|
2013
|
|
|
Edward Gibbonek
|
esan
zuen bezala,, hasieran lurralderik aberatsenek, biztanle gehien zutenek eta ikuspuntu militarretik indar handiagoa zutenek abantailak izan zituzten, baina, ezari ezarian, abantaila horiek orekatu eta konpentsatu egin ziren, Erromako Inperioaren azkeneko eta behin betiko zatiketa gertatu zenean (Decline and Fall? 29 kapitulua).
|
|
|
Lehen
|
esan
bezala, Constitutio Antoniniana deiturikoaz geroztik, Inperio osora hedatu zen herritasuna. Horrekin batera, gobernu zentralak gero eta kontrol gutxiago ezartzen zuen probintzien gainean.
|
|
|
Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia
|
esan
, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar zituenean. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta.
|
|
|
Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar zituenean. Halakoetan
|
esan
zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta. Hortaz, ohitura subsidiario hori baliozkoa zen.
|
|
|
Batzuek eutsi nahi
|
zioten
zuzenbide erromatarraren aplikazioak lehendik zuen sendotasunari, baina, zeregin horretan, honako zailtasun hau atzeman zuten: maiz sarri, zuzenbide horren edukia zehaztea zail gertatzen zen oso.
|
|
|
IV. mendeko jurista praktikoak jakin bazekien zuzenbide onena aurkituko zuela ospe handiko juristen idatzietan, kasurako, Paulo eta Ulpianoren idazkietan. Hori,
|
esaten
baino, errazagoa zen egiten, batik bat, Paulok pretorearen ediktuari iruzkinak eginez laurogei liburu bete zituelako, eta Ulpianok, berriz, laurogeita bat. Lehenengo garaietako juristek sarritan kontsultatu zituzten lan horiek, eta lanon edukiarekin ohituta zeuden.
|
|
|
Jatorrizko planaren arabera, eta, zehatz
|
esateko
, Inperioko herritar guztientzako bizi plan handizalearen arabera, bigarren bilduma batek legeria eta juristen zuzenbide idatzia konbinatuko zituen (C.Th. 1,1, 5)..
|
|
|
410 urtean, bisigodoek Erromako hiria arpilatu zuten. Egia
|
esateko
, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi handiagoa zuena, bertan zegoelako.
|
|
|
Zuzenbide germaniar tradizionalek euren baitara bildu zuten gizartean sustraituriko ohitura bisigodoa. Eurikoren Kodea, aldiz, Inperioko konstituzioak bezala idatzi zen; argiago
|
esateko
, konstituzio hori idatzi zuten erregeak berak eta erreinuko aberats handiek. Eurikoren asmoa zen mendeko erromatarrek eta bisigodoek bereizita irautea.
|
|
|
VI. mendearen hasieran, zuzenbide erromatarrari buruz zehatz mehatz hiru bilduma agertu ziren, gobernadore barbaroen mendekoentzat. Teodorikoren Ediktua, gutxi gorabehera, 500 urte inguruan aldarrikatu zen; zehatz
|
esateko
, Teodoriko Handiak, Italian ostrogodoen errege izan zenak, aldarrikatu zuen. Teodoriko Handiak, politikaren ikusmiratik, egoki ikusi zuen bere burua ekialdeko enperadorearen ordezkari moduan aurkeztea Konstantinopolisen.
|
|
|
Teodosioren Kodetik eta Teodosioren ondoko nobeletatik ateratako konstituzio batzuk hautatu eta konstituzio hautatu horiek osatzen dute laburpena. Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz
|
esateko
, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena.
|
|
|
Justinianoren Kodeak hurrenkera kronologikoaren arabera antolatu zituen konstituzioak. Zehatz
|
esateko
, lana tituluetan dago bananduta, eta hamabi liburu barneratzen ditu. Zuzenbidearen berrikuspen orokor hori egiten zen bitartean, jurista klasikoen garaietatik konpondu gabe zeuden eztabaidetatik hainbat berriro bistaratu ziren, eta, are gehiago, eztabaida horiek euren konstituzioetan islatuta geratu ziren.
|
|
|
gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan du jatorria eta seirenak Paulorengan; hala ere, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak ere, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere ez zuten osatuko, Justinianok berak
|
esan
bezala. Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai bati buruzkoa izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte.
|
|
|
Jakina denez, Euskal Herriaren herrialdeetan zuzenbide erromatarrak izan duen eragina modu eta maila askotakoa izan da. Nonbaitetik hasteko,
|
esan
daiteke Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoa salbuespenak direla Frantzia Hegoaldean nagusi den zuzenbide idatziaren multzo zabalean. Pirinioetako zuzenbidea izango litzateke hor erabakigarri, etxearen inguruan osatua eta eraikia eta zuzenbide erromatarrari kontrajarria.
|
|
|
Alabaina, demandatu hori ez bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena zuen hura behartzeko. Beste modu batera
|
esanda
, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak ez zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak?
|
|
|
izeneko legeak zenbait aldarazpen izan zituen. Hala nola, zorduna epaiketa bidez kondenatua izan zenean zorra ordaintzera, zordun horren hartzekodunek ez zeukaten baimenik hura hiltzeko; aitzitik, zordunari ahalbidetu behar
|
zioten
, derrigortutako lanen bitartez, zorra ordain zezan. Areago oraindik, geroago prozedura zehatza ezarri zen, zordunaren porrota adierazteko, haren ondasunak nahitaez salduta, hartzekodunen mesederako.
