|
2000
|
|
|
Liburua erregulartasunik gabea iruditu zaio," testuinguru eta idazkera ezberdinekoak, xarmangarriak batzuk, ez hainbeste bateon bat". Orokorrean Argiako komentariogilearekin bat
|
dator
balorazioetan," Ukabilka" ipuinari deritzo ahulen, eta gaiei buruzko interpretazioan gutxi gora behera bat dator.
|
|
|
Liburua erregulartasunik gabea iruditu zaio," testuinguru eta idazkera ezberdinekoak, xarmangarriak batzuk, ez hainbeste bateon bat". Orokorrean Argiako komentariogilearekin bat dator balorazioetan," Ukabilka" ipuinari deritzo ahulen, eta gaiei buruzko interpretazioan gutxi gora behera bat
|
dator
.
|
|
|
Egin egunkariko iruzkingileak ere(" Izkiritaturik aurkitu ditudan nire ipuinak", Egin,, Liburuak III) liburuko ipuin bakoitzari begiradatxoa ematen dio. Bat
|
dator
aurreko kritikoekin balioztapen eta kritikei dagokienez," Ukabilka" eta" Haurrak pindaturiko paisaia" jotzen ditu ahulentzat. Gainerako kritikoek aipatzen ez duten zinearekiko harremanaren behin eta berriko aipamenak ikusten dira azken komentario honetan:
|
|
|
Lehenengo bi narrazio liburuetan narrazio maila ezberdinekin jokoan dabilela, ametsa eta irudimen jokoak narrazio askoren zutabe direla ikusten badugu ere, azkenekoan, aldiz, joko hori alde batera utzia du. Horregatik, bat
|
dator
Azkorbebeitia Kirmen Uriberen garapen ikuskerarekin:
|
|
|
Sarrionandiaren literaturaz hitz egiterakoan" metaliteratura" da kritiko guztien ahotan entzuten dena. Alegia, Sarrionandiaren ipuinak idazle edo tradizio batetik
|
datozen
argumentuez, pertsonaiaz eta egoerez baliatzen dira ahots propio batez" bestelako" errealitate edo egoera baten lekukotza emateko. Aingeru Epaltzak, esate baterako, Sarrionandiak" Itzalarekin solasean" ipuinean dakarren izen zerrendak jasotzen ditu:
|
|
|
Ez gara gure baitakoak (Pamiela, Iruñea 1989) liburua Argian honela
|
dator
aurkezturik: " Ateraldi, alegia eta erreflexio laburrez osatutako liburua da oraingoa, lehenagoko Ni ez naiz hemengoa edo
|
|
|
Dena joko bat da, ordea, azken narrazio horretaraino iristeko. Hor
|
dator
Sarrionandiaren benetako kontrazeinua joko horretan guztian: Egileak bere desioak bultzaturik idazten omen du eta" desiraren hutsunea" oroimenaz estaltzen saiatzen da," baina zuloa, zuritasuna, eskasia, zuloa, literaturak bete dezakeena baino arras zabalagoa eta sakonagoa da.
|
|
|
Euskal poeten artean Lauaxeta eta Aresti hartzen ditu gogoan, atzerritarren artean aldiz, bera bezala kondenatuak izaniko Maiakovski eta François Villon. Arestik bezala bere eta bere lagunen bizimoldearen testigantza ematen duen poesia egiten duela dio Iñaki Aldekoak," oroimen flakuaren aurka jasotako testigantza" dela liburua, eta ildo beretik
|
datorrela
dio 1988an argitaratu berria zuen Marginalia liburua ere.
|
|
|
" Konpromezua eta kanpoko literatura" izeneko atalean (Laberintoaren oroimena, Baroja, Donostia, 1989 (97 or.) eta" Joven poesia vasca. Un acercamiento a la última producción poética", Congreso de literatura, Ed. Castalia, Madrid, 1989, 287 or.) Gudaosteko euskal poesiari begirada eman eta honela laburtzen du" inpresionismo joera estetikoetatik jarrera zeharo politikoetaraino
|
etorri
ginen, Arestiz gero edukiaren gainetik jartzen den lan lirikoaren kontzeptuak berriro hartzen duelarik indar birsortua." (97 or.)
|
|
|
Eta izan ere, iraganaren, orainaren eta geroaren ardatz kronologikoak ez dira kontzeptu exkluienteak beretzat, eta ideia hori aditzera ematera
|
dator
liburuaren egitura. Kirmen Uribek Insula adizkarian" Asalto a los cielos" izeneko artikuluan egoki adierazi zuen moduan, historiaren kronologia eta progresoaren kontzeptuak ez ditu aintzakotzat hartzen, T.S. Eliot ek bezala," Orainaldia eta iragana biak daude etorkizunean bildurik beharbada, eta etorkizuna berriz iraganean zegoen jadanik."
|
|
|
Kandelako kritikoak dioenez, Narrazioak ipuinetan kontaketa bera da nagusitzen dena, eta prosa poetikotik hurbil dabil kasu askotan, hain zuzen ere, oso harira eta ongi lotuta
|
datozen
konparazioak eransten dituelarik. Era berean esaten du liburuan erregistro barietatea sumatzen dela, autoreak aitortua baitu liburu honetan duen helburuetako bat euskarari literaturan bide berriak ibiltzen laguntzea duela.
