|
2000
|
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan ona bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik, bere iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz. Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere,
|
hauen artean
Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi haietako azkenengoak, 1539 urtean, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
|
Adibidez, beste esaldi
|
hauek
ere azaltzen zizkigun: –Bertutea ez dago gogo hutsean, egintza gauzatzean baizik?
|
|
|
Bere lanik aipatuenak honako
|
hauek
ditugu: Comentario resolutorio de usuras (Lizarra, 1565), Manual de confesores y penitentes (Salamanca, 1556) eta De Redilibus eclesiasticis...
|
|
|
Hala ere, esan beharra dut, Gaztelako lehen errege haiek eta gure probintzietako Batzar Nagusiak,
|
hauek
aspalditik zituzten foruak errespetatuz, elkarren artean aski ongi konpondu zirela. Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela.
|
|
|
Esate baterako, Lapurdiko Biltzarrari idatzi zion gomendiozko gutun hartan zioen: . Mundu hau bada bere oinean badago, mantentzen bada, legeak egiten badira, nori bere zuzena begiratzen bazaio, jakintasuna, eta eskolak irakasten, eta ikasten badira, eta guztien gainetik baldin salbatzen bagara; ontasun eta fagore
|
hauk
guztiak heldu zaizkigu mintzotik eta hitz egitetik?.
|
|
|
Eta ondotiko
|
hauek
, gure garai honetan benetan gogoangarriak, noski, baldin elkartasunean jarraituko badugu:
|
|
|
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalak bere sarrerako hitzaurrearen azken hitzetan argi dio: Adierazpen honetan etengabe oinarrituta, alde batetik eskubide eta askatasun
|
hauen
begirunea bultzatu behar dela irakaskuntzaren eta hezkuntzaren bidez eta, bestetik, nazio mailan eta nazioarte mailan arian arian neurriak hartuz, era eraginkorrean eta orokorrean ezartzea ziurtatuko dela, bai Nazio Batuen barnean diren herrien artean, bai eta Estatu baten menpean dauden lurraldeetan ere.
|
|
|
Beraz, asmoa hor gelditu zen hankaz gora. Gai
|
hauetaz
, ikus beste behin ere Henriette Walter-en L. Aventure des Langues Occident: leur origine, leur histoire, leur géographie (1994).
|
|
|
Era horretara jarraituz, 9 artikuluan, beste honako
|
hauek
azaltzen ditu: Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua berea duen hizkuntzan defendatu ahal izateko.
|
|
|
Egiazko historiagileentzat esan beharrik ez nuke Nafarroari buruzkoan Arturo Campión-en Navarra en su vida histórica (1929) eta José Yanguas y Miranda-ren Historia de la conquista del reino de Navarra por el Duque de Alba, general del ejército del rey Fernando el Católico (1843) ezagutu beharrekoak direla gai
|
hauetaz
zerbait jakin nahi duenarentzat. Horietan lekukotasun zehatzez irakur dezakegu zein sartu zen indarrez, su eta gar, hainbat herritan heriotzak eginaz.
|
|
|
3 Eskubide eta askatasun
|
hauetaz
da inor baliatu Nazio Batuen helburu eta irizpideen aurka.
|
|
|
herri eta nazio guztiek izan beharreko jomuga legez, bai norbanakoek eta bai erakundeek. Adierazpen honetan etengabe oinarrituta, alde batetik, eskubide eta askatasun
|
hauen
begirunea bultza dezaten irakaskuntzaren eta hezkuntzaren bidez eta, bestetik, nazio mailan eta nazioarte mailan arianarian neurriak hartuz, era eraginkorrean eta orokorrean ezar daitezen ziurtatzeko, bai elkarkide diren estatuetako herrien artean eta baita horien eskumenpean dauden lurraldeetan ere.
|
|
|
Hala ere, Frantzia aldeko Euskal Herriak bere Ipar eta Ekialdetik gaskoina eta biarnesa zituen inguruko, eta
|
hauek
irentsi arteko iraupena izan zuen euskarak frantsesarekin harreman zuzena eduki arte.
|
|
|
Azken urte
|
hauetan
Diario de Navarra k eztabaidarik aski sortu du Lingua Navarrorum dela eta. Batzuentzat Nafarroako erromantzea zela eta beste batzuentzat euskara.
|
|
|
Kontseiluaren barruan Berariazko Batzorde
|
hauek
eratu ziren: 1) Toponimia.
|
|
|
En su carta de recomendación a dichas juntas, entre otras cosas viene a expresar: . Mundu hau bada bere oinean badago, mantentzen bada, legeak egiten badira, nori bere zuzena begiratzen bazaio, jakintasuna, eta eskolak irakasten, eta ikasten badira, eta guztien gainetik baldin salbatzen bagara; ontasun eta fagore
|
hauk
guztiak heldu zaizkigu mintzotik eta hitz egitetik? (Si este mundo se asienta en sus bases, y se mantiene, si crea sus leyes, respetando el derecho de cada uno, si se enseña y se aprende la sabiduría y conocimientos, y si en fin conseguimos la salvación, todos estos bienes y favores nos vienen del lenguaje y de la palabra).
|
|
|
–unetxo batez Txemari bururatu zitzaion txiste txar bat egitea, alegia titiak ukitu zizkionean taloa egiteko orea sentitu zuela esku artean, baina laster jakin zuen Europako ekialdeko neska hark ez zuela txistea ulertuko. Taloak zer diren jakingo balu sikiera..., baina txekiar
|
hauek
txistorra zer den ere ez dakite. To!
|
|
|
Gidakidearen jesarlekutik ikusita, hanka politak zituen. Non ote dago azeleragailua auto
|
hauetan
–Eskuinean, alegia Europa osoan bezala, ala ezkerrean?
|
|
|
Txemak egunero galdetuko dit noiz joango naizen pisura bizitzera, eta ondo dakit bere intentziorik onenarekin egiten duela. Bederatzi urte daramatzagu, eta urte
|
hauetan
intentzio onak baino ez dizkit eskaini. Eta hala ere horrek ez nau betetzen.