|
|
|
Bestalde, prozedura oso mugatua zen iraupenari zegokionez. Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia
|
esateko
, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea.
|
|
|
Pretoreak formula eman zezakeen, baldin eta uste bazuen zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste modu batera
|
esanda
, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz.
|
|
|
Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman behar zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia
|
esan
, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Kristau Aroko lehenengo bi mendeetan, Erromako zuzenbidearen garapenak gailurra jo zuen. Horrek
|
esan
nahi du teknikaren ikusmiratik formarik sofistikatuenak eta finenak ezarri zirela. Denboraldi horri zuzenbide erromatarraren aro klasiko deritzo.
|
|
|
lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan
|
esan
daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela. Pretoreak urtebetez ziharduen bere karguan.
|
|
|
Eztabaida juridikoa kasu zehatzen ingurukoa zenez gero, ezinbestean gatazkak sortzen ziren, besterik ez bada, gatazkotan bi alderdi gutxienez agertzen zirelako, bakoitzak arrazoia izateko uste osoarekin. Horrek ez du
|
esan
nahi, ordea, juristek legearen espiritua bortxatzen zutenik, eurei zein bezerok kontsulta egin eta bezero horri mesede egiteko. Aitzitik, juristek prestakuntza berezia zuten, erregela juridiko bakoitzaren mugak zehazteko.
|
|
|
Guregana iritsi diren iturrietan, arrasto gutxi daude, juristen arteko desadostasunei buruz (zehatzago
|
esateko
, iturrietan desagertu egin ohi dira gutxiengoaren ikuspuntuak). Nolanahi den ere, jakin badakigu bi eskola edo sekta zeudela, eta bi horiek barruratzen zituztela K. o.
|
|
|
II. mendearen erdia arte itxaron beharra egon zen, zuzenbide pribatuaren eremuan aurrerakada aipagarria gerta zedin. Egia
|
esan
, ordu arte, zuzenbide pribatua ez zen aintzakotzat hartu eremu akademiko hutsetik kanpo. Egilea jurista iluna izan zen, Gaio izenarekin ezagutu zena; hots, ez dakigu zein zen haren izen erromatar osoa, horrek hiru osagai barruratzen baitzituen.
|
|
|
III. mendean, kontrara, gizarte istiluak nabariro gehitu ziren. Inperioaren erreskriptoek, egia
|
esateko
, erakusten dute Inperioaren kantzelaritzak hainbat ahalegin egin zituela, aurreko zuzenbidearen mailari eusteko. Alabaina, garai hartako doktrina juridikoak ez zuen behar besteko kalitaterik izan, zuzenbidearen bizitasuna iraunarazteko.
|
|
|
Hasiera hasieratik, jurista erromatarren lana izan zen arazo juridikoetan parte hartzea. Zehatzago
|
esateko
, haien zeregina zen, egitezko egoera zehatz baten aurrean, formula edo defentsa bide egokiak iradokitzea. Eta haien zeregina zen, orobat, agiriak prestatzea, hala nola, testamentuak edota kontratuak, agiri horiei esker alderdiek eurek nahi zituzten emaitzak lor zitzaten, ez beste batzuk.
|
|
|
Errepublikaren azken mendean zehar, nahastea eta gatazka izan zen nagusi: batzuek konstituzio tradizionalari eutsi nahi
|
zioten
, zuzendaritza politikoaren ahulezia bereganatzen zuten bitartean; eta beste batzuek nahiago zuten gobernua sendotzea, nahiz eta horretarako egitura juridiko tradizionalak bertan behera utzi. Julio Zesarren agintaldian zehar arazoa argitu zen.
|
|
|
VI. mendetik XI.era bitarteko epealdian, Mendebaldeko Europan zuzenbide erromatarra ekartzen denean hizpidera, ulertzen da aipamena barbaroen kodeei buruzkoa dela, zehatzago
|
esanda
, bisigodoen zuzenbide erromatarrari buruzkoa. Lege testu horiek garai klasikoko zuzenbide erromatarra baino gehiago, V. mendeko «zuzenbide arrunta» adierazten dute.
|
|
|
zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori, erabili ez? eta isilik horixe erabaki duelako; beste modu batera
|
esanda
, herriak idatzizko zuzenbidea indargabetu dezake, zuzenbide idatziaren aurkako praktikak eginez.
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia
|
esan
, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o.
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren
|
esateko
; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o.
|
|
|
Haatik, XVI. mendean, Italiako estatu hirien mundu konplexuan arazook premiazkoak izanik, arau orokorrak behar ziren ahalik lasterren. Glosagileek
|
ziotenez
, pertsona bakoitza zein erkidegoko herritar izan eta erkidego horretako zuzenbidea zegokion pertsona horri. Arazoa sortzen zen, berriz, hiri desberdinetako bi merkatarik egiten zutenean kontratua.