|
|
|
Aldi berean, gogoratu behar da ipuinetan leku izen konkretuak eta zehatzak ere ageri direla leiendazkoekin bat ez
|
datozenak
, kontrastean bezala sartuak. Hain zuzen ere egilearen geografia pertsonalari hurbilen zaizkionak dira aipatzen dituen toki horiek, esate baterako, gai arturikoa duten ipuinetako bitan Durango eta Mugarra mendiko oinetan kokaturiko toki zehatzak aipatzen dira.
|
|
|
sorlekua edo abialekua baina baita helmuga ere ze Kavafis poetak dioen bezala eta honetan Sarrionandia estu estuan jarraitzen zaio" eduki ezazu beti Ithaca zeure buruan/ hara heltzen zarenean bete baita zure fatua". Berehala
|
dator
Paris mitikoa, imajinazioaren sormen hori; geroago Grezia, Lisboa, Irlanda, Praga eta, amaitzeko, erbestea. Bidaiaren patua eta paradoxa dugun erbestea, bidaiarako gonbitea eta, era berean, bere ukazioa:
|
|
|
Joseba Sarrionandiak liburuaren sarreran bertan adierazi bezala," literatura oro literaturaren literatura da", alegia, tradizio literarioaren oihartzunak islatzen ditu literatura orok. Gero bereziki aztertuko den Narrazioak liburuan ere irizpide honi beroni eusten dio Sarrionandiak, eta horretan eredu, maisu edo inspiratzaile dituen Kavafis, Pessoa, Auden eta XX. mendeko beste zenbait poeta handiren iritziko da, Iñaki Aldekoaren ustez: " Gure garaian poesia hoberenak literatur tradiziotik
|
datozkigun
isladak nahitaez errefraktatu behar ditu bere literaturan. Ahaztu gabe, betiere, ironia, poeta edozein tradiziotatik urruntzen duena, tradizio hau errepika ezina bihurtuaz.
|
|
|
2 Matizazioa joskera mailan nabari da: esaldi nagusi batean adierazirikoa matizatzera
|
dator
sarritan hurrengo lerroko bigarren esaldi bat.
|
|
|
Literatur Kaierak liburu sorta moduan sortua da eta, ezaugarri horreri lotuta, lehenengo aleari jarraipena emotera
|
dator
bigarren zenbaki hau. Kaiera bati dagokon neurri eta mailan, literatur gaiak irakurgai bihurtuko dira eta, aldi berean, beste irakurgai batzuk hobeto aituteko giltza be bai.
|
|
|
Espazialitate postmodernoaren kontzeptu horrekin lotuta dago bidaiaren metafora Uriberen hitzetan, eta bidaiaren gaia aldiz, aurreko liburuei buruz hitz egiterakoan etengabe aipaturiko irudia izan da, eta exilioa den bidaiarena da beharbada liburu honetan hartzen duen funtsezko tornua, Han izanik hemen naiz liburuari jarraiki. Azkorbebeitiak ere" bizitza erbestea da" zitatzen du eta bat
|
dator
J.L. Otamendirekin(" Nora itzuli?, Argia, 1996, 1.566, 96 II)", esatean poesia liburu honetan" erbesteak kategoria sinbolikoa eta metafisikoa hartzen duela." (J.S. Irakurketa proposamen bat, 84 or.)
|
|
|
Hortaz, eleberri honetan zirkulartasuna ageri da, bizitzeko gogoa pizten duten ilusioen joan
|
etorri
etengabea sinbolizatzen duena. Urtaroen erabilera honek Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) dakarkigu gogora.
|
|
|
Izan ere, narrazioak aurrera egin ahala, maitaleen maitasuna udarara gerturatuz gero piztuz doala antzemango dugu: udarako argitasuna maitaleen alaitasunarekin bat
|
dator
. Hortaz, gertaerak udazkenerantz gerturatzen diren heinean, irakurleoi liburuaren amaiera aurreikusteko bidea iradokitzen zaigu.
|
|
|
Pedrok, lantegian arazoak izan dituela-eta, abokatu batengana joko du. Pedrok abokatua ezagutzean honen antza izugarria zuen aspaldiko maitale baten irudia
|
datorkio
gogora. Emakume gazte honek ere, aspaldiko bere maitaleak bezala, Axun du izena.
|
|
|
Idazkera jantzi eta zail samar hori bat
|
dator
egilearen estiloarekin ere: oso gutxi dira nobelako gertakariak, batere ez elkarrizketak, barne gogoeta eta analisi xehe, zehatz ia obsesibo bat da testua, irakurleak lehenengo orrietan aspertuta alde batera uzten ez badu azkenerako ahalmen hipnotiko bat ere izan dezakeena.
|
|
|
Sexu harremanak, maitemina erakargarritasuna duten harremanak dira, esperantza irekitzen dutenak; ematen du bizitzak askoz gehiago eman behar duela, baina askotan ez da horrela izaten, eta nire ustez horregatik
|
datoz
haserreak, agresibitatea eta hainbat gauza. (Gara I)
|
|
|
Amagoia Iban honela mintzatzen da ikuspuntuari dagokionez: sarritan" narratzailearen hirugarren pertsona hori Teresaren barne pentsamenduarekin bat
|
datorrela
, halako sinbiosi prozesu baten bitartez." (Egunkaria I) Beraz, narratarioari zuzenean mintzatzearen bidez efektu hau lortu du.