|
|
|
Ez, erantzun zion neskak, ezin dizut eman. Argazki
|
hauek
gure bisitaririk jatorrenen oroigarriak dira.
|
|
|
Baina berba gutxi egin zuen, eta bazirudien bere lana gehiago zela gure arteko hizketaldia kontrolatzea. Lehendik ere, mutil
|
hauek
ikusi nituen unetik, ez nituen oso gogoko izan; eta, zer esanik ez, Ralph haren portaera gorrotagarria egin zitzaidan.
|
|
|
Eta tipo honek auskalo ze intentzio duen nirekin... Bestalde, badakit zakar jokatu dudala berarekin (eta" kakatara bidali" esan dudanean, literalki bota diot hori nire ingeles eskeletikoan), baina mutil
|
hauekin
berba egiteko euren hizkera erabili behar da.
|
|
|
Dardarak, dardararik izan bada, begiak kliskatzeko behar den denbora iraun du. Baina kristalak baino apurtu ez dituen eztanda, eta hala ere lurrean makurtzera behartu gaituena, hori ikaragarria egin zaie beti harritzeko prest ditudan begi
|
hauei
.
|
|
|
Desberdina zatekeen bizirik bazeunde. Baina hilda zaude, forentseak baimena eman baitzidan zure gorpua ikusteko, eta beraz begi
|
hauekin
ikusi nuen hilda zaudela. Gogorra izan zen.
|
|
|
Hiru irlandarrek txundiduraz begiratu zioten Txemari, txakur bat arraunean ikusten duenak bezala, eta Clay bibotedunak hartu zuen berriro hitza: " Mozkorti bi
|
hauek
badakite, eta ez zait ardura beste batek ere jakitea. Hara, my basque fellow, nik emaztearen arropak janzten ditut askotan.
|
|
|
Eta horrela besterik ez dizut eskatuko, azken minutu
|
hauetako
maskara kendu eta ez dut berriro jantziko, zin degizut. Betiko ateoa izaten jarraituko dut, lasai alde horretatik.
|
|
|
Ordenagailu moderno
|
hauek
aukera aparta ematen dute energia aprobetxatzeko. Txemarenak, hain zuzen ere, hamar orduko autonomia eskaintzen zuen inon entxufatu gabe.
|
|
|
" Ralph" ezizenez ere ezaguna den aktibista honi hamar atentatu egozten zaizkio, gehienak Ipar Irlandan, baina baita Errepublikan egindakoak ere. Azken
|
hauen artean
dago iragan urteko uztailaren 13an Lahinchen burututakoa, zeinetan bost..."
|
|
|
Eta beno, andrearen azalpen horrek arrazoi handiagoak eman dizkit Ralph lasaitzeko: " ikusten?", esan diot," ez dute
|
hauek
lan makala IRAko horien bila. Zer uste duzu?
|
|
|
Eta honek izorratzen nau. Ez etxera bueltatzean gerta daitekeenagatik, baizik eta pentsamendu
|
hauek
ez didatelako uzten Ralphekin momentua oso osoan bizitzen. Maite dut Ralph, inoiz inor maite izan ez dudan bezala.
|
|
|
Itsasoan naufragoek bezala, zein oholi heldu? Ez pentsa alferrik eman ditudanik azken hilabete
|
hauek
: buruari majo eragin diot, beti ondorio berdinera iristeko:
|
|
|
Eta nori laguntza eskatu, merezi ere merezi ez dudala jakinik? Pentsatuko duzu, Bitakoratxo, umekeriatan nabilela, nagusia naizela nerabeen kontu
|
hauetan
jarraitzeko. Eta txarrena da arrazoi duzula.
|
|
|
Hortera samarra irudituko zaizu, Bitakora, baina bertso zahar bat daukat hautatuta bart gauetik, azken hitz
|
hauen
apaingarri edo jartzeko. Elizanbururenak dira, beraz ez naiz ni horteradaren erruduna:
|
|
|
Hala ere jende larregi dela iruditzen zait. Zerrenda horretako bakarra Txema balitz ere (eta, egia esateko, bera da nire kezka
|
hauen
atzean dagoen bakarra), jende larregi irudituko litzaidake.
|
|
|
Eta, hala, egun batean, aitak astebeterako kondenatu zuen ziega itsu hartarat morroi bat, Urbiaindik mozkorturik itzuli zelako eta biharamunean bere egitekoei buru egin ahal izan ez zielako. ...arienak eta gainerako jendailarenak— aditu zituela han barruan, eta amets batean bezala ikusi zituela haiek guztiak —ikatza baino beltzagoak—, infernuko garren artean kiskaltzen eta oihu desesperatuak egiten; eta, honelatan, mozkor hark amestu edo asmatu idurietarik hartu zuen ziega ilun hark fama are ilunago hura, jauregiko bertze morroien eta neskameen kontsentimenduarekin; eta ez
|
hauek
erran ziotelako sinesten ziotela, baina bai isilik geratu zirelako, irririk eta trufarik egin gabe morroi mozkorrari gai hartaz solasten zenean, erakusten zutelarik, gisa hartan, ezen sinestetik hurbilago zeudela ez sinestetik baino. Eta Mattin eta biok ere halatsu geunden, zeren eta artean umeak baikinen, imajinazinoaren edozein fantasia sinesteko prest.
|
|
|
Baina nabilen zuhur eta nagoen adimenduan, zeren, baldin Bruno erre zuten bezala erre bazuten, zer ez lukete eginen nirekin, gauza
|
hauen
erraiten aurkituko banindute. Behin erreko nindukete edo bitan, jaun André?
|
|
|
—Azpilkuetako Martin ere, letretan eta zuzenbide kanonikoan hain jakintsua zen nafar hura, Doctor Navarrus zeritzatena, harri
|
hauen artean
ibili zen irakasten...