|
|
|
Andra Mariak argudiatu zuen Satanek edukitze baimena zuela, baina Jainkoaren intereserako bakarrik, eta Kristok ezezkoa eman zion actio spolii izenekoari. Orduan Satanek erreibindikazio akzioa erabili nahi zuen, ulertu baitzuen gizateriaren gaineko eskubidea zuela, jatorrizko bekatuaren ondorioz eta Jainkoak Adani
|
esan
ziolako fruitu debekatua jatean hil egingo zela. Andra Mariak salbuespena (defentsa) azaldu zuen, ondokoa baieztatuz:
|
|
|
Lehendabiziko humanista kristauen kezka nagusia zen testuen kalitatea hobetzea, baina horretarako Politianoren ildoari ekin beharrean, alegia, testuok Florentziako eskuizkribuarekin alderatu beharrean, neurri handi batean susmoen mende jardun zuten, Antzinaroari buruz zekitena erabilita, testuak
|
esan
nahi zuena asmatzeko. 1553an, Politiano hil eta ia hirurogei urte beranduago, Lelio Torellik Espainiako Antonio Agustin jakintsuarekin batera Digestoren argitalpena egin zuen, Florentziako eskuizkribuan oinarrituta.
|
|
|
Horrek F. ren garrantzia onartu arren, ulertu zuen ez zitzaiola itsu itsuan ekin behar eskuizkribu horren interpretazio hedatuenari; kontrara, interpretazio horrek ekarritako ondorio juridikoak izan behar ziren kontuan, kasu guzti guztietan jurista erromatarrak zinez idatzitakoa ote zen aztertzeko. Cujasen aburuz horrek
|
esan
nahi zuen F.ren interpretazioa ratio iurisarekin konpentsatu behar zela, hots, arau ororen azpian dagoen printzipioarekin. Ataza hori arrakastaz burutzeko, oro har, modu entziklopedikoan ezagutu behar ziren hala Corpus iuriseko testuak, nola antzinako literaturari buruzko ikerketa humanistikoak.
|
|
|
Horren kontakizun nagusia Digestoko «zuzenbidearen jatorria»ri buruzkoa zen, Ponponioren 1.2.2 zati luzea, eta Liviok Errepublikaren hastapenetan eginiko kontakizunarekin osatu zuen berori. Du Rivailek XII Taulen edukiak berregin nahi zituen, eta
|
esan
ohi zenez, lege horrek Solonen lege atenastarren eragina zuela, horien inguruan zekien guztia sartu zuen bertan.
|
|
|
zuzenbide erromatarraren egoera bat zetorrela Erromako gizartearen egoerarekin, eta gizarte hori aldatzen zen ginoan, zuzenbidea ere aldatzen zela. Zehatzago
|
esanda
, humanistek ikusi zuten garai jakin bateko egoera politikoak zuzeneko eragina zuela epealdi horretako zuzenbidean. Zuzenbide erromatarra zabaltzeko mapa osatzerakoan, antzekotasunak bilatu zituzten Frantzia garaikidean gertatzen ari ziren aldaketa politikoekin.
|
|
|
Corpus iurisaren barrena, zentzuzko sistema baten ariora antolatutako zati bakarra zen Erakundeak izenekoa. Iruzkingileek ez
|
zioten
kasu handirik egin zati horri, baina aurrerantzean, zuzenbide zibila modu sistematikoan antolatzeko ahalegin horretan, modu nabarian ekarriko ziren hizpidera. Bourgeseko taldearen idatzia François Duarenek (Duarenus) zuzenbidea irakatsi eta ikastearen inguruan eginiko zati txiki bat izan zen (Epistula de ratione docendi discendique iuris, 1544).
|
|
|
Ildo horri ekinez, «akzio» esamoldearen barruan pertsonaren edozein egintza sar zitekeen, baldin eta egintza horrek prozedura bazekarren. Beste hitz batzuez
|
esanda
, kategoria horretara biltzen ziren betebeharrak nahiz ezkontzak, ordu arte pertsonen izenburupean arautu zirenak, baita testamentuak eta testamenturik gabeko oinordetza ere, lehen gauzei buruzko atalera biltzen zirenak. Azken buruan, ondore juridikoak zituzten egintzek zekartzaten kontzeptu horiek guztiak.
|
|
|
Justinianoren zuzenbidea definitzean,
|
esan
ohi zen hurrengoa zela arau ororen xedea: bakoitzari berea ematea (suum cuique tribuere).
|
|
|
Ildo berari segiz, Doneauk ulertu zuen berari zegokiola zuzenbidea aztertzea, alegia, subjektu pribatu bakoitzari egoera desberdinetan bere ius izenekoa esleitzen zion zuzenbidea aztertzea. Latina edota Europako beste hainbat hizkuntza aztertuz gero, ikus zitekeen hitz berbera erabili ohi zela, hala nola, ius, recht edo droit, zuzenbide objektiboa nahiz eskubideak adierazteko, edo, beste hitz batzuez
|
esanda
, betebeharren zuzenbidea nahiz gauza saltzeko eskubidea aipatzeko; esangura bikoitz horren azpian ingelesez sekula agertuko ez den anbiguotasuna zegoen. Doneauren iritzirako, ius hitzak gizabanakoari dagokion eskubide subjektiboa adierazten du eskuarki; ondorenez, berarentzat zuzenbidea eskubideen sistema zen.
|
|
|
Nola uler zitekeen basailuaren egoera? Tradizioaren ildotik,
|
esan
ohi zen gozamen mota berezia izango zela halakoa, baina gozamena jabea hil arte bakarrik luza zitekeen, eta, ondorenez, azalpen hori ez zen egokia. Doneauk adierazi zuen gozamena ez ezik, zuzenbide erromatarrak inoren gauzen gaineko beste eskubide kopuru mugatu bat ere aintzatetsi zuela, hala nola, bide eskubideak, berme eskubideak edo enfiteusiak (epe luzera eginiko errentamenduaren antzekoa, errentariari jabe ahalmenak emanez).