|
|
|
Ildo beretik aritu zen Josemari Carrere Zabala: " Eta antzematen da, bestalde, bere hizkuntza iturria ez
|
datorrela
bakarrik liburuetatik, kontatzeko eran ahotik belarrirako literaturatik ere edan duela frogatzen baitu. Irakurtzen baino istorioa entzuten ari zarela ematen du askotan..." (Gara VI)
|
|
|
Honela, lehen ipuineko Manex Imiruri hizlaria da lotura hauen ardatza: hots,
|
datozen
ipuinetako pertsonaiek badute Manexekin nolabaiteko harremana: senitartekoak, lagunak, lankideak...
|
|
|
Batzuek Bilbaoko bakartzat duten egunkarian idazten duen Rojok, izen eta guzti esanda, adibidez. Ez
|
nator
bat. Lehendik zeuden horiek idatzirik eta, argitaratzeak ez dio talentuan murrizketarik eragingo egileari.
|
|
|
Batzuetan, zuzenean egiten du honen erreferentzia: pertsonaiek bere buruaz beste egiten dute, heriotza ezinbestean
|
datorkie
,... Beste batzuetan, ostera, heriotzaren zantzuak aurkitzen ditugu:
|
|
|
Horixe agertu baitu Lukuk, unibertso bat, esan nahi baita, giza geografia bat, ipuinez ipuin eta irakurketan aurrera egin ahala gure baitan birsortzen goazena. Garazi inguruak dira Lukuren geografia, eta hor bizi direnak nahiz horra
|
etortzen
direnak haren giza osagarria. Bestalde, kontatzeko moduan neurtua, mamitua, luzaz pentsatua, hizkeran, esaldien tenpoan, hor dago liburuaren meritu nagusia, nik uste.
|
|
|
|
Datozen
ipuin bilduma hauetan gai ezberdinak jorratuz bada ere, guztietan heriotzaren gaiak leku berezia bereganatzen du: batean eldarnioaren bidez, bestean desioaren bidez, eta hurrengoan oroimenak sorturiko ezinegonaren bidez.
|
|
|
Liburu honetan azaltzen diren pertsonaiak kondenaturik daude, kondena hori zenbaitetan jatorritik
|
datorkie
umezurtzak izaten dira (I eta II atalean batez ere) eta heldutasunean badirudi, irtenbide bezala, suntsipena erabili behar dutela; erahilketa, suizidioa. Besteetan, pertsonaiek errealitatea, interpretapen eta bizipen distortsionatu batetik, desarroilatzen dute, eldarnioan murgildurik daude, giro etsai honek pertsonaiei oso baliabide urriak horni diezazkieke, beraz, kanpotik datorrena traumatikoa izan ohi da, edota pertsonaiak berak badu bere baitan zerbait traumatikoa dena.
|
|
|
Hiru ataletan
|
dator
banaturik ipuin bilduma, itxura batean, bi erizpide oso ezberdineri jarraituz: kontatutako istorioaren garaia (beti ere galtzear dugun Euskal Herri sakonaren sasoia lehen" eldarnioan"; istorio garaikideagoak bigarren eta hirugarrenean) eta ipuinen luze laburra:
|
|
|
Bada gogoeta bat komunikazioari buruz ere, oro har, sermoilariaren bitartez. Sermoilaria jada gainbeheran
|
dator
1960an. (Egunkaria XI)
|
|
|
Deiturak erakusten duen bezala, bidaia bat oinarritzat dituzten narrazioak izango ditugu hizpide
|
datozen
lerroetan.
|
|
|
Orain arteko grina, bere alderdi ezkutu hori ez erakustea izan da.(...) Honela, sentimenduek murritzak eta nahikoa laburrak izaten jarraitzen badute ere, Arretxeren luma aberastu egin da oraingoan, eta lehenagoko isiltasunak orain adierazpenarekin lotzen ditu. Burutik eta adimenetik baino gehiago, bihotzetik eta adimenetik
|
datoz
orain sentimenduak. Eta aldaketa hau bai estiloan eta baita sortzen dituen zirraretan ere nabaritzen da.
|
|
|
Katebegi galdua thriller historiko politikoa dela esango nuke nik, definizioek ezertarako balio dutela uste izango banu. Iruzkin honen balizko irakurlea liburuaren irakurle egin alde ematen dut, aldiz, esan behar delarik thriller hoberenetan bezala gertatzen dela hemen ere, esan nahi baita, aurrera egin ahala emozioa eta ere gorantz
|
datozkigula
. (Egunkaria II)
|
|
|
Ipuin bildumak sailkatzerako orduan, hauen batasunari begiratu diogu. Hartara,
|
datozen
orriotan ikusi ahal izango duzuen bezala, hiru sailetan berezi ditugu; lehenik, ipuinen artean nolabaiteko kateaketa erakusten duten bildumak aurkeztuko ditugu; bigarrenik, bata bestearengandik independienteak edo askeak diren ipuinak eskaintzen dizkiguten bildumak aipatuko ditugu; eta azkenik, ipuin aske gutxi batzuei buruzko zenbait aipamen egingo ditugu.
