
|
|
|
Herri edo hiri baten inguruko lurraldea izendatzeko,
|
herririk
espezifikatu barik, ingurua edo inguruak darabilgu sarri. Gure klasikoetan sarri irakurten dugu, bestalde, gaur nekez entzuten den beste hitz bat:
|
|
|
|
Herri
kanta ezagun baten hitzak datozkit gogora: " Ttu kurrukuttu kuttu ku, ez neri ikutu.
|
|
|
Toribio Etxebarria eibartarrak aspaldi utzi zigun idatzirik
|
herri
berbetatik jasoriko esaldi hau: " Arnastutzen dogun aizia be, Jaunari zor deutsagu".
|
|
|
Euskaraz ere kostako
|
herri
batzuetan bizi den hitza dugu. Nik Ondarroan ikasi nuen ailarte [aillarte] hitza, adberbio gisa.
|
|
|
Nik Ondarroan ikasi nuen ailarte [aillarte] hitza, adberbio gisa. Izan ere, kosta
|
herrietan
, Bizkai Gipuzkoetan, halaxe esaten da: ailert egon, ailarte egon.
|
|
|
Lurralde batera bisita bat egitera bagoaz autoz esaterako, esan dezakegu: Hu rrengo datozen
|
herriak
ikusgarriak dira. Jendeagatik ere esan dezakegu:
|
|
|
Gazteen artean indarra hartu du ahozkoaren fenomenoak,
|
herri
eus kaldun sendoetan batez ere. Aipa daitezke, berbarako, Azpeitia, Eibar, On darroa, Tolosa, Leitza eta beste asko.
|
|
|
—Fenomeno berbera da. Arrakala, zer da
|
herri
hizkeran. Arraildura edo pitzadura esaten zaiona beste leku batzuetan.
|
|
|
Beste hitz bitxi samar bat,
|
herri
berbetan gutxi entzuten dena, ataza, lehen go ostiralean entzun nuen aspaldiko partez Kursaalean hitzaldi batean.
|
|
|
Jarraiki eta jarraitu aditzok hizkera landuan indartu dira batez ere, baina
|
herri
hiztunen artean eguneroko berbetan nekezago erabiltzen dira. Hiz tunen artean segi, segitu | segidu aditz maileguak kendu zien aspaldi lekua.
|
|
|
—Badira, hala ere, beste hitz asko,
|
herri
hizkeran esanahi bat dutenak eta gaurko kultura modernoan bestelako esanahi batekin egokitu direnak.
|
|
|
—Gure
|
herri
garraioetan, busetan, bidaiariak halako lekutan geratu nahi badu, botoiari sakatu eta pantaila digitalean azaltzen den euskarazko mezua da: geldialdi eskatua.
|
|
|
[" Lau teilatu gainian/ ilargia erdian eta zu/ goruntz begira,/ zure keia eskuetan/ putzara batekin... putz! / Neregana etorriko da/ ta berriz izango gara/ zoriontsu/ edozein
|
herriko
jaixetan"].
|
|
|
Egia esanda, putzada entzun barik neukan. Baina itsasaldeko
|
herri
batzuetan esaten den putzada hori logika beteko hitza dugu, putz kolpea adierazteko, adarkada, bihozkada, eztenkada edo ostikada diren antzera. Hala bada, minbiziaren aurkako ahalegin honetan, putzada batekin putz egin dezagun guztiok.
|
|
|
Baina bada beste hitz bat, indar handikoa,
|
herri
baladetan eta amodiokan tuetan (ia beti tragikoak) sarri ageri dena: amore mina, edo pluralez, amoreminak, gaztelaniazko herri tradizioan oso sustraitua den" mal de amores".
|
|
|
Baina bada beste hitz bat, indar handikoa, herri baladetan eta amodiokan tuetan (ia beti tragikoak) sarri ageri dena: amore mina, edo pluralez, amoreminak, gaztelaniazko
|
herri
tradizioan oso sustraitua den" mal de amores".
|
|
|
Baina
|
herri
tradizioko kantu eta kopletan direnen artean, hiru hitz nabar menduko nituzke:
|
|
|
Merkataritzan telesaltzeak eta telerosteak gehitu dira, gure
|
herri
hirietako den da txikien kaltetan. Eta ordainketarik asko teleordainketa bihurtu dira, zuzenean aurrez erosita ere; diru paper eta txanponek birusa kutsatu dezaketen beldurrez.
|
|
|
haize hotza. Edo ipar haizea izan ohi da hotza,
|
herri
hizkera batzuetan norte haizea ere deritzana. Haize gorriaren izena ere ematen zaio leku batzuetan.
|
|
|
Eta Bizkaiko hizkera batzuetan ere bai. Azkuek Orozkon, Gernikan eta beste
|
herri
batzuetan jaso zuen, katua ogara izatearena. Baina hizkera horietan, txakur emea bero denean ere berdintsu esaten da, ohara, ogara dela.