|
|
|
Izan ere, protestantea eta nazionalista zenez gero, begi berriztatzaileekin ikusi zuen ohiturazko zuzenbide on eta zahar hori; Dumoulinen ustez, ohiturazko zuzenbide horrek Frantziarik zaharrena eta garbiena adierazten zuen. Zehatzago
|
esanda
, ez zetorren bat, berbarako, Bartoloren ideia honekin: Ius communeren kontrakoak diren ohitura idatziak, statuta izenekoak, ahalik eta modu murrizgarrienean interpretatu behar dira.
|
|
|
Zalantzan jarri zuen Libri feudorum deitutakoak indarrean ote zeuden Corpus iurisean. Horren bildumaria izan zen Obertusek ez zeukan kargu ofizialik, eta, ondorenez, ezin
|
esan
zitekeen bildumak Justinianoren testuen balioa zuenik, horrela izan arren hirurehun urtetan (Opera omnia, 1681, 1.115, 815). Zernahi gisaz, Pariseko Ohituraren edukia aztertzean feudoak xehetasunez aipatu zituenean, Dumoulin iruzkingileen doktrinaz baliatzeko prest agertu zen.
|
|
|
Basailuak jaunari begira zituen eginbeharrei helduta,
|
esan
ohi zen halakoak zordunaren eta hartzekodunaren arteko harremanen aldaerak baino ez zirela. Dumoulinen iritziz, hala ere, harreman feudalak ikuspegi ekonomikotik bakarrik jorratzean, alde esanguratsu bat zokoratzen zen:
|
|
|
Lonbardian jabetzaren eskualdaketa nahiz zorren sorrera adierazteko, idatzizko agiri formaletara jotzen zen aspaldiko tradizio errotuari ekinez; Italian, orobat, notario profesionalek prestatzen zituzten agiririk garrantzitsuenak, ohiko formularioak erabilita. Liutprandok emandako ediktuak
|
zioenez
, notario erromatarren aurrean idatzitako agiriak zuzenbide erromatarraren arabera idatzi behar ziren; agiri lonbardiarrak, ordea, Lonbardiako zuzenbidearen arauei ekinez egin behar ziren. Hori gorabehera, alderdi batek bere zuzenbide pertsonalari uko egin eta beste zuzenbidea aukera zezakeen, beste alderdiaren adostasunarekin.
|
|
|
Italiaren kasua salbuespena zen, zuzenbide erromatarra barbaroen kodeetako zuzenbidean bakarrik jasotzen zela
|
zioen
erregelari zegokionez. 553 urtean, erreinu ostrogodoarekin gerra luze eta hondatzailea burutu ostean, Justinianoren jeneralek Bizantzioko agintearen mende jarri zuten Italia osoa, epealdi laburrerako izan arren; arean, hurrengo urtean, «aita santu Vigiliok hala eskatuta», Justinianok Sendespen Pragmatikoa aldarrikatu zuen, eta horren arabera, beraren bilduma Italiara ere zabaldu behar zen.
|
|
|
Hori guztia zela medio, Italiako lurralde horietan Digestoa ez ezik, Justinianoren zuzenbidearen beste zati batzuk ere ezagutu eta erabili ohi ziren. Zehatzago
|
esanda
, Italian hurrengoak aplikatu ziren: Justinianoren Erakundeak, Kodearen lehenengo bederatzi liburuak (azken hirurak Bizantzioko administrazioaren zuzenbideari buruzkoak baitziren bereziki) eta Justinianoren Nobelen latinezko argitalpen laburtua; azken hori VI. mendean egin zen, eta Epitome Juliani izenarekin ezagutzen zen.
|
|
|
Erakunde moduan ikusita, elizaren berezko zuzenbidea zuzenbide erromatarra izan zen Europa osoan zehar. Frankoen lege erripuarioak
|
zioen bezala
(61 (58) 1), «eliza zuzenbide erromatarrarekin bat etorriz bizi da». Gerogarrenean ere, elizak bere zuzenbidea sortu eta bildumetan jaso zuen.
|
|
|
Edonondik begira dakiola ere, XI. mendearen amaieran elizaren juristarik garrantzitsuena zen San Ivo Chartreskoak hauxe argudiatu zuen: garai hartan zuzenbide kanoniko deitutakoaren bildumek arau erromatar zehatzak bakarrik jaso zituzten, eta horrek
|
esan
nahi zuen zuzenbide erromatarra aplika zitekeela elizak berori onartuz gero bakarrik.
|
|
|
Juristok Lonbardiako zuzenbidea jorratu zuten, eta euren itua zen epaile nahiz abokatuen prestakuntza behar bezalakoa izan zedin bermatzea. Onartu ere onartu zuten Justinianoren testuek balio zutela zentzu eta arrazoinamendu juridikoak irakasteko, baina horrek ez zuen
|
esan
nahi testuon edukia bera aztertzen zutenik. Interes txikiagoa jarri zuten Digestora bildutako argudio juridikoen gain, iturri erromatarrek zuzenbidearen izaera eta xedeari buruz oro har eratorritakoaren gain baino.
|
|
|
monasterioak aurretiaz dohaintza baten bitartez eskuratutako jabetza erreklamatzen zuen; edukitzaileak, berriz, lur hori luzaroan eduki izana argudiatzen zuen. Azken horrek berrogei urteko preskripzioaren erakundea ekarri zuen hizpidera, lurraren edukitzari eusteko; auzitegiaren iritzirako, ordea, preskripzioa geldiarazi zen, monasterioaren alde restitutio in integrum delakoa gertatu zen momentuan, Pepok aipatutako Digesto 4, 5, 26.ak
|
zioen bezala
.