|
|
|
Eta eman zenizkidan, lehenik, apez erreboltariaren joan jinak ezin xeheroago, baita herritar katoliko eta jauntxo protestanten arteko gorabeherak ere: haiek Mathalasen aldekoak, eta
|
hauek
errege Luis XIV.aren aldekoak, zeinak, ediktu bat bitarteko, Zuberoako herri lurrak salgai jarri baitzituen eta zeinak Trois villesko jaunari bizkonde titulua eman baitzion, honek salgai zeuden lurrak erosi ondoren, ohoinkeria harekin batzuen eta bertzeen arteko liskarra pizten zuela; jakinarazi zenizkidan, gero, auziaren xuxentzeko asmotan batzuen eta bertzeen artean izan ziren konbertsazioneak,...
|
|
|
Baina aski da: aski da, bai, eta sobera ere bai, beharbada, nahiz eta ongi aditzerat eman nahi nizkizun neure kontzientziaren gorabehera
|
hauek
, zeren eta iraganetik ulertu behar baita etorkizuna, eta uste dut ezen ez dagoela neure etorkizuna ulertzerik gorabehera haien berri jakin gabe.
|
|
|
—Atzaparkada
|
hauek
ez dituk tigrearenak... —erran nion.
|
|
|
Eta sua ez da olioz iraungitzen. Eta badira, gainerat, auzi
|
hauen
konpontzeko bertze manera batzuk, hagitzez ere adimendutsuagoak...
|
|
|
Inurritegi bat zirudien gure etxeak, norat batzuk sartu eta bertzeak jalgi egiten baitziren:
|
hauek
jatekoak eta biandak zekartzaten orgetan eta gurdietan festa egunerako —arkumeak eta oreinak, urdeak eta basurde ehizatu berri bat, oilaskoak eta faisaiak, usoak eta eperrak—; eta haiek, zaldi gainean abiaturik, mezuren bat zeramaten harat eta honat, falta ziren probisioneen eta hornizoinen solizitatzeko eta haien eskuratzeko.
|
|
|
Eta erran zuen: " Ez dut, bada, hemendik alde eginen, jarleku
|
hauek
probatu gabe..." Eta, bat batean halako ezinegona jaundu balitzaio bezala, gaineratu zuen: " Eta uste dut ezen orain berean probatu behar dudala".
|
|
|
Eta utzi genituen dukea eta kondea beren egiteko hartan, atera ziren bertatik denbora luzean egon ondoren, felizitatu zuen dukeak osaba, eta gero erran zuen: " Gaur etorri naiz, eta bihar ez dut huts eginen, zeren,
|
hauek
hemen daudela, soberan baitaude gure kakontziak ere"; eta osaba Joanikotek, nola baitzekusan ezen dukea txantxazalea zela, ihardetsi zion: " Pena bakarra dut, jaun dukea, zeren, Rabelaisek bere Gargantua n dioena egia bada, antzarakume lumatsuak bailirakete uzki garbitzailerik onenak, eta zuek, aldiz, oihal eta hosto horiekin konformatu behar izan duzue..."; eta dukeak, zeinak guztirako baitzuen errepuestaren bat, halaxe erran zion, irritsu:
|
|
|
Gertuki eta segurki erranen zuen ezen, mila eta bortzehun urte iragan arren, berdintsu eta orobatsu jarraikitzen dela gizona, deus ere ikasi gabe. Ez, ez nituzke lerro
|
hauek
baliatu nahi gure korrida hura erromatarren zirku haiekin konparatzeko, zeren bistan dena bistan da eta zeren, zirkuetan ez bezala, non Erromako enperadoreek gizonak jaurtiki eta egozten baitzituzten harearat lehoi goseen erpe eta atzaparretarat, zezenak izan baikenituen korrida hartan hilkizun... Eta bistan da, halaber, ezen, fruituen alderakotzat, zirkuak anitzez joriagoak eta emankorragoak izan zirela:
|
|
|
Urbiainerat ez zen nehoiz hainbertze jende bildu eta elkartu, ez bederen nik dakidala, zeren, desfilean zetozenak alde batetik, eta plazan goait eta begira zeudenak bertzetik, aise izanen ginen milaz goiti han juntatuak, bertakoak
|
hauek
, inguruko herrietarik erdutuak haiek, urrunekoak ere aleka batzuk, Iruñatik —munduaren azkenetik kasik, urbiaindar gehienentzat— bizpahiru... guztiak festarako prestik eta iratzarririk, haietarik anitz makila edo akuiluren bat eskuan zutela, edo hagatxoren bat edo labana, zeren erran baitzuten ezen zezen haietarik bat edo bertze ikusleen esku utzi eta beraiek sastatu eta akabatu zutela...
|
|
|
Baina, toreatzen hasi aitzin, lastozko hiru panpina atera zituzten, burua kartoizkoa zutenak, gorputza kortxozkoa eta zangoak berunezkoak. Eta zezenak panpinak adarkatu, eta
|
hauek
zutik erortzen ziren beti ere, zangoen gainean. Eta jendeak irri egiten zuen eta irri egiten zien... jakin gabe ezen, halatan, beren buruei egiten zietela irri, zeren eta, zer gara, bada, panpina haiek baino gehiago, bizitzak adarkatzen gaituenean?
|
|
|
KORRIDAREN kontu
|
hauek
bazterrerat utzi eta bertze zerbaiti ekin nahi nion, baina ezin... Zeren, gogoan dudalarik aitak arkabuzez akabatu zezena eta zezenaren burua —edo burezurra eta adarrak, hobeki, zeinak urtebete gabe sala nagusiko apal batean ipini baitzituen—, bertze zerbait komentatu nahi bainizuke, aitzina egin baino lehen.
|
|
|
Baina" han bizi izan zelakoa" erraiteko modu bat bertzerik ez da, zeren Venezian hilabete inguru emaiten baitzuen urte osoan —egokitzen zitzaionean, itsasoaren eta negozioen arauaz—, eta gainerako hamaika hilabeteak Mediterraneo itsasoan barrena, handik Holandaraino eta Ingalaterraraino, Gibraltarko itsasartetik iragan eta Iberiar Penintsula inguratu ondoren. Bere ibilaldi edo itsasaldi haietan, zetak, oihalak, alfonbrak eta alkatifak kargatzen ohi zituen Turkian, gero Espainian, Frantzian, Holandan edo Ingalaterran deskargatzeko; eta Herri
|
hauetan
, berriz, bertze produktu batzuk untziratzen zituen —hauek artileari edo burdinaren eta altzairuaren industriari lotuak, eta haiek Ekialdeko Indietarik ekarriak— bertze portu batzuetan husteko.