|
|
|
· Bero adjektiboa, baina aditzarekin multzo eginez, zabal eta animalia askorentzat erabiliak dira, bero egon edota berotuta egon bezalakoetan. Ardi beroa esaten diote Nafarroako
|
herri
batzuetan arkara dagoen ardiari. Orixek Euskaldunak poeman dioen bezala:
|
|
|
Gogoratzen al duzue X. Letek aspaldi kantatzen zuen harako: " Zazpi senideko famili batean arotza zen gure aita", Oiartzungo
|
herri
kantu bateko hitzak. Eta Iparraldeko hizkeretan zabal dabil haurride hitza ere, anaiak zein arrebak batera biltzen dituen hitza.
|
|
|
|
Herri
hizkeran, hizkera arruntean erabilera askoz ugariagoa izan du puta hitzak, edo bere soilean, edo elkarkuntza eratorkuntza bidez erabilita. Garakuntza horren lekuko diren hitz elkartu eta eratorri batzuk gogora ditzagun.
|
|
|
Amaitzeko, gogora dezagun, zenbat jenderi gertatu zaion euren etxeetatik atera beharra, etxeak hustea, zorigaiztoko ebakuazioa. Eta errautsen irudi berberaz esan daiteke, etxeak, auzoak,
|
herria
erraustu zaizkiela; suntsitu, birrindu, triskatu.
|
|
|
Gaztainak erretzeko ontziari danbolina | tanbolina esaten zaio leku as kotan,
|
herri
kantuak gogorarazten digun bezala: " Eragiok, mutil, aurreko tanbo linari!".
|
|
|
—Neguko janari sendoa, sendaria izan da gaztaina gure
|
herrietan
, Ipar eta Hego, nekazari munduan berariaz. Kale artean ere negutean esker onez jan ohi da gaztaina errea.
|
|
|
—Euskaraz mozorrotzeko ahalegin apur bat egin dezagun, horrela gure haurrek eta gazteek ere, etxe, kale, auzo edo
|
herrian
aho minean darabilgun hizkuntzari uko egin ez diezaioten.
|
|
|
—Zalantza sortu zaigu gure lantaldean, Korrika abiatuko den
|
herria
aipatzera koan. Indarra non jarri behar dugun.
|
|
|
Haiek, euskal zein erdal hiztunak izan, euskarara hurbiltzeko gogo indar bat bezala da hori. Norbere
|
herri
, eskualde zein lurraldea hurbilago sentitzen ditugu, geure erara ahoskatzen ditugunean.
|
|
|
—Irizpide zehatz bakarrik ez dagoela oro har esan daiteke euskaraz. Ohitura, usadioa, batez ere
|
herri
, eskualde edo lurralde horretakoena dela biderik se guruena deritzat. Horrixe eutsiko nioke.
|
|
|
Baina bestetik, Garai
|
herria
, gaztelaniaz ere Garái ahoskatua, Durangoaldeko hiztunek aurreko azentuaz ahoskatzen dute, eta horrez gainera hiztun zaharrek A mugatzaile eta guzti: Gáraìdxe, hau da, Gáraìa, eta deklinaturik:
|
|
|
—Halaxe da. Lehenagoko izurriteen garaian, erraz nahastu edo kutsatzen zen eri tasunak oraturik zegoen jendea, giza komunitate hori, isolatu egiten zen, mugimenduak galerazi, beste
|
herri
edo lurraldeetara zabaldu ez zedin eritasun hura. Berrogeialdia, gaztelaniaz" cuarentena", esaten zitzaion horri.
|
|
|
Jakingarria da, Euskaltzaindiaren Atlasean (Euskararen
|
Herri
Hizkeren Atlasa) lekuko zuberotar batek emaniko testigantza: denbora era jeneralean darabiltela eurek, egun gehiagoren kontua denean, eta eguraldia egunekoa, egun ho rre takoari buruz ari garenean, alegia.
|
|
|
Amaitzeko,
|
herri
literaturako bitxi batzuk. Ez al diezue gure panderujoleei kantatzen entzun –behinola Maurizia Arteakoari, adibidez–, triki tisoinuaren akaberan kopla hau kantatzen?
|
|
|
Euskal irratigintzan jardun zuen gaztetan Bilbo
|
Herri
Irratian (FM), eta gerora ere aldizka eta tarteka landu izan du kazetaritza jarduna eta generoa*
|
|
|
Akademiaren EHHA (Euskararen
|
Herri
Hizkeren Atlasa) egitasmoaren zuzendari izan da 2005 urtean hasi eta bukatu den arte.
|
|
|
Oro har, euskararen gramatika, lexikografia,
|
herri
literatura, testu literario zahar eta modernoen edizioak eta euskararen estilo ona kazetaritzan izan dira arduraz eta gogoz landu dituen lan ildo nagusiak. Hainbat argitalpen ditugu horren lekuko.
|