|
|
|
Glosagileentzat Justinianoren testuak sakratuak ziren, eta bibliaren pareko agintea aintzatetsi zieten testuoi. Justinianok
|
zioenez
, Bildumako testuetan kontraesanak egon zitezkeen, baina buru argi orok gainditzeko modukoak (Constitutio Tanta, 15); glosagileek baieztapen hori bere horretan onartu zuten, zalantzan jarri gabe. Gisa bertsutik, ondokoa ere onartu zuten:
|
|
|
«gizakien eta jainkoaren gauzen gaineko jakituria». Horrek zer
|
esan
nahi du, galdetu zioten glosagileek euren buruari, juristek teologia ikasi behar dutela. Eta erantzuna ezezkoa zen, ondokoagatik:
|
|
|
Bi horiek ez ziren ados jartzen testuen zein interpretazio motak emango zituen emaitza zehatz eta zentzuzkoagoak erabakitzeko orduan. Bulgarok
|
zioenez
, Justinianoren zuzenbidea berez zen ekitatezkoa; horrenbestez, testu orotan, interpretatzailearen zeregina izan behar zen arau zehatzaren ratio legisa edo helburua bilatzea. Horretarako, gai berbera jorratzen zuten beste testu batzuk kontsultatu behar ziren.
|
|
|
Hirugarrenik, gaia goitik behera azaldu behar zen, kasuari begira kontuzkoak izan zitezkeen erregela orokor guztiak hizpidera ekarrita. Bassianok
|
zioenez
, jendeak brokardo izenez ezagutzen zituen erregela horiek. Amaitzeko, eskolan bertan, edo, bestela arratsaldez, asti gehiago izanez gero, arazoaren gaineko eztabaida luzea hasi behar zen.
|
|
|
Azzok, Bassianoren dizipuluak, kasu zehatzei buruzko eztabaida xeheak laburtzeko atazari ekin zion, glosagileen aurreko belaunaldiek izandako eztabaidak laburtzeari, hain justu ere. Kodeari eginiko Summak eragin hain handia izan zuen, behar beharrezko bihurtu zela auzitegietako egineran; atsotitz gisa hauxe
|
esan
ohi zen: «Azzon ez dagoena, ez litzateke auzitegietan erabili behar».
|
|
|
Grazianorentzat, zuzenbide kanonikoa zuzenbide jainkotiarra zen, ebanjelioko legeen baliobestekoa. Onartu behar zen, hala ere, zuzenbide kanonikoak ez zuela erantzunik arazo juridiko guztientzat, zuzenbide zibilak bere buruaren gain
|
esaten
zuen ber. Decretumak adierazi zuen legez, arauek zehaztu ez dituzten gaietan, zuzenbide zibilera jo behar da (D. 10, p.c.6). Lehendabiziko kanonistek, dekretista deitutakoek, luze eta zabal eztabaidatu zuten zuzenbide zibil hori praktikan aplikatzeko moduari buruz.
|
|
|
Lanak mila bederatziehun eta hirurogeita hamaika kapitulu zituen, bost liburutan banatuta. Gaien hurrenkera aipatzeko, ikasleek «judex, judicium, cleros, connubia, crimen» bertso nemoteknikoa erabili ohi zuten, alegia, epaileak eta horien ahalmenak, auzitegietako prozedura, apaizen autuak, ezkontza eta delituak
|
zioen
bertsoa. Dekretalen jomuga izan behar zen Eliza unibertsalaren zuzenbide bihurtzea, Decretumarekin batera.
|
|
|
Ildo horretatik, quod omnes tangit debet ab omnibus approbari
|
dioen
printzipioa (guztiok ukitzen gaituena, guztiok onetsi behar dugu), esparru politikoan baten baino gehiagotan eztabaidatua izan dena, bat dator Liber sextusaren 29 arauarekin. Jatorriz, printzipio hori beste xedapen baten zatia zen; bertan, Justinianok azaltzen zuen apopiloak tutore bat baino gehiago izanez gero, horien guztien ahobateko adostasuna behar zela ondasunen baterako administrazioa azkentzeko (C.5, 59,5, 2).
|
|
|
1190 urtea aldera, liburu hori testu-liburu antzo erabili zen Oxforden, eta bertan, zuzenbide zibila zuzenbide kanonikoarekin batera irakasten zen. Ikasleei pauperistae izena jarri zieten, eta zuzenbidea gaingiroki bakarrik jakin arren, euren burua inoren gainetik ikusten zuten harroputzak zirela
|
esan
ohi zen. Guztiarekin, dizipulu ganorazko eta arretatsuak ere izan zituen Vicariok; horiek Bolognako eskolaren bilakaerari erreparatu ez ezik, eskola berria ere eratu zuten, eta eskola horren ideiak Liber pauperumaren eskuizkribuei eginiko glosetan aurki daitezke.
|
|
|
Bolognako juristak, eskuarki, laikoak ziren; Italiatik kanpo, ostera, apaizek ikasten zuten zuzenbide zibila, elizaren auzitegietan justizia administratu behar zutenek, buruen buruenik ere. Horrek ez du
|
esan
nahi zuzenbide zibila azaletik bakarrik jorratu zutela, ezta hurrik eman ere; arean, jakin bazekiten zuzenbide zibila ikasi ezean, ezin izango zutela behar bezala ulertu zuzenbidearen izaera edota epai prozesuak.
|
|
|
alderdiak eta epailea ez ezik, lekuko eta abokatuak ere alderditzat hartu behar dira. Hala ere,
|
zioen
Bulgarok, akzioaren muina hiru pertsonen arteko prozedurak osatzen du: batetik, demandatzailea daukagu, eskaera adierazten duena; bestetik, demandatua, haren aurka eginez; eta, azkenik, epailea, aurreko bien artean.
|
|
|
Digestoan, horratik, baieztapen hori enperadorearen erabateko botereari buruzko baieztapen zehatz moduan finkatu zen. Beste testu batean aipatzen zen enperadorea «legeen agintetik at zegoela» (D. 1 3 1) edo, bestela
|
esanda
, itxuraz zuzenbidearen gainetik zegoela. D. 1, 14, 1ean, Ulpianok honetara azaltzen du enperadorearen botere legegilea:
|
|
|
Beste alde batetik, Julianok ohituraren inguruan idatzitako testuan (D. 1, 3, 32) baieztatu zuen herriaren onespenak bidezkotzen zuela legearen nahiz ohituraren agintea; testu hori aipatu dugu dagoeneko («Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura», 34 or. eta hurrengoak). Enperadorea herriaren ordezkari izatearen ideia C. 1, 14, 4an oinarritzen zen (Digna vox), hau da, Teodosio II.ak 429 urtean aldarrikatutako konstituzioan; bertan
|
esaten
zen enperadoreak adierazi behar zuela legeen mende zegoela, horren agintea legeek eratorri zutelako, eta Inperioko agintarien ezaugarria zelako zuzenbidearen mende jartzea.
|
|
|
Federicok Bulgaro eta Martinori galdetu zien ea, ikuspegi juridikotik begiratuta, bera munduaren jabe ote zen (dominus mundi). Bulgarok erantzun zion jabetza pribatuari zegokionez, ezetz; Martinok, ordea, baietz
|
esan
zion, izatez munduaren jabe zela (Federicok bere zaldia oparitu zion Martinori, emandako iritzi horren truk; Bulgarok, aldiz, ez zuen saririk jaso). Henrike VI.ak antzeko galdera egin zien Bolognako bi doktoreei, Lotario eta Azzori, hain justu ere:
|
|
|
Azzok, ordea, testuak oinarritzat hartuta, ulertu zuen imperiumaren eginkizuna iurisdictioa zela, alegia, «zer datorren zuzenbidearekin bat adierazteko boterea». Erabateko iurisdictioa enperadorearena izan arren, horrek ez du
|
esan
nahi hiriko edozein magistratuk ere halakoa ez duenik, zuzenbidea adierazi ahal izateko. Horrenbestez, ondorioztatu zuen Azzok, imperiuma da berori erabiltzen duten ofizial bakoitzarena.
|
|
|
Testu batzuek azpimarratu zuten printzeak aginte mugagabea zuela, guztion onerako bidezko zeritzon moduan gobernatu nahiz legeak egiteko, eta juristek, batik bat boteretik hurbil zeudenek, gero eta maizago jo zuten halakoetara. Hortaz, ideia feudalaren ariora, printzearen eta bere basailuen arteko harremanak akordio baten ondoriozkoak ziren, alegia, gobernadoreak zituen botereen beste aldean betebeharrak zeudela
|
zioen
akordioaren ondoriozkoak, eta zuzenbide zibila ez zetorren bat ideia horrekin. Agidanez, monarkiaren ideia horrek bizirik iraun du Bractonen teorietan:
|
|
|
Aurretik
|
esan
dugun moduan, elizaren auzitegietan erabilitako zuzenbide kanonikoa jorratzen zutenen heziketa, eskuarki, zuzenbide erromatarrean oinarritu zen, eta zuzenbide hori gero eta gehiago ikusten zen zuzenbide unibertsal antzo. Erromako Inperio Santuaren mugen barruan, uler zitekeen zuzenbide erromatarra aipatzea, hori inperioko zuzenbidea baitzen; hala ere, gero eta gehiago jotzen zen zuzenbide horretara, baina ez horren aginte formalaren ondorioz, ezpada teknikaren aldetik askoz hobea zelako, eta ager zitekeen edozein aurkariren gainetik zegoelako.
|
|
|
XII. mendearen lehenengo erdian, Lonbardoren dizipuluek ohitura feudalen bilduma egin zuten, Libri feudorum deitutakoa; Obertus izeneko epaile milandarrak aurkeztu zituen liburuok, eta laster erdietsi zuten guztion onarpena: jaun eta basailuen arteko harremanak arautzen zituzten erregelen azalpen egokia osatzen zutela
|
esan
ohi zen. Mende horren amaieran, juristek Volumen parvumari edo Corpus iurisaren bosgarren liburukiari erantsi zizkioten Libri feudorum horiek, inolako aurkajartzerik gabe; horretara, Erakundeekin, Tres libri izenekoekin eta Authenticum deitutakoarekin batera bederatzi Collationesak osatu zituzten.
|
|
|
Zelanbaiteko antzekotasuna ikusi zuten basailu feudalaren eta emphyteuta erromatarraren edo epe luzeko ukandunaren artean.
|
Esan
ohi zen bezala, azken horiek jabeari zegokion akzioaren bertsio berezia zuten, vindicatio utilis deitutakoa, jabeak vindicatio directa zuen bitartean; horrenbestez, akzio horiei bi jabetza mota zegozkien: basailu feudalak dominium utile deitutakoa zeukan; jaunak, aldiz, dominium directum izenekoa.
|
|
|
Aquinokoak Aristotelesen printzipio filosofikoak hartu zituen oinarritzat, berarentzat hori zelako «filosofoa». Gizakiaren jokabide motak azaldu eta zenbait definizio ematerakoan, zuzenbide erromatarra erabili zuen, eta, zehatzago
|
esanda
, Ulpiano aipatu zuen, berori baitzen «legelaria». San Tomasek honetara definitu zuen justizia:
|
|
|
Egia
|
esan
, horren lanaren zati handi bat aurrekoen aipamena baino ez zen izan; hala ere, Bartolok beti gehitzen zuen berea zen zerbait, aurreko eztabaiden iluntasunaren barrena zidor argiren bat aurkitu eta arazo bakoitzari irtenbidea eman nahian. Horren eraginari esker, zuzenbide zibilaren azterketa ez zen izan lehen bezain akademikoa, eguneroko arazo juridikoei erreparatzen zitzaielako gehiago.
|
|
|
Doktoreen babesa lortu zuenean, Constitutio habita deitutakoa aldarrikatu zuen; bertan, «ikasketen erromes» moduan deskribatu ziren Bolognara zuzenbidea ikasten zihoazenak, eta halakoei zenbait pribilegio eman zitzaizkien. Zehatzago
|
esanda
, Federico enperadoreak aintzat hartu zituen ikasleen korporazioak, euren burua botigo moduan gobernatzeko ahalmena emanda. Ahalmen horri esker, ikasleek irakasleekin negoziatu ez ezik, studiumak ere nolabaiteko lokabetasuna erdietsi zuen, Bolognako udal agintariari begira.
|
|
|
Iheringek ironia maisutasunez erabili eta zenbait kontzeptu azpimarratu zituen; bada, horiek arrakastatsuak izan zein ez, garai hartan nagusi zen Pandektistikaren ezaugarri bihurtu ziren. Zuzenbide erromatarraren espirituaren inguruan hiru liburuki idatzi zituen (Der Geist des rómischen Rechts); lehenengoa 1852 urtean agertu zen, eta bertan hauxe
|
esaten
zuen:
|
|
|
Hasieran, Zati Orokorra agertzen zen; bertan transakzio juridiko orori aplikatzeko moduko arau erkideak azaltzen ziren, pertsonari buruzko zuzenbidea barneratu eta gaitasun juridikoa jorratuz. Rechtsgeschüftaren kontzeptua azpimarratu zen, Althusiusen negotiuma, edo, beste hitz batzuez
|
esanda
, pertsona batek bere egoera juridikoa aldatzeko egiten duen borondate adierazpena. Gero beste lau liburu zetozen, betebehar, gauza, familia zuzenbide eta oinordetzari buruzkoak.
|
|
|
Mainek ulertzen zuen bere metodoaren euskarrian natur zientziak zeudela. Ancient Law deitutakoaren hasieran, Mainek
|
dio
gizarte primitiboetako zuzenbidearen hastapeneko ideiak «juristarentzat direla, geologoarentzat lurraren lehenengo geruzak direnak». Charles Darwinek idatzitako Espezien Jatorria eta Maineren Ancient Law ia aldi berean agertu ziren, eta irakurleek bi horien arteko antzekotasunak atzeman ahal zituzten.
|
|
|
Papinianoren argudioak semeari moralaren kontrako zerbait egitea eskatzen zion baldintzaren ondorioak aipatzen zituen. Berak
|
zioenez
, baldintza horrek testamentua baliogabetzen zuen, semearen jarduteko gaitasunetik at geratzen zen baldintza izango balitz bezala. Ondorio hori azaltzeko, Papinianok hauxe azpimarratu zuen:
|
|
|
bata Jainkoari begira, bestea bere buruari begira, eta, azkena, gainerako gizakiei begira. Hori berori zen lehenengo printzipioa, eta geroko arau xeheagoek ildo berari ekin behar
|
zioten
, logikaren bidez. Gizakiak beste gizakiei begira dituen eginbeharretatik aurrenekoa da, batek besteari hitza ematean sortzen den betebeharra. Hurrengoa izango litzateke inoren jabetza eta jabetzari lotutako kontratuak, bereziki salerosketa, errespetatzeko eginbeharra.
|
|
|
Savignyk
|
zioenez
, zuzenbidea ez zen arrazoiak esklusibotasunez sortutako zerbait, iusnaturalistek baieztatu zuten moduan, ezpada gizarte zehatz bateko tradizioaren eta ethosaren ondorioa. Nazio bateko edozein erakundek, hizkuntzak eta zuzenbideak esaterako, herri izaera hori erakusten du, eta aldatuz joango da, gizartea aldatzen den heinean.
|
|
|
Germanistentzat zuzenbide erromatarra atzerriko zuzenbidea zen, eta horren eragina birus moduan ikusi zen, Zuzenbide germaniar garbia kutsatu eta horren garapena geldotzen zuen birus moduan, alegia. Heinrich Brunner zuzenbidearen historialariak inokulazio moduan kalifikatu zuen XII eta XIII. mendeetan zuzenbide erromatarrak Bracton eta Beaumanoir en gain izandako eragina, edo, zehatzago
|
esanda
, zuzenbide ingeles eta frantsesari erabateko jasotzetik ihes egitea ahalbidetu zien «inokulazio profilaktiko» moduan. F. W.