|
|
|
Estiloa ere sortu duela esango genuke. Juan Luis Zabala, Bukowski, garai bateko Montoia, Enrico Brizzi eta beste batzuk
|
datozkigu
burura, Iturriagaren lehen nobela hau alderatzerakoan, baina ez da erraza antzekorik topatzea. (Gara)
|
|
|
Iñaki Petxarromanen ustez," sinbologia eta errealitatearen arteko nahasketa eder batean, Azken fusila itxaropenaren sinboloa da; gerra galdu ostean, oraindik dena galduta ez dagoela adierazten duen sinboloa." (Hika) Sinbologia honekin bat
|
etorriz gero
, txapelokerrek garaipena irudikatuko lukete; burdinbidea eraikitzen ari diren presoak, berriz, galtzaileen mendearen irudia izango lirateke. Iruzkingile honek aipatzen duenez," bi arlo politikoa eta pertsonala elkarrengandik ezin aldendurik azaltzen zaizkigu."
|
|
|
Eskerrak ematera igaro baino lehen, barkamena eskatu nahiko genieke, bereziki, hamarkada honetan hitz lauz idazten hasi eta aipatu ez ditugun idazleei. Bestalde,
|
datozen
orriotan aurki daitezkeen akats zein hutsengatik barkamena eskatzen dizugu, irakurle. Dena den, hemen bilduriko iruzkinak erabilgarriak diren neurrian, hauek kritikatzeko bada ere, lanaren helburuak erdietsirik egongo lirateke:
|
|
|
malgutasuna.
|
Datozen
ataletan hizpide izango ditugun eleberrietan ezaugarri hau nabarmen geratuko da, eleberri batetik besterako aldeak nabarmenak baitira.
|
|
|
" Julen Azkue zerbait izatekotan askatasuna maite duen pertsonaia da, eta eleberri hau zerbait izatekotan askatasunari buruzko erreflexioa da. Askatasuna nahi aske aske ez izanda edo aske izan eta askatasunik nahi ez... hor dago." Gainera, liburuko izenburua Lauaxetaren aipua izatea hortik
|
datorrela
aitortzen du. Beste iruzkin batean ere askatasunaren aipua topatu dugu:
|
|
|
Ondorioz,
|
datozen
liburu hauetan ikusi ahal izango dugunez, pertsonaia arruntei jazotzen zaizkien gertaera eta pasadizo arruntak kontatzen zaizkigu: gizon emakume batzuen bizitzaren hainbat une ezberdin.
|
|
|
Pertsonaia nagusi hau kutxazain automatikoetan lo egin ohi duen mutil gazte bat da, eta horietariko gau batean neska batekin harremanetan hasteko aukera izango du. Kutxazainean jolasean ari direla, polizia
|
dator
eta ihes egin dute. Honela, neskaren lagun baten etxera joan beharrean egongo dira, eta bertan jantzi baten lapurretaren berri izango dute.
|
|
|
Apalategik berak elkarrizketa batean aitortu zuen bezala," pertsonaien baitan sakontasun psikologikoa ematea izan" du helburu: " pertsonaien pertsonalitateak nondik
|
datozen
eta zergatik diren holakoak". (Asurmendi, Mikel:
|
|
|
Azken hauek lehengoaren antz handiago dute, baina ez dira betetzen generoaren ezaugarri guztiak" Pasaia Blues" ez da akzio hutsezkoa. Nobelak baditu, hala eta guztiz ere, hainbat eta hainbat ezaugarri, nobela beltzen ezaugarriekin bat
|
datozenak
, adibidez, badu sintesirako ahalmena, esaldi laburrak erabiltzeko joera... (Benito, Jon:
|
|
|
Hain zuzen ere, idazleak jostearen metafora darabil bizitzari buruzko bere ikuspegia emateko, eta ondorioz, josten ikasteko manual gisara antolatu du eleberria bera. Jose Jabier Fernandezek dioen bezala," jostorratza eta haria bai era metaforikoan baita era zuzenean ere (askotan liburuak josten ikasteko manual itxura hartzen du) erabiltzen baititu idazleak istorio historioa multzo desberdinak lotzeko." (Egunkaria 1996 X10) Hortaz, adabaki txikitxoez osaturiko liburua eleberriaren beraren eduki eta xedearekin bat
|
dator
. Honela, jostearen inguruko termino ugari ekarriko ditu hizpidera behin eta berriz, lotura gabekoak diruditen hainbat testu aske hauen arteko hurbiltasuna azpimarratuz:
|
|
|
Badirudi ikuspegi zabalago bat izateak interpretaziorako bideak errazten dizkigula. Hala ere, gai honi dagokionez, García Martinek dioenarekin bat
|
gatoz
:
|
|
|
Beraz, bai gaur eguneko literatura hobeto ulertu eta ezagutzeko, eta, bai aurrerantzean egin litezkeen lanen osagarri modura baliagarria izango delakoan, gai honi heltzea erabaki dugu: 90eko hamarkadako narratiba (lanaren edukia eta mugak zehatz adierazten dira
|
datozen
lerroetan). Honetan bakarrik gelditu gabe, interesgarria iruditu zaigu lan hauei buruz kritikak dioena biltzea, gaur eguneko literatur giroaren isla zehatzagoa lortuko dugulakoan.