|
|
|
Hango ubideak eta hango zubiak, hango gondolak, hango piazzak — san Markokoa baino ederragorik...! — eta hango jauregiak...! Baina, lerro urri
|
hauetan
erran dizudanetik harat, ote du zentzurik hitzak hitzen gibeletik paratzeak, dakidanean ezen munduko poetarik onenaren lumak ere —ez Danterenak, bizirik balego, ez Petrarcarenak ez bertze nehorenak— nekez islatuko lukeela nik han ikusi nuen ederra.... Zeren haietarik anitz mintzatu izan baitira Veneziaz eta skribatu izan dituzte poema ederrak eta hitz laudoriozkoak, baina nik ikusi nuen Venezia hura beti izanen da haien gainetik.
|
|
|
Eta, hizkuntzen aldetik denaz bazainbatean ere, ikuspegi ezin zabalagoa zuen... eta nola baitzekien, halatan, ezen harremanen munduak ere mila mundu zituela eta bertze hainbat ate, eta
|
hauen
giltzak hizkuntzak zirela, hala permatu zen bitartekoen jartzerat, ahalik eta hizkuntza gehien ikas genezan, eta hala iritsi nintzen ni, ohikoak genituenez gain —euskara, gaztelania eta frantsesa—, latina ere ikasterat, jakintasunaren zimendu eta oinarri zelako... baita italianoa ere aitzinago, eta ingeles moko bat, bere denboran.
|
|
|
Ordea, ipuin iduriko kontu
|
hauetan
galdu baino lehen, ez ote nuke hobe honat ekarri nauen eta mementu batez bazterrerat utzi dudan historiari lehenbailehen atxikitzea, jaun André?
|
|
|
—eta, begietarat xuxen so egiten zidala, irri maltzur bat ezpainetan, eratxiki zuen—: Baina oraino ez zaik bizarrik ere atera, eta zer ulertuko duk hik gauza
|
hauetaz
...?
|
|
|
—Joanes ez da kontu
|
hauengatik
eskandalizatuko, zeren serios hartu baitu bere apez izaiteko deliberamendua, eta zeren, halatan, gizontzat hartu baikenuke... —eta, irri egiten zuela, gaineratu zuen—:
|
|
|
—Gauzak horrela, uda iraganez gero, jesuiren Iruñako kolejiorat igorriko haugu. Baina gai
|
hauetan
gu baino adituagoa diagu aita Bartolome, hire aita spirituala —eta, pausa labur bat eginik eta aita Bartolomeganat jiraturik, segitu zuen—: Jakin nahi nuke, beraz, zure iritzia, aita Bartolome...
|
|
|
—Latzak izan dira egun
|
hauek
, ama. Batzuetan hiltzerat nindoala iduritzen zitzaidan...
|
|
|
Izan ere, irakurria nuen nik nola hartzen zituzten gizon zuriek indiarrak eta beltzak, baita nola
|
hauetarik
anitz lehertu eta bizigabetu izan zituzten, tratu ezin gaixtoago eta ezin biolentago baten ondotik; irakurria nuen, eta ikusia nuen, halaber, egun batzuk lehenago, nola tratatzen zituzten Trinidadeko uhartean utzi genituen itsas lapurrek jende miserable haiek, esklabo eta meneko izaiteko baizik nahi ez zituztenak... non eta ez zen urkaberako, zeren eta han egin nuen hilabete eta erdian neure begi...
|
|
|
...baten lekuko izan nintzen, noiz eta, ibaian goiti gindoazela, hegitik zetozen oihu batzuk aditu baikenituen; eta hurbildu ginen txalupaz... eta indiar haiek ikusi genituen, gorputza eta bisaia marra horiz pintatuak; indiar haiek, ordea, ez ziren urrezko aroan bizi, baina buztinezkoan, zeren tiraka eta bultzaka ari baitziren orga luze batetik, zeina harriz beterik baitzegoen, astoak balira bezala,
|
hauek
aitzinetik, haiek gibeletik, lan gaixto bortxazkoan, eta zeren bizpahiru gizon zuri baitzituzten gainean, zigorrez mehatxatzen eta inarrosten zituztenak, gehiago eta gogorrago trabaila zitezen amoreakatik.
|
|
|
—Baina toki bat ere baduk, beharbada, Utopia... segur baietz. Eta, baldin parte eta endrezera
|
hauetan
paradisurik bada, indiar gorrien lurretan behar dik, zeren, erran digutenaren arabera, haietarik gehienak kutsatu gabe baitaudeke oraindik...
|
|
|
Izan ere, biharamunean —merkatu egun hartan, beraz, zeinean, aziendak eta ganaduak ez ezik, bertako fruituen miresteko parada ere izan baikenuen: patatak, aguakateak, guaiabak, mangoak, bananak, eta bertze mila tuberkulu eta fruitu,
|
hauek
zaku batzuetan, horiek moritxearen palmaz eginikako saskietan eta haiek ihizko otarreetan—, bortz gizon iritsi ziren Santo Tomáserat, zaldiz, gibeletik morroi batzuk zituztela, batzuk zuriak, beren asto eta mandoetan, eta bertzeak, gehienak, indiar horiak, oinez zihoazenak, bakoitza bere kargarekin, zeren eta haien artean lau motatakoak baitziren zamariak: zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena.
|
|
|
patatak, aguakateak, guaiabak, mangoak, bananak, eta bertze mila tuberkulu eta fruitu, hauek zaku batzuetan, horiek moritxearen palmaz eginikako saskietan eta haiek ihizko otarreetan—, bortz gizon iritsi ziren Santo Tomáserat, zaldiz, gibeletik morroi batzuk zituztela, batzuk zuriak, beren asto eta mandoetan, eta bertzeak, gehienak, indiar horiak, oinez zihoazenak, bakoitza bere kargarekin, zeren eta haien artean lau motatakoak baitziren zamariak: zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak...