|
|
|
Enperadore Karlos V.ak 1532an aldarrikatutako lege horri Carolina izena jarri zioten. Azken artikuluan, 219.ean, inperioko zuzenbidearen inguruko heziketarik edo esperientziarik ez zuten epaileei
|
esaten
zitzaien aholkua eskatzeko «unibertsitate nahiz hiririk hurbilenean, edota jakituria juridikoaren beste iturriren batean». Azkenean, Alemaniako zuzenbide fakultateen zeregin handiena izan zen halako irizpenak prestatzea.
|
|
|
Juristak, batetik, aberatsen pribilegio moduan ikusi ziren, aberatsek bakarrik ordaindu ahal zituztelako euren zerbitzuak, prozedura juridikoak etengabe luzatuz; aldi berean, txiroen maldizioa adierazten zutela baieztatu zen, gaizki prestatutako eta hitz jario handiko iruzurtiek bakarrik ordezkatu ahal zituztelako txiroak, euren burua jurista trebatu moduan aurkezten zuten iruzurtiek, hain zuzen ere. Klaseari zegokionez,
|
esan
ohi zen juristak eskrupulurik gabeko pertsonak eta kristau txarrak zirela (Juristen böse Christen), eta jendeak kontatzen San Pedrok zeruan alferrik itxaron zuela juristaren bat ager zedin.
|
|
|
Lurralde bakoitzeko auzitegi gorenak bakarrik
|
esan
zezakeen behar besteko agintearekin lurralde horretan zer jaso zen zuzenbide erromatarretik eta zer ez. Lan batzuetan, bildumak horretarako erabili ziren, eta horren adibide esanguratsua dugu Philibert de Bugnyonen lana, Legum abrogatarum et inusitatarum in omnibus curiis terris iurisdictionibus et dominiis regni Franciae izenekoa (1563); lan horretan eskualdez eskualde zehaztu zituen zeintzuk ziren onartu gabeko zuzenbide zibileko testuak.
|
|
|
Handik gutxira, Gentilik nazioarteko zuzenbidearen gai zehatz bati buruzko lehen tratatu berezia argiratatu zuen, De legationibus deitutakoa. Lan horretan, Gentilik erromatarren garaietako eginera diplomatiko bat azaldu zuen; zehatzago
|
esanda
, nazioarteko harremanei buruzko zuzenbide erromatarrean agertzen zen eginera, Ius fetiale izenekoa. Corpus iuriseko testuak aztertu ostean, xehetasunez bereizi zituen, batetik, zuzenbide zibila, eta, bestetik, zuzenbide naturala eta nazioena.
|
|
|
Corpus iuriseko testuak aztertu ostean, xehetasunez bereizi zituen, batetik, zuzenbide zibila, eta, bestetik, zuzenbide naturala eta nazioena. Nazioarteko zuzenbidea,
|
zioen
berak, azken horretan oinarritzen da. 1587an erregina Isabelek zuzenbide zibileko Regius Professor izendatu zuen Gentili Oxforden; hurrengo urteetan hainbat saiakera idatzi zituen gerrako zuzenbidearen inguruan, eta horiek guztiak batera argitaratu ziren Hanaun 1598an, De iure belli, III. lib. izenburuarekin.
|
|
|
Horrexek finkatu zuen Holandako unibertsitateetan ohikoa zen zuzenbidearen hizkera. Hizkera horretara bildu ziren zuzenbideari hurbiltzeko modu dotorea eta, aldi berean, praktikoa; beste hitz batzuez
|
esanda
, mos gallicus eta mos italicus deitutakoak nahastu ziren modu egokian. Ikasleak eginera judizialari begira trebatu behar ziren, baina aldez aurretik ikasleok zuzenbidearen printzipio orokorrak ikasi behar zituzten.
|
|
|
a priori, oinarrizko printzipioetatik ondorioztatuta, logikaren bitartez; edota a posteriori, herri zibilizatu ororen zuzenbidean ohikoak ziren arauak ikusita. Arau bat bazter guztietan onartzen bazen zuzenbide moduan, horrek
|
esan
nahi zuen arrazoi naturalean zegoela arauaren jatorria, gizateria osoak onartu baitzuen arrazoi hori. Grotiusek bigarren metodoa zuen gustukoa eta milaka adibide erabili zituen zuzenbide naturalaren manuak azaltzeko.
|
|
|
XVI. mendeko humanistek hasitako lana indar berriekin hartu zen une horretan; horrenbestez, munduko bi gerren arteko epealdian «interpolazioen harrapaketa» nagusitu zen. Testuen aldaketak identifika zitezkeen bai formaren aldetik, latinezko adierazmolde zehatzak erabiltzen zirenean, eta
|
esaten
zen halakoak Bizantziokoak zirela eta ez klasikoak, bai edukiaren aldetik, testuan jasotako doktrinaren arabera eduki hori klasizismotik kanpo zegoela zirudienean. Arazoa zen irizpide bakoitzak bere printzipioak behar zituela.
|
|
|
Papinianoren argudioari ekinez, zuzenbideak ezin zuen egintza kondenatu, eta, aldi berean, egintza hori gauzatzea eskatu, baldintza betetzeko. Horretara azaldu zen Papinianoren baieztapena; Cujasek, berbarako,
|
esan
zuen baieztapen hori «kristau batek egiteko moduko adierazpena» zela (In lib. XVI quaestionum Pap. Codadent., Opera Omnia 1614, IV. 346).
|