|
|
|
Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea. Hortaz,
|
datozen
orri hauetan azken hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu urtez urte. Hala ere, 90eko hamarkada baino lehen narratiba lanik argitaratu ez dutenak ere hartu ditugu kontuan:
|
|
2001
|
|
|
Ikuspuntua, R. Saizarbitoriaren nobelagintzaren kasuan, XX. mendeko artearen funtsa den formaren gaineko hausnarketatik
|
etorri
da. XIX. mendeko nobelagintza errealistak munduarekin erlazio gatazkatsurik ez daukan izakia iradokitzen badigu, XX. mende hasierako nobelak krisian dagoen gizartearen adierazbide berria izan nahiko du, eta horretarako, Filosofian eta Artean hedatuz joan zen adierazbidearen gaineko gogoeta egingo du bere.
|
|
|
Dirudienez, zortzi urtetan hogeita hiru irakurlek edo eraman omen zuten nobela etxera, baina azken irakurlea bakarrik ohartu omen zen liburutegiko aleak zituen orri txuri ugariez. Horrelakoak entzun ondoren, Harold Bloom ek" irakurketa zailaren plazerra" deritzona
|
etorri
zait gogora, liburuaz gozatu gabe, euren denbora jokabide absurdo horretan xahutzeko prest daudenek burutzen duten irakurketa antzua.
|
|
|
Alabaina, irakurketaren arazoari berriro eutsiz, nobela horiek" eskatzen" zituzten irakurketak ez dira beti egilearen asmoekin bat
|
etorri
. Zentzu honetan, euskal literatur" irakurleriari" berriegiak eta askotan funtsgabeak iruditu zitzaizkion nobela horietan emandako hainbat pauso4 Hau nabarmena suertatu zen hirugarren nobelaren kasuan zenbaitek egilea" bere birtuosismoaren tranpan" erori zela defendatzen zuenean.
|
|
|
Forma eta egitura literario berri bat egiten saiatu da egilea, bere hitzak erabiliz" abentura literario" berri bat. Ildo honetan, jarraian
|
datozen
puntuetan, nobela honek gure baitan sortu duen irakurketa argitzen saiatuko gara, abiapuntua goian esandakoa izango delarik: testu bakoitzak irakurle bat irudikatzen duela onartuz(" irakurle inplizituaz" hitz egiten digu Wolfgang Iser ek6) nobela honen irakurlea nolakoa datekeen esaten saiatuko gara.
|
|
|
Bere lehenengo nobela garaiko giro urbanoarekin hertsiki lotua azaltzen bazen ere, abortoaren auziaz bat heziketa tradizionalaren itzalez eta hainbat arazoez hitz egiten zitzaigularik, 100 metro izan da irakurle eta kritikariek Saizarbitoriaren nobela" errealistena" kontsideratu izan dutena. Kutsu errealista hori nobelan egiten zen aukera linguistiko bikoitzetik ezezik8 bertan kontatzen zuen istorio nagusiaren nolakotasunetik
|
zetorkion
: garaiko irakurleari ez zitzaion, inondik ere, hutsala iruditu nobelak ETAkide batek poliziarengandik
|
|
|
Bertan" euskal nobela nazionala" (politikoki ulertua, noski) ikusi zuten irakurleek ez zuten egileak objektibotasun osoz transkribatu nahi izan zuen ekintza bortitza, hots, militante baten heriotza izugarria, hala ulertu. Jon Juaristirekin bat
|
gatoz
nobela hau Euskal Literaturaren Historian" gaizkien ulertutako bat" dela baieztatzen duenean.9
|
|
|
nobela gure ingurunea islatzen duen ispilua da, lehenengo eta behin. Nobelaren definizio hau beronek genero bezala izan zituen hastapenekin eta XIX.an zehar izan zuen garapenarekin bat
|
badator
ere, Ian Watt ek argiro adierazi duenez, nobelaren kontzeptzio berriak Descartesengandik Kantenganaino doan Filosofiaren eraginez, behaketa eta ingurunearen analisia bereganatu zituen.10
|
|
|
J.J. Lasa psikiatra (Donostiako Hernani kalean kontsulta zuena); Jesus Mª Lasagabaster kritikaria; Ramon Etxezarreta (nobelan dioenez, Urrestillako auzotarra eta Azpeitiko zinegotzia; gaur egun, Donostiako Udaletxeko Kultura zinegotzia dena); Juan Mari Bandres abokatua. Hauen parean, pertsonaia" errealei erreferentzia egiten" badiete ere, beste izenez
|
datozenak
dauzkagu: Daniel Zabalegi (Anjel Otaegi:
|
|
|
Ingurune honetan, euskal argitaletxe berriak(
|
Etor
, Gero, Lur,...) eta lehenago sortutako aldizkariak (Jakin, Zeruko Argia, Anaitasuna,...) sendotu egin ziren. Dakusagunez, berrikuntza garaiak dira, besteak beste, lehenago aipatu dugun G. Arestiz gain, K. Mitxelena filologo ospetsuak() edo J. Oteiza (1908) eskultore ezagunak eragindako berrikuntza urteak, hain zuzen.
|
|
|
L´âge du roman américain, 1948) etengabe mugituz doan foko batek aurkezten dizkigu protagonista nagusiaren joan etorriak. Tren geltokiko berritsuaren planoa, ordea, elkarrizketa moduan
|
dator
transkribatuta, baina oraingoan, A. Camus idazle frantsesak La chute (1956) nobelan egin zuen moduan, berritsuaren jarduna bakarrik begitantzen zaigu. Itxuraz inongo harremanik ez duten bi plano hauetan, garaiko ideologia eta ikuspuntuak aurkezten zaizkigula esango genuke.
|
|
|
Aurreko nobeletan bezala, oraingoan ere gertakariak ez zaizkigu aurkezten gertatu ziren hurrenkeran, alderantziz, berriro ere denbora psikologikoa da gailentzen dena, eta ondorioz, aurreranzko eta atzeranzko jauziak etengabeak dira. Oroimenaren joan
|
etorri
horietan, nobelaren oinarrian dauden bi gerrak dira hizpide. Batetik, Hanbre sagardotegian biltzen diren jubilatuek kontatzen dizkiguten Gerra Zibileko pasadizoak.
|
|
|
Eta obsesioez mintzo garenez, esan dezagun, Saizarbitoriaren lan baten aurrean gaudela, aurreko ekarpen literarioen jarraipen literarioa den lan mardularen aurrean eta ondorioz, egilearen betiko obsesioak direla honako honetan ere aipagai. Bihotz bi n bezala, Gudari zaharraren gerra galdua narrazioan gerra zibila da hizpide, historia liburuetan ez
|
datozen
gudarien bizikizun tragikoek azaleratzen duten gerra; Bihotz bi, hilobi bat narrazioa, berriz, lau urte lehenago argitara emandakoaren aldakia
|
|
|
Egilearen poetikari berezkoak zaizkion estrategiez baliatuz, oraingoan ere memoriaren kapritxoek gidatuko dute trama narratiboa eta betiko moduan, istorioa martxan jartzen duten eszena edo irudietara errendituko da, etengabe, testuko ahots narratiboa. Joan
|
etorriko
saio honetan, beraz, saioa bera da garrantzitsua, guztia beste modu batera izan zitekeela jakitea. Horregatik ez gaitu harritu 1996an argitara emandako Bihotz bi.
|
|
|
Rossetti-ren obsesioa deritzona, hain justu. Nobela labur honetan, Saizarbitoriaren lerro gogoangarrienetakoak bildu direlakoan gaude eta bere biribiltasuna izan da, ezpairik gabe, jarraian
|
datozen
haunasketak eragin dizkiguna. Biribiltasuna eta, zergatik ez esan, morboa, morbo asko baitago testuan.
|
|
|
Luzeragatik nobela laburtzat har genezakeen honek egitura nahiko lineala duela esango genuke. Saizarbitoriaren lan gehienetan bezala, oraingoan ere istorioa amaieratik hasten da eta ez da zail Eugeniaren eta Victoriaren harremanen ingurukoak ordenaturik
|
datozen
ataletan jarraitzea. Beste nobeletan hain maiz erabiltzen zituen errepikapenak gutxituz eta lehenengo pertsonari tinko eutsiz, istorioak berak garrantzi handiagoa hartzen du Rossetti-ren obsesioa n.
|
|
|
2 Parentesi artean
|
datozen
zenbakiek Gorde nazazu lurpean liburuaren lehenenengo edizioko orrialdeak adierazten dituzte (Erein, 2000ko abendua).
|
|
|
Laster jasoko dugu Erein argitaletxearen eskutik Ramon Saizarbitoria idazlearen Ene Jesus (1976) nobelaren berrargitarapena. Idazle aski ezagun honen nobelarik ezezagunena den honek zeresanik eman badu ere, jarraian
|
datozenak
berrargitarapen honen inguruko gogoetak besterik ez lukete izan nahi.
|
|
|
Ikuspuntua aldatu behar da horrelako nobela bat irakurtzean, nobelak esplizituki eskaintzen digunaz gain, esateke dagoenaz jabetzen lagunduko digun ikuspuntua erabiliz17 Beraz, ondoren
|
datozen
ohar hauek nobela honen edukia osatzen duten zenbait elementu eta sinboloren azalpena proposatzearekin batera, bertan, euskal nobela" fragmentarioena" den honetan, irakurleari eskaintzen zaizkion hutsune horiek betetzeko abiapuntu izan nahiko lukete.
|
|
|
Baina, badut susmoa hor hutsuneak aurkituko direla, Sarrionandiaren pentsakizuna ez baita huts hutsean nazionalista. Badu nazionalismotik, badu marxismotik, edo materialismo dialektikotik, erromantizismotik borondatearen nagusitasuna hartu du, anarkismoaren mitoak ez ditu falta, 68ko Maiatzetik ingenioaren nagusitasuna
|
datorkio
. Badu literatura primitiboen aldeko joera nagusia.