|
hauetarik
hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. Mementu hartan Fernando Pachecorekin geunden, eta hari aditu genionetik jakin ge nuen ezen gizon haiek bigarren semeak zirela eta Espainiatik etorriak —Avilatik eta Zamoratik—, aberasteko edo kargu inportant baten erdiesteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi behar izan zuten —Joxe Aberasturik ere egin zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan edanen eta bertze hornizoin batzuen erosteko eta beren nagusien etxalekuetarat garraiatzeko... baita kalapitaren bat sortzeko ere hainbatetan, zeren guztiak ere baitziren, ostatatzen gintuen gizonaren erranetan, gizon gaitzak eta ondikozkoak, gerlatiak eta maliziatiak, okasinotsuak eta inkontru gaixtokoak.
|
|
|
—baina haren bisaiak, bat batean, beltzuritik betargirat egiten zuela eta haren ezpainek irri zuri bat erakusten zutela, erran zuen, grosierki eta deskorteski—: Baina, oker ez banago,
|
hauek
bizkaitarrak dituk, astoen lengoaian mintzo diren barbaroak, alegia —eta segidan erran zuen—: Y burro rebuznar, aunque tampoco saber, pues esta vizcaíno mudo parece—eta irri karkaraka hasi zen berriro, gibeletik bere lagun guztiak zeramatzala... zeren eta halakoa baita gure naturaleza, jaun André:
|
|
|
Adi egon, bada, zeren kontatuko baitizuet nola sendatu zuen Avilako Teresak gure aita —eta ikusirik ezen guztiek kasu egiten zidatela, nahiz eta zaldunek, artean, mesfidantzaz behatu, aitzina segitu nuen, hiztun onen antzera, hitzaren jabe—: ..., erlikiontzi hau lepotik dilindaka zeramana; gizonak erraiten zuen ezen erlikiontzi hark santaren behatzezurrez zeuzkala —ezker oineko hatz lodikotearenak—, eta erran zigun ezen egun baten buruan sendatuko zuela berak aita, baldin harekin bakarrik uzten bazuten, bere erlikia harekin eta bere orazinoekin; hura entzun nuenean, ez nion sinetsi, zeren baitakizue nolakoak izaiten diren gauza
|
hauek
, eta zenbat gezurti eta engainati dagoen mundu honetan; eta, ikusirik hark ezen sinesgaitz agertzen nintzaiola, galdegin zidan: " Mutila, ez didazu sinesten, baina erradazu:
|
|
|
—Beraz, hirurak bihar goizean etorriko zarete gurekin jaun Santiago de Tapioles y Villarrínen etxalekuetarantz... baina, nola bitartean ihes egiteko tentamendua izan dezakezuen, hala pentsatu dugu ezen aterbe seguragoa izan daitekeela zuentzat guarnizinoko gartzela, Fernando Pachecoren ostatua baino, gure soldadu
|
hauek
zaintzaile ezin abegikorragoak direnez gero. Denborarik galdu nahi ez baduzue, bada, pentsa ezazue oraindanik, ez ihesean, nola pentsatzen baitute munduko preso gehienek, baina bertze zernahitan, zeren emankorrago gertatuko baitzaizue...
|
|
|
Eta, osaba Joanikotek erranen lukeen bezala, eliza tipi honetan nago, eta ene eliza honek kide bakarra du... baina, bakarra naizen arren, ez nago bakarrik, eta, ahal dudanean, uzten ditut, amets batean bezala, neure beso
|
hauek
luzatzerat, eta besarkada gozo batean neureganatzen ditut neure oroitzapen onak eta ez hain onak, eta neureganatzen dut mundua, mundutik kanpoan nagoen arren.
|
|
|
Eta norbaitek kartaren hausteko edo haren erretzeko tentamendurik balu, jakin beza ezen maradikatu egiten dudala lerro
|
hauetarik
eta fortuna gaixto guztiak desiratzen dizkiodala... eta hala eginen diodala gaurdanik otoitz Jainkoari gauero, ene desira horiek konpli daitezen amoreakatik.
|
|
|
—eta, eskurat urrezko ezkutu batzuk emaiten zizkidala, segitu zuen—: Moneda
|
hauek
, bertzalde, ez zaizkik gaizki etorriko, heure bidaiako gastuei buru egiteko —eta, begietarat so egiten zidala, hala solastatu zitzaidan gero, betartean irri bihurri bat ezkutatzen zuela—: Bidaia ona izan diagu Indietarik honat, eta luze mintzatu gaituk honetaz eta hartaz...
|
|
|
Hango mugimendua, handik aitzina, La Habanako portuan...! Zeren eta, galeoien hornitzeko, batzuek garbantzu, lenteja edo indaba zakuak garraiatzen baitzituzten; bertzeek gazta zeramaten saski batzuetan, edo bizkotxo ogia, zeina baitzen, bidaia luzeetan, oinarrizko janaria;
|
hauek
, berriz, ur upelak eta olio dupak zeramatzaten arrodaka, eta haiek ardo zahagiak eta pattar bonbilak bizkar gainean; haiekin batean, bertze gizon batzuk kutxa batzuen garraioaz arduratzen ziren, zeinetarik batzuek bakailao lehorrak baitzeuzkaten eta bertzeek urdaia; finean, otarretxo haiek ere ez ziren falta, zeinetarik batzuek laranjak, limoiak, bananak eta bertze anitz fruta berde baitzeuzkaten...
|
|
|
Eta, hargatik, Joxe Aberasturik ez zuen indiar gorrien paradisu hartan deus ere sinesten, eta egun osoan maradizinoka eta biraoka ibiltzen zitzaigun, hark Potosirat joan nahi zuenez gero, edo, bertzenaz, etxalderen baterat, non bere ezpata erabil baitzezakeen, baten zerbitzuan, bertze bortz zaldun haiek bezala... edo haiek baino hobeki, zeren segur baitzegoen ezen haiek baino ezpatari trebeago, bitoreago eta entreguago zela, nola erakutsi baitzuen ezpata joko hartan, Lorenzo Cortés zeritzan zaldunaren kontra, begien herts ireki batean hil zuenean. Ordea, Joxek bazekien ezen oihan hartarik ateratzeko indiarren beharra zuela, eta bazekien, halaber, ezen
|
hauek
ez zeudela hartarako prest, ez bederen leku segur baterat iritsi eta leku hartan denbora bat eman arte, indiar horien eta gizon zurien pertsegitze eta akometatze perilosetarik urrun.
|
|
|
—Ordea,
|
hauek
ez dituk Asiskoaren denborak... Eta leku hau ez duk hiretzat, eta kontu guti egiten duk heure buruaz, Antonio!
|
|
|
Izan ere, ibaiertzean geundela guztiok bainatzen —zaharrak eta gazteak, umeak eta umoak—, kaiman handi bat ikusi genuen, ibaiaren bertze ertzetik guganat zetorrela... Eta gehienak oihuka hasi eta ibaiertzerantz abiatu ziren,
|
hauek
jauzika, haiek igeri, kaimanarenganik ihesi; eta guti batzuk perlesiak joak bezala geratu ginen... baita bizkaitarra ere, zeina baitzen, bertzenaz, ausartzia eta eskudantzia handiko gizona. Eta kaimanak aitzina egin zuen, neskatxa indiar batenganat, zeina baitzen besoa ezindua zuen hura, Italiako bertze neskatxa hura oroitarazten zidana, eta zeina bere lagunenganik apur bat ixtiturik eta gibelaturik geratu baitzen...
|
|
|
—Baina egun batean iragan zen lur
|
hauetarik
aita misionest bat, eta jakinarazi nionean semeari gertatua, erran zidan: " Don Fidel, zaude lasai, zeren eta zure semea ez baitago infernuan, baina purgatorioan.
|
|
|
Orain artean agertu ez badizut ere, banekien nik, bai, nor zen Uduxa: don Fidel Urdanburu zen, Iruñako nafar hura, bere esklabo indiarrak ezin okerrago tratatzen zituena, halako suertez, non
|
hauek
, ordainean, izen indiar harekin —zeina baitzen spiritu gaizkinen gaizkina, indiar haien sinesteen arabera— bataiatu baitzuten nagusi eta jaun bihozgabea. Eta, handik aitzina kontu kontari hasten zitzaidala, zein goibel jarri nintzen, noiz eta Ixaruk jakinarazi baitzidan ezen sugeen putzurat egotzi zuela jaun nafarrak, indiar emazteki bateganik izan zuèn haur jaioberria, sakrifizio hura probetxuzkoa izanen zitzaiolakoan bere semeari, purgatorioko penen erridimitzeko, eta zein arrai eta alegera jarri nintzen, aldiz, jakin nuenean ezen plantazionean altxamendu bat izan zela haren ondorez, Gorukik eta biok ihes egin eta handik urtebeterat, eta altxamendu hartan biktoria erdietsi zutela, eta gaztigu berarekin ordaindu behar izan zuela azkenean nafar krudel hark, zeren eta asaldatuek sugeen arterat egotzi baitzuten hura ere...!
|
|
|
—eta, irri zabal batek haren betartea betetzen zuela, eratxiki zuen—: Ordea,
|
hauek
denbora hobeak dituk, zeren nik, bai, eskuak libre baititut... eta zeren ez bainago urrezko hogeita hamar dukaten uzteko... eta dukat banarekin sarituko ditudan ene konfiantzazko bi guardiak ere ez...
|
|
|
—Erran nizuen nik otoitz egiteko, eta
|
hauek
dituzue gure otoitzaren fruituak...
|
|
|
Eta bazuten dantza bat, arras harritu ninduena, berehala ulertuko duzu zergatik: hartan, indiar batek, beztiturik eta estalirik tigre larru batez, bere dantza dantzatzen zuen bertze indiarren aitzinean, harik eta
|
hauek
hura menerat hartzen zuten arte... eta orduan tribuko mediku edo azti zenak mila maradizino jaurtikitzen zizkion tigre kolpatuari, eta erraiten zion, Gorukik aditzerat eman zidanez, joan zedila lur haietarik eta alde egin zezala...
|
|
|
Zeren haien paradisua, nola baitzen lurrekoa eta lurrean eraikia, eta nola lurrean deus ez baita deusen beldur ez denik, hala, ez zen osoa ez guztizkoa, eta zeren haiek ere beren beldurrak baitzituzten... Eta gizon zuriaren beldur ziren batik bat... gizon zuri gehienak deabrutzat zituztenez gero,
|
hauek
haien lurrak inbaditu, eta sarraski bat baino gehiago egin zutenetik; baina, beldur hartaz gain, bazituzten bertze beldur suerte batzuk ere, hala nola arestian aipatu piztiei zietena, edo eritasunari eta heriotzari...
|
|
|
—eta, batean Antoniori eta bertzean neuri, bioi ere mesprezuz so egiten zigula, zeren eta ni ere gizon ezpatarik gabea bainintzen, bizar peitua izaiteaz gain, erran zigun—: Ederra nagok ni bi oilo
|
hauen artean
...
|
|
|
—Ordea, kontu
|
hauek
mapan gauza bat dira, eta errealitatean, bertze bat... Baina zuek jakin zenukete hori, baldin, erraiten didazuen moldean, itsasgizonak bazarete...
|
|
|
—Bada, errazago duzu zuk Potosirat joaitea, zure lagunek mapako Utopiarat baino, nahiz eta Potosi urrunago dagoen —ihardetsi zion aita Zacaríasek— Zeren, harat joaiteko, etorri bidetik itzuli baitzenuke eta Limarako bidea hartu, Panamako lur besotik; aldiz, bertze
|
hauen
bidetik joanen bazina, zu ere galdurik zeundeke... zeren batzuetan biderik laburrena izaiten baita luzeena, ongi dakizun bezala.
|
|
|
—Kendu hori burutik, zeren, nola urrats bakoitza mila urratseko bihurtzen baitu oihanak, hala bihurtzen dira
|
hauek
murru iraganezin.
|
|
|
—Baina ez zintuzket neure kontu
|
hauekin
tristetu nahi, eta munduan badira aipatu dizkizudanak baino gai arraiagoak...
|
|
|
—Ikusten al duzu zeure soineko gorria? Bada, egun
|
hauetarik
batean bertze bat erosiko dut, zurearen antzekoa edo zurearen berdina dena. Eta nik zuri emanen dizut, eta zuk Gorukiri emanen diozu, Gorukik berak azken egunean bezti dezan eta harekin ihes egin ahal izan dezadan.
|
|
|
—Hitzari buruzko zure teoria
|
hauek
, anitzetan, Ptolomeoren planeta sistema oroitarazten didate: hark ere asmatu eta asmatu egin zuen, epiziklo bati bertze epiziklo bat eransten ziola, konplikazioneari konplikazionea, alegia, eta maskarari maskara, eta, zertarako, eta huts egiteko, ororen buruan!
|
|
|
" Minutuak eta orduak luzeegiak dituk mugimendu bizkorren studiatzeko, eta egunen batean norbaitek erloju bat asmatu dik, pultsazioen neurtzeko gai ere izan daitekeena, diiin daaan, diiin daaan..." Eta denboraren neurri hari dindana deitzen hasi gintzaizkion. Baina, erlojaria ez zenez, uraren bidez neurtzen zituen osabak dindanak —bere dindanak, alegia, zeren eta, bertzenaz, mila dindan suerte izan baitzitezkeen, batzuk din dan eta bertzeak diiiiiin daaaaaan, haiek laburragoak eta
|
hauek
luzeagoak—, erabiliz, hartarakotz, ontzi bat ur, beheko aldean hodi tipi bat zuena, nondik isur baitzitekeen ontzian zegoen ura, baldin itxitura bat zabaltzen bazen, eskuz manaia zitekeena; eta osabak diiin daaan erraiten zuen, eta, hura erraiten zuen bitartean, hodia zabalik uzten zuen, hoditik zetorren ura bertze ontzi batean jaso ahal izaiteko; eta, horrela, nola ur isuriaren mailak emait...
|
|
|
—Ikusten dituk maskor marka
|
hauek
–Bada, hauek itsas marraskilo batenak dituk, eta bertze hauek txirla jigant batenak... eta honek erakusten dik ezen lur hauek itsaspean egon zirela noizbait, Bibliak kontatzen duen uholdearen denboran segur...
|
|
|
—Ikusten dituk maskor marka hauek? Bada,
|
hauek
itsas marraskilo batenak dituk, eta bertze hauek txirla jigant batenak... eta honek erakusten dik ezen lur hauek itsaspean egon zirela noizbait, Bibliak kontatzen duen uholdearen denboran segur... —eta zola-gainean etzanik zegoen erbi txakurrari, zeinari Akiles baitzeritzan, zeren eta osaba Joanikotek betiko ohitura baitzuen txakurren bat lagun eramaitekoa, halaxe erran zion—:
|
|
|
—Ikusten dituk maskor marka hauek? Bada, hauek itsas marraskilo batenak dituk, eta bertze
|
hauek
txirla jigant batenak... eta honek erakusten dik ezen lur hauek itsaspean egon zirela noizbait, Bibliak kontatzen duen uholdearen denboran segur... —eta zola-gainean etzanik zegoen erbi txakurrari, zeinari Akiles baitzeritzan, zeren eta osaba Joanikotek betiko ohitura baitzuen txakurren bat lagun eramaitekoa, halaxe erran zion—:
|
|
|
—Ikusten dituk maskor marka hauek? Bada, hauek itsas marraskilo batenak dituk, eta bertze hauek txirla jigant batenak... eta honek erakusten dik ezen lur
|
hauek
itsaspean egon zirela noizbait, Bibliak kontatzen duen uholdearen denboran segur... —eta zola-gainean etzanik zegoen erbi txakurrari, zeinari Akiles baitzeritzan, zeren eta osaba Joanikotek betiko ohitura baitzuen txakurren bat lagun eramaitekoa, halaxe erran zion—:
|
|
|
Zeren gero eta gehiago ulertzen baitut, tigrearen iduri eder hura gogoan, nola anitz erlijionetan erabiltzen dituzten animaliak eta hegaztiak jainkoen errepresentazinoetarako, eta zeren, baldin egia bada —dioten bezala— ezen Jainkoa ezin ikusi dugula, haren behako bakar batek deuseztu eta deseginen gintuzkeelako, berdintsu eta orobatsu gertatzen baitzen tigre harekin, zeinak baitzirudien ezen, begietan su hotz bat zuela, aitzinean zuen etsaia edo ikusle zuhurgabea noiznahi errauts zezakeena, suntsi eta birrin. Zeren, dakizun bezala, jaun André, katu eta basakatuen familiakoak baitira tigreak, eta halatan dira
|
hauek
, haiek bezala, beren berotasunean hotz eta beren hoztasunean bero... eta zeren haiek baino handiagoak eta kementsuagoak baitira, oro har, eta horrek egiten ditu are beldurgarriagoak eta izugarriagoak. Baita ederragoak ere.
|
|
|
Jauregitik ez oso urrun bazen, baso ertzean, zelai zabal bat, norat eramaiten baikenuen tigrea gurdi batean, begiak oihal batez estalirik, eta norat erakartzen baitzuen aitak inguruetako ehiza, morroiek lagundurik beti ere eta morroiek soilik, ez orek, zeren eta
|
hauek
, halakoetan, etxean uzten baikenituen, tigreak arretarik gal ez zezan eta ehizaren bidetik desbidera ez zedin, orei zien ezinikusi hura zela kausa. Halarik ere, ehiza ugaria zen arren, ez zen beti gauza segura eta, izaiten ez zenean, guhaurk eskaintzen genion, libratzen genituela, hartarakotz, kaiola batzuetarik, bat banaka, untxiak edo erbiak, Uraitzeko hudozain baten trabailuari esker geureganatzen genituenak; eta kentzen genion tigreari begietarik oihala, eta untxien eta erbien gibeletik abiatzen zen hura, jauzi arin ezin bizkorragoetan.
|
|
|
Eta itsutua nengoen festa haren handitasunarekin eta, osaba Joanikotekin izan nezakeen adiskidetasunetik harat eta agramondarren eta beaumondarren arteko sasoin bateko liskarretarik harat, harro nengoen etxean hain jende kontuzkoa eta kontuan hartzekoa geneukalako, haien handitasunak ni ere handi eginen banindu bezala. Zeren eta halakoak baitziren jendearen egun haietako harat honatak, gela guztiak apaindurik eta sukaldeko arasak hegaztiz eta bertze hamaika ehizakiz beterik,
|
hauek
apal batzuen gainean, haiek gako batzuetarik dilindan... Hargatik, osaba kexu eta arranguratsu sumatu nuenean, erran nion:
|
|
|
Bada, lehen pertsonaren nominatiboaren ezaugarria da. Eta beha bertze
|
hauei
: nik du t, nik darama t, nik dakar t...
|
|
|
" Puta naizen arren, nik ere neure ahalkea eta neure dekoroa dut, eta neure oinak neuretzat bakarrik ditut", erran zidan, irri lizun bat egiten zidala; eta hala jarraitu zitzaidan: " Gainerat, misterioa da gauzarik inportantena kontu
|
hauetan
, eta ez dago guztia kolpetik erakusterik..." Ordea, orduantxe piztu zitzaidan Mignoni oinetakoen kentzeko gogoa! Baina orduantxe ere bururatu zitzaidan zer gerta zitekeen, baldin oinetako bat kendu eta enea bezain oin itsusi bat edireiten banuen, hatza mutilaturik...
|
|
|
Ordea, nola olak zura beharrezkoa izanen lukeen gau eta egun, zeren, herensuge zintzur luzeen idurirat, olak ere ez baitu bere gosea nehoiz asetzen, hala, probetxua eta onura, baldin ene asmoak onartuko bazenituzte, bi aldetarik iritsiko litzaizueke: izan ere, batetik, piztiak muga hertsiagoetarat gibelatu eta baztertuko genituzke, paraje oihantsu
|
hauek
soildu eta garbitu ondoren, eta, bertzetik, bizibidea eman niezazueke eta basoko trabailuetan enplega zuetarik hainbat". Eta, aitak iragarri bezala, azkenean berak arrazoin!
|
|
|
Eta, halarik ere, Nafarroa Garaiko mapari behatzen badiozu, ez duzu Urbiainik edirenen, baina badago bai Urbiainik: ene bihotzean dago, ene ariman, eta, ondorez, ene arimako mapetarik batean aurkitu ahal izanen duzu, orri eta plama
|
hauetan
barrena, zeren Joanes Etxegoienen lumatik sortu baitzen Urbiain, Urbiainek Joanes Etxegoien sor zezan amoreakatik, benturaz... Eta, Urbiainekin baterat, mapa ofizialetan agertzen ez diren bertze herri batzuk ere kausituko dituzu:
|
|
|
Harro egon zenuke zeure semeaz! Edo nahiago al zenuen gure dama
|
hauetarik
bat aurkitzea zure anaiaren kakategirat joan beharrean... eta sugegorriak, orduan, gure damaren zeraren zeretik zertzea, eta zer horren ondorez, zera geratzea? —eta azkeneko zera aipatu zuenean (cosita erraiten zion berak bere mintzairan) sabelerat eraman zituen bi eskuak, izorra gera zitekeelako keinua aditzerat emanik.
|
|
|
Zeren ez uste ezen Mattini nion gorrotoa eta herrazko herra ni mundurat etorri orduko biribildu zitzaidala, ezta gorroto biribil balizko hark erabaki zituela ere ene handik aitzinako urratsak, halabeharrez; ez dizut erranen, halaber, maitatu baizik egin ez nuela, zeren baitakizu nolakoak izaiten diren umeen arteko harremanak, orain maite du batak bertzea eta orain gorrotatzen du, orain akort eta alegera daude eta orain eta haserre, eta, beraz, badirudi ezen badela aldi bat onerizkoarentzat eta bertze aldi bat gaitzerizkoarentzat, eta bata bertzeari darraiola, nola itzala gorputzari. Baina sentimendu
|
hauen
joan jinetan, edo joan jin hauen gainetik, uste dut, orobat, ezen beti ere mintza daitekeela jokamolde orokor batez, eta oker handirik gabe erran diezazuket ezen ene jokamolde hura maitasunezkoa izan zela.
|
|
|
Zeren ez uste ezen Mattini nion gorrotoa eta herrazko herra ni mundurat etorri orduko biribildu zitzaidala, ezta gorroto biribil balizko hark erabaki zituela ere ene handik aitzinako urratsak, halabeharrez; ez dizut erranen, halaber, maitatu baizik egin ez nuela, zeren baitakizu nolakoak izaiten diren umeen arteko harremanak, orain maite du batak bertzea eta orain gorrotatzen du, orain akort eta alegera daude eta orain eta haserre, eta, beraz, badirudi ezen badela aldi bat onerizkoarentzat eta bertze aldi bat gaitzerizkoarentzat, eta bata bertzeari darraiola, nola itzala gorputzari. Baina sentimendu hauen joan jinetan, edo joan jin
|
hauen gainetik
, uste dut, orobat, ezen beti ere mintza daitekeela jokamolde orokor batez, eta oker handirik gabe erran diezazuket ezen ene jokamolde hura maitasunezkoa izan zela.
|
|
|
—Jainkoak bakarrik zekik hori, Pedro. Zeren, nork daki gaztetan hartu hinduen su hark hartuko ez ote
|
hauen
egunen batean berriro, eta mudaraziko ez ote duen hire pintura goiti beheiti.... Eta ezin etsi duk, hasi baino lehen... eta heure bide hori ere bilatu beharra duk, nahiz eta, bertzetik, ene anaiaren gustuko pintura ere egin behar izanen duan...
|