|
2000
|
|
|
Emazteen gaineko aginpide mugagabeak, eskualde batzuetan dagoen modukoak, nazioari eta legeen gozotasunari muzin egingo lieke. Baditugu, sexu ahularengan, berrikeriak eta arinkeriak; dohainak dira horiek, eta ordena baztertu eta lotsa galtzeko egintzak
|
eragin gabe
, saihets dezagun horien kontrako zehazpenik, askatasun politikoarekin bateraezina izango bailitzateke halakoa.
|
|
|
Edu bertsuan, zuzenbide politikoa izan da gure frantziar ohitura zaharrak
|
eragin
dituena, horiek guztiak monarkiaren asmoarekin bateratuak. Asmo horrek eskatzen ditu nonahi, bereizketa, pribilegio eta lehentasunak.
|
|
|
Ab intestato oinordetzan, alboko senideen ordezkapen eskubidea, apartera eramanez gero, zentzu onaren aurkakoa da. Ezezagunei egiten zaie deia, hurbilenen kalterako; eskuzabaltasunen harremanak maitasuna dakartenak baino harantzago eramaten ditu; norbanakoen izateari buruz amaigabeko auziak luzatzen ditu eta ondasun zatiketen banaketa negargarriak
|
eragin
; bide beretik ere, justizia, onura eta arrazoi asmoei ere irain egiten die horrek.
|
|
|
Arriskutsua litzateke hori. Edozein modutan ere, norberak bere burua aska al dezake kontzertu berezko eta ezinikusizko ahalmen horren
|
eragin
eta onuragarritasunetik. Horren bitartez, hain zuzen ere, asaldurarik eta iraulirik gabe, herriek lege makurren justizia egiten diote euren buruari, eta halaber, gizartea bera babesten dute, legegileari emandako ustekabekoetatik eta legegilea bera ere bere buruaren hutsetatik.
|
|
|
Nola ez, Schlick ez zen egiaztagarritasun hertsian bermatzen, ezta bertsio ahuletan ere —iraganari eta etorkizunari buruzkoak, horien artean—, argudio ahulagoan baizik, hipotesi baten aldeko zioak izatearen argudioan, hain zuzen ere: gizakien eraginik izan gabe, naturaren erregulartasunak existitzea zio ona zen —bere ustez— guk planeten gain
|
eraginik
ez dugula mantentzeko. Argi eta garbi dago Schlickentzat zein garrantzitsua zen errealismoa, hortaz.
|
|
|
Neurath ezik, beste partaideak bat zetozen —Schlick ere bai 1917 eta 1918ko liburuez geroztik— esperientzian ‘emandakoa’ zerbait leuna, garbia, bailitzan ezaugarritzerakoan: ‘emandakoak’ ez zuen hizkuntzaren
|
eraginik
, beren ustez; teoriak ez zuen ezer aurreratzen, alderantziz baizik: ‘emandakoaren’ gain eraiki behar zen; behatzaile baten kontzeptuzko eskemek ez zeukaten zeresanik.
|
|
|
erreko gara eskua sutan sartuz gero, baina sua horrelako ondorioen zergatia delako. Suak erreak
|
eragiten
[kausatzen] dituela nola dakigun jakitean datza arazoa.
|
|
|
Esan zuen Freuden ikerlana" ikerketa estetikoa" zela. ...koak aurkitzeko, eta gauza bera esan litekeela bere lanei buruz orokorrean, kasu askotan galde daitekeelako esaten duena zein neurritan den" hipotesi" bat eta zein neurritan den gertakari bat irudikatzeko modu on bat —auzi honi buruz esan zuen Freud bera ere maiz ez dagoela ziur— Esan zuen, adibidez, Freudek nahaste bat sortu zuela zeure barrearen zergatia jakitearen eta barrea
|
eragiten
dizun arrazoia jakitearen artean, hark esaten duena zientzia dela ematen duelako, baina benetan" irudikapen miragarri" bat besterik ez baita. Azken puntu hau ere azaldu zuen hauxe esanez:
|
|
|
Esaldi hau bermatzeko baieztatu zuenez, psikoanalisia arrakastatsua da baldin eta pazientea analistak emandako azalpenarekin ados badago bakarrik. Esan zuen Fisikan ez dagoela ezer halakorik; eta pazienteak onartutakoa ezin duela bere barrearen zergatiari buruzko hipotesi bat izan, baizik eta soilik hura edo bestea zela bere barrea
|
eragiten
zuen arrazoia. Azaldu zuenez, ados dagoen pazienteak ez du arrazoi horretaz pentsatzen barre egiten ari den unean bertan, eta" subkontzienteki" horretaz pentsatzen ari zela esateak" ez du ezer esaten barre egiten ari zen unean gertatutakoari buruz".