|
|
|
XX. mendean ere moduak izan dira fantasia ipuinak sortzeko. Egia eta gezurra, fantasia eta egunerokotasuna, edo oraindik gehiago, fikzioa eta errealitatea nahastatuz joan dira giza historian, urteak urteak
|
etorri
.
|
|
|
Eta orduan, momentu hartan bertan, abots lodi bat
|
etorri
zen pantailatik:
|
|
|
Jende guztia abotsa
|
zetorren
aldera begira jarri zen. Eta hantxe ikusi zuten Bakarty James bere sonbreilu beltzarekin jantzita, Bakarty James bere zaldi zurian igota.
|
|
|
bikiak betidanik izan dira herri ipuingintzan antzaren eta izaeraren arteko zubi. Geroago
|
etorri
ziren egilearen aurka errebelatzen diren pertsonaiak edo, beranduago, pantailetatik ihes egiten duten heroiak, edo komikietako orrialdeetatik joan eta munduan bizitzen hasi diren pertsonaiak.
|
|
|
Esaten da Medicis eko Catalina ri artean izateko ziren Frantziako Erregeak agertu zitzaizkiola ispilu batean. Eta Shakespeare-ren Macbeth en ere pertsonaia nagusiak urezko ispilu batean ikusten du etorkizuna eta bere jarraian
|
etorriko
diren erregeak.
|
|
|
Euskaraz solasean hasiez gero hara hor funtzionario bat berehala ezkutuan gure ondora
|
datorrela
. Zihur ez duela deus ulertzen euskaraz baina bertan geratzen da zelatan, espioi filmetako espioiaren moduan.
|
|
|
" Gure harmak nahi dituzu, hartzera
|
zatoz
baina ez dauzkizut emanen.
|
|
|
Batera
|
datoz
bidaiaren joera heroikoan, sufrikarioaren agerpenean, batera agertzen dira pertsonaiaren aldakuntzak. Biak datoz bat bidaiaren izpiritualtasuna adierazten.
|
|
|
Batera datoz bidaiaren joera heroikoan, sufrikarioaren agerpenean, batera agertzen dira pertsonaiaren aldakuntzak. Biak
|
datoz
bat bidaiaren izpiritualtasuna adierazten. Coleridge ren marinelaren antzera jakingo du Sarrionandiaren pertsonaiak zein garrantzizkoa den toki bateko, herri bateko, sorterriko izatea.
|
|
|
Liburu honetan bildu ditugun lanak Pott bandako poesia aztertzera
|
datoz
. Poesian agertzen diren sinbolo nagusiei buruzko hausnarketak dira.
|
|
|
Atxagak zenbait hitzalditan azaldu du nondik
|
datorkion
abangoardiarekiko lotura hori. Ikasle garaia omen zen abangoardiaren berri izan zuenean.
|
|
|
Agian, garai bateko testigantza da abangoardia hori, beste alde, Etiopiaz gain Ziutateaz lanean ere agertzen dena, Mari Jose Olaziriegik ikusi duenez (1993). Gure artean" isiltasunaren poetika" deitu dugun joerarekin bat
|
dator
Ziutateaz, Beckett-ek hasitako bideari jarraiki.
|
|
|
" Ainhoa" ere abangoardiazko giroan sortu baita: Izagirrek Zergatik bai nobelan egin zuen moduan, hemen ere haurraren hizkera jaso nahi duen testu baten ondoren
|
datorkigu
Ainhoa haurrari egiten zaion poema.
|
|
|
udan gertatzen den poema bat, edo udari buruzkoa. Semantikak agintzen du orain, udarekin loturiko irudiak
|
datozkigu
: masustak, sosegua, arratsaldeko baretasuna.
|
|
|
Ahaztu ezineko beste teknika bat Etiopiaren sorreran collagearen teknika da. Collagean galdutako edozein gauza, behe mailakoa lehen planora
|
dator
, bere anonimotasuna galtzen du eta poeman duen tokiagatik garrantzitsu bihurtzen da.
|
|
|
irregulartasunaren, desorekaren eta nahasmenaren poesia da Atxagarena. Baina, kraskadurak, etendurak eta hausturak diogunaren alde
|
baletoz
ere, Atxagak berak baieztatzen digu collagearen teknikarekin batera datozkigun ezaugarri bi izenen nagusitasuna eta joskeraren desoreka:
|
|
|
irregulartasunaren, desorekaren eta nahasmenaren poesia da Atxagarena. Baina, kraskadurak, etendurak eta hausturak diogunaren alde baletoz ere, Atxagak berak baieztatzen digu collagearen teknikarekin batera
|
datozkigun
ezaugarri bi izenen nagusitasuna eta joskeraren desoreka:
|
|
|
Ikuskera mundutik irudien pilaketa
|
dator
, eta irudi pilaketak irakurtzen ikasi du poesia hartzaileak, baina lan horretan lagundu egin dio idazleak. Gorago ikusi dugu nolako laguntza eman dion" Ainhoa" ren poema irakurtzeko.
|
|
|
Poesia honen efikazia ez
|
dator
soilik bere joera dramatikotik, badu arrazoi sakonagoa ere. Ez delako hemen erromantizismoaren karikatura eta bizipen bortitza elkarren buruz buru jartzen, hemen gure gaurko kulturaren eta kultura iraultzailearen zutabe diren elementu biziak kontrajartzen zaizkio bizitzari.
|
|
|
Hizkuntza literarioaren eta politikoaren banaketa. Biak ez
|
datoz
bat, hura mugikorra da, eta beste hau, ordea, finkoa. Eta banaketa hori gogor egin du Sarrionandiak" Literatura eta iraultza" poeman.
|
|
|
" Gauetako tren luze eta bustiak" deituriko poeman Txekiatik (edo orduko Txekoslobakiatik) egindako bidaia kontatzen da era onirikoan eta irudi solteen bidez. Haien artean hiru bertso txekieraz
|
datoz
. Esanguratsuena alde hau izendatzeko jarri duguna da:
|
|
|
Baina ez Holan bakarrik, Kirmen Uribek ohartarazi zidanez lotura handia dago Sarrionandiaren poesiaren eta prosaren artean. Bat
|
gatoz
horretan. Baina beste hainbeste gertatzen da poesiaren eta berak itzulitako, aurkituriko edo bere bihurturiko poemen artean.
|
|
|
" gauero
|
datoz
, kaleok, gure oin nekatuetan loak hartzera" (P, 51)
|
|
|
Orrialdearen oreka euklidianoaren ordez, denbora eta espazio ongi markatuen ordez, txaplastaren teknika agertzen zaigu. Aldi berean eta iturri desberdinetatik, begiari
|
datorkion
irudi multzoa jartzen da orrialdean. Baina bai zineak eta bai literaturak ezin dute begiari une batean datorkiona aldi berean une berean eman; muntaia behar du batak, eta diskurtsoaren linealtasuna gorde besteak.
|
|
|
Aldi berean eta iturri desberdinetatik, begiari datorkion irudi multzoa jartzen da orrialdean. Baina bai zineak eta bai literaturak ezin dute begiari une batean
|
datorkiona
aldi berean une berean eman; muntaia behar du batak, eta diskurtsoaren linealtasuna gorde besteak. Une batekoa diskurtso luze eta ulergarria bihurtzeko beharrezko du poesiak diskurtsoaren luzapenean ematea buruan une batez gertatu dena.
|
|
|
" Lizardi, Rimbaud
|
etorri
duk hitaz galdezka[...] gero kanpaiak entzun dizkiagu zakurrak zaunkaka orduan sortu haiz bidetik balantza eta hirekin aurrez aurre jarri garenean zerraldo erori haiz gure oinetan[...] eta goizaldean[...] pirotekniarik gabe lurperatu haugu baratzan" (E, 75)
|
|
|
J. Duvignaud ikerlariak (1980, 34) adierazten duenez, espazioan urruntzeak bizidunak eta gauzak aldatzen dituela gogo handiagoz ulertzen da gizarteak estabilitatea bilatzen duenean, eta baretasuna
|
datorrenean
gizarte horretara, orduan da handiagoa nomadismoaren tentaldia, orduan unibertsalizazio mina sakonagoa.
|
|
|
" arratsaldeko seiretan
|
etorriko
nauzu bihar ere xerka lehendabizi atondu egin dauzut gorbata gorriska" (IGB, 46) edo" Haren haiduru" poeman:
|
|
2002
|
|
|
Hauekin batera, ezin ahaztu joan den hamarkadan argitaratutako batzuk: Mikel Hernandezen
|
Etorriko
haiz nirekin? (1991), Bernardo Atxagaren Gizona bere bakardadean (1993) eta Zeru horiek (1995), Laura Mintegiren Nerea eta biok (1994), Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pauso (1995), Xabier Mendiguren Elizegiren Berriro igo nauzu (1997), Patxi Zabaletaren Arian ari (1996), Jon Urrujulegiren Arragoa (1997) edo Unai Iturriagaren Berandu da gelditzeko (1999).
|
|
|
Bostehundik gora orrialdeko eleberri luzea da, 1998an Kritika Saria lortu zuena. Estatu Batuetatik Euskal Herrira bertako lurra, biztanleak eta ohiturak ezagutzera
|
etorritako
gazte baten istorioa kontatzen zaigu. Erdi euskaldun, erdi iparramerikar, protagonista hunkitu egiten du trantsizio garaian gure herrian bizi zen giro sozio-politiko nahasiak.
|
|
|
Azpimarratu nahi genuke, halaber, Bi anai eleberri laburraren kalitate literarioa. Bat
|
gatoz
I. Aldekoarekin (1998), esaten duenean eleberri hori, A. Lertxundiren Hamaseigarrenean aidanez eleberriarekin batera, 1980ko hamarkadako onena dela. Lau hizkuntzatara itzuli duten eta orain arte hamahiru edizio saldu dituen Bi anai eleberriak Paulo eta Daniel anaiek Obabako ingurune bihozgabean daramaten bizitza kontatzen du.
|
|
|
Baina Behi euskaldun baten memoriak honek Atxagaren ibilbide literarioan duen garrantzia ez
|
datorkio
testuaren beraren kalitatetik bakarrik, baita autorearen ondoko eleberrigintza definituko zuten zenbait osagai tematikoformalen erabileratik ere. Eleberriaren errealismo kronotopikoaz eta protagonisten gogoetak kontatzeko barne ahotsen erabileraz ari gara.
|