|
|
|
Deskribatutakoak
|
eragiten
digun hunkipenarekin konparatuta, azalpena badaezpadakoegia da.
|
|
|
Maitearen irudiari musu bat ematea. Jakina, hau ez datza irudiak erakusten duen gauzaren gain
|
eragin
zehatz bati buruzko sinesmen batean. Bere helburua gogobetetzea da eta hori lortzen du.
|
|
|
Frazer: "(...) that these observances are dictated by fear of the ghost of the slain seems certain(...)"["(...) Betebehar hauek hildakoen espirituen beldurrak
|
eragiten
ditu ezbairik gabe"] 6 Baina zergatik erabiltzen du" ghost" [espiritu] hitza Frazerrek. Oso ongi ulertzen du superstizio hori, ohikoa iruditzen zaion hitz baten bidez azaltzen baitigu.
|
|
|
Ayer neopositibista edo positibista berria zen, Vienako Zirkuluak
|
eraginik
. Liburu honetan, atal batean, magia eta erlijioaz mintzatzen da, Frazerren Urrezko abarra aipatuz.
|
|
|
• 1950 Goetheren Farbenlehre k
|
eraginik
, Bemerkungen uber die Farben idatzi zuen. Apiriletik Anscomberen
|
|
|
Antzeko hainbat kasutan bezala, euriaren Afrikako errege batena irakurtzen dut, euri garaia heltzen denean euria
|
eragiteko
eskatzen diotena11 Baina horrek esan nahi du ez dutela uste euria eragin ahal duenik, izan ere, bestela, urteko sasoirik lehorrenetan, lurra" a parched and arid desert" [basamortu idor eta elkor bat] denean, egingo lukete. Baina suposatzen bada, hasiera batean, jendeak euriaren erregearen ofizioa ergelkeria hutsez sortu izan zuela, orduan garbiago agertzen da martxoan euriak hasi izanaren esperientzia lehenagotik izan zutela eta urteko gainerako sasoietan euriaren erregea jardutera behartuko luketela.
|
|
|
Antzeko hainbat kasutan bezala, euriaren Afrikako errege batena irakurtzen dut, euri garaia heltzen denean euria eragiteko eskatzen diotena11 Baina horrek esan nahi du ez dutela uste euria
|
eragin
ahal duenik, izan ere, bestela, urteko sasoirik lehorrenetan, lurra" a parched and arid desert" [basamortu idor eta elkor bat] denean, egingo lukete. Baina suposatzen bada, hasiera batean, jendeak euriaren erregearen ofizioa ergelkeria hutsez sortu izan zuela, orduan garbiago agertzen da martxoan euriak hasi izanaren esperientzia lehenagotik izan zutela eta urteko gainerako sasoietan euriaren erregea jardutera behartuko luketela.
|
|
|
Nolatan segitu zuten behin eta berriro zaputz erreka jotzera kondenatuta zeuden esperantzei eusten? Zein gogoz segitzen ote zuten ezertarako ez ziren barregarrikeria zaharrak erabiltzen eta
|
eraginik
ez zuen hizketa mordoiloan. Zergatik ote atxikimendu hura esperientzia erabat kontra zuten sinesmenekiko?
|
|
|
Ondorio hori hainbat arauren bidez lortzen da: gizonak eta emakumeak etxola bananduetan edo aire zabalean bizitzera, sexuzko harremanak baztertzera, bestek erabilitako ontziak ez erabiltzera eta abarretara behartzen dituzten arauen bidez. Eta gerrariak garaile datozenean ere, bereziki etsaien odola isurrarazi badute, ondorio berdina
|
eragiten
da antzeko bideetatik. Timor irlan, gerrari talde bat etsaien buruekin irabazle itzuli denean, erlijioak eta ohiturak debekatu egiten diote taldeburuari berehala etxeratzea.
|
|
|
Denboraldi horretan zehar ez dauka emazteagana joaterik, ez bere eskuz jaterik; beste norbaitek ahoratu behar izaten dio janaria. Betebehar hauek hildakoen espirituen beldurrak
|
eragiten
ditu ezbairik gabe;(...)" (Urrezko abarra, I bol.," Hiltzaileak tabututa" atala, 293 orr.).
|
|
|
11 Frazerrek hurrengoa dio: "(...) Nilo Garaiko zenbait tribuz esan zaigunez, ez omen dute erregerik, errege hitzaren adiera arruntekorik bederen; halakotzat dauzkaten pertsona bakarrak euriaren erregeak dira, Mata Kodou; behar den garaian, hau da, euriteen sasoian, euria
|
eragiteko
ahalmena onartzen zaie. Euria egiten hasi aurretik, martxoaren hondarrean, herrialdea basamortu idor eta elkorra da; eta aziendak, jendearen ondasun nagusia, akabatu egiten dira larrerik ezean.
|
|
|
" Zenbait arau ezarri ziren laguntza sua egin behar zuten pertsonei buruz. Batzuetan esaten zen langa bihurdikatzen zuen sokari
|
eragiten
zioten bi pertsonek anaiak izan behar zutela, edo gutxienez ponteko izen bera izan behar zutela".
|
|
|
1931n Wittgensteinek zera idatzi zuen: " Boltzmann, Hertz, Schopenhauer, Frege, Russell, Kraus, Loos, Weininger, Spengler, Sraffa k
|
eragin
dute niregan".
|
|
|
Gure aurrekoak eta gu bezalakoak ez direnak —beste kulturetakoak— primitiboak eta basatiak dira, gure zientzia eta teknologia lortu ez dutelako. Orduan, errito guztiak sasizientzia dira (sasimedikuntza sendatzeko, sasifisika euria
|
eragiteko
eta uzta biltzeko).
|
|
2001
|
|
|
denboran zehar irauteko, gizarteari beharrezkoa zaio sexu eta belaunaldi ezberdinen arteko proportzio egokia gordeko duen banako kopuru jakin bat bere baitan biltzea. Populazio aldaketek, bat batekoak direnean batez ere (epidemiak, boomak), gizartearen gainerako azpisistemengan (erlazio pertsonalak barne)
|
eragin
latzak izaten dituzte. Dimentsio honi errepmdukzio demokratikoa esaten zaio.
|
|
|
estasizko gizona. Olerkaria ez da bere ekintzen eragile, beste batek
|
eraginda
aritzen baita. Jainkotasunak gidatzeak ez du hutsune hau zertan ezabatzen.
|
|
|
Sok. (...) Izan ere, Homerori buruz ondo hitz egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari
|
eragiten
dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman honek ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela hauek harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik.
|
|
|
Olerkaria bitartekari soil bat da. Olerkariarengana iristen den jainkozko inspirazio hau, era berean, bere bitartez rapsodarengana iristen da eta, azkenik, rapsodaren
|
eraginez
, entzulearengana. Ondorioz, inspirazio kate luzea sortzen da, Musarengandik (hasieratik) entzulearengana (bukaerara) doana.
|
|
|
Izan ere, rapsodak entzuleentzat izan behar du olerkariaren pentsamenduaren interpretaria, baina olerkariaren esanak ez dakizkienak ezin du hau ondo egin. Eta aurretik esandako horiek guztiek, orduan, bekaitza
|
eragiten
dute. lon. Egia diozu, Sokrates.
|
|
|
Sok. Orduan, badakizu zeuok ere ikusle gehienengan gauza berak
|
eragiten
dituzuela, lon.
|
|
|
Zu, rapsoda eta aktore zaren hori, erdikoa; poeta bera delarik lehendabizikoa. Eta jainkotasunak horien guztien bitartez gizakien arimak nahi duen lekura erakartzen ditu, arima horien indarrak elkarren beharrean egon daitezela
|
eraginez
. Eta koreuta, maisu, nahiz bigarren mailako maisuen ilara anitzean bata bestearen eraginpean daudelarik, harri famatu hurarekiko moduan, eraztun batzuk zeharkako eraginpean daude Musaren menpe.
|
|
|
Miraria zen artean arnas hartzen zuen sugea bizirik egotea, eta artean ez zuen borrokarako gogoa galdu, atxikitzen zuenari bularrean sakonki kosk egin baitzion, lepotik hurbil. Berak atzeraka makurtu eta minak
|
eragindako
sufrimendua zela medio, sugea lurrera erortzen utzi zuen, gudarostearen erdira, hain zuzen ere, eta oihuka hegan egiten alde egin zuen, haize putzadei esker".
|
|
|
18 Koribanteak: Zibelesko apaizak ziren, eta bakanteen orgietan gertatzen zen antzera, zenbait melodien
|
eraginez
eroaldi antzeko batean sartzen ziren.
|
|
|
zenbaki batek haizeak falta duen zehaztasuna du, eta oiloak ez dira mahatsondo baten gisara ugaltzen. Honela, printzipioek errealitate mota bakoitzean ezberdin
|
eragiten
dute, edo bestela esanik, printzipioak errealitate ezberdinak eratzeko modu ezberdinetan bateratzen dira. Bateratze modu ezberdinak banan banan aipatu aurretik, printzipioen bateratzearen oinarrizko ideiak azalduko ditut.
|
|
|
Aztertzen ari naiz, lon, eta hori zer iruditzen zaidan adieraztera noakizu. Izan ere, Homerori buruz ondo hitz egitea ez da, lehen nioen moduan, zugan dagoen artea, zu mugitzen zaituen jainkozko indar bat baizik; Euripidesek16 magnetikoa deitu eta askok Herakletiarra deitzen duten harriari17
|
eragiten
dion indarraren antzekoa. Egiazki, harri iman honek ez ditu burdinazko eraztunak erakartzen soilik, eraztun hauei ahalmena igortzen baitie, honela hauek harri imanak egin dezakeena egin dezaketelarik, hau da, beste eraztun batzuk arrastaka eraman ditzakete; honela, batzuetan elkar eskegitzen duten eraztun eta burni zatiz eraturiko ilara, oso luzea, agertzen da, harri iman honen bitartez ahalmena, goitik, zati eta eraztun denetara igortzen delarik.
|
|
|
Garbi esan behar da Kantek substantziaren ulermenean aldaketa izugarria
|
eragin
duela. Bere zentzu ontologikoa desagertzen da, denboraren iraunkortasunarekin harremanean jarri delako, eta erlazio huts baten zentzua hartzen du.
|
|
|
‘Primum movens’ baten beharra Aristoteles berak aipatzen zuen. Beraz, beste kausa baten
|
eraginez
sortzen ez den lehen kausa bat onartu behar da. Halako kausa baten ezaugarrien artean berezkotasun absolutua onartu dugu, hau da, besteren eraginik gabe berez ekiteko ahalmena, eta Kantek horri askatasuna deitzen dio.
|
|
|
Gure errepresentazioak edonondik sor daitezke, kanpoko gauzen
|
eraginagatik
edo barneko kausengatik sortuak direla ere; a priori edo enpirikoki agerpen gisa sortuak direla ere; dena dela, gogamenaren modifikazio gisa barneko sentsuari dagozkio, eta, hainbestez, azken buruan gure ezagutza oro barneko sentsuaren, hots, denboraren baldintza formalen menpean dago (A98 (E155)).
|
|
|
Eta inori ezin zaio argitu denbora zer den" lehenago" eta" ondoren" gisako hitzak erabiliz, zeren horiek ere denboraren ideia jasotzen baitute. Honek
|
eragiten
du denbora ezin definitzea, zeren definizio orok beti ere denbora barne hartzen duen ideiak izango baititu, hala nola, aldaketa, segida, etab. Gainera, gertaerak denboran daude, eta, beraz, denbora bera ez da gertaera edo prozesu bat, baizik eta hauen aurrebaldintza.
|
|
|
Askatasunak, berriz, gauzen egoera berri bat adierazten du, eta, ondorioz, kate berri bat hasteko ahalmena barnebiltzen du. Beraz, kausen eta efektuen kate horretatik at geratuko litzateke, esperientziaren eremutik at. Askatasun transzendental hau gero etikan agertzen den askatasun praktikoaren oinarria da, eta lehenaren ukapenak bigarrenaren ezintasuna
|
eragingo
luke (sentsuetatik aske norbere burua determinatzeko ahalmena; baina hau ez da autua orain). Kausalitateak esperientziaren mailan duen jokabidea Analitikan frogatu denez, Kantek orain erakutsi nahi du askatasuna ez zaiola kontrajartzen izadiari.
|
|
|
Esperientziaren munduan antitesia zuzena da, hau da, espazioan eta denboran ez dago berez ekiten hasten den ezer, zeren gertaera orok kausa bat baitu. Hala ere, tesia ez da faltsua, zeren beste kausalitate mota bat posible da, denboraz eta espazioaz at dagoena, hau da, gertaera bat izan gabe esperientzian
|
eragiten
duena, determinatzailea izanik determinagarria ez dena. Ikuspuntuen bikoiztasun hau onargarria da.
|
|
|
Baina baliteke esperientziatik beharrezko izaki bat egotea beharbadako gauzen ilara osoaren baldintza eta euskarri gisa. Hau onartzeak, ordea, ez du inolaz ere
|
eragiten
ilarak nolabait bere aldakortasun eta beharbadakotasuna galtzea. Aurreko antinomian ilaran bertan zegoen bere kausalitateari zegokionez alde batetik enpirikoki eta besterik ez enpirikoki ulertu behar zena; orain, beharbadakoa ez den baldintzatugabea erabat ilaratik at geratzen da, hemen autua bere izatea bera baita.
|
|
|
Tesia honela defendatzen du Kantek: esperientziaren mundua aldaketez osatzen den mundua da eta aldaketa bakoitza aurreko beste aldaketa batek
|
eragiten
du. Halako kate batean lehenengo bat behar beharrezkoa da, ordea, zeren bestela baldintzatua dena soilik izango genuke eta honek ezin du kate osoaren euskarri izan (bertan dena baldintzatua izango litzateke).
|
|
|
Halakoetan ez gara ari pentsatzen, baina ari gara, bai, ari. Maitatzen ari gara, zerbaiten maitasunak
|
eraginda
. Berdin zerbait aztertzera jotzen dugunean; egiaren baten bila dihardugu aurkitu aurretik; egia maitatzen ari gara.
|
|
|
Baina —behin eta berriz esango dugu— ez du gogoan filosofiara —arrazoimenaren kritikara, adibidez— ateratzea erabakitzen duen une berean, Kant bera gizaki maitagogo dela jadanik, egiaren bila ateratzen baita filosofiara, egiaren maitasunak
|
eraginda
. Gizaki ikusle dela jadanik abiapuntu berean, ikusteko ahalmenez —begiratzera, hain zuzen— ateratzen baita.
|
|
|
Askatasunean oinarrituta eskaintzen dituen horrenbeste ondorio eder, askoz sakonago eta zabalagoak eskainiko zituzkeen maitasunean oinarrituta. Gizakiaren hala holako ezagutza ahalmen bat eta ahalmen horren
|
eraginez
praktikan ageri den morala aztertuz ez da erraz gizakiaren irudi egokia ematen. Guk, aldiz, gizakiaren izanetik abiatuz, nahiko argi erakusten ditugu gizakiaren ezagumena eta morala, bere oinarrietan.
|
|
|
Kosmosaren eboluzioaren historia bi zatitan banatzen da: gizakia arte, berezko eboluzioa; gizakiaz gero, berezko eta gizakiak —onerako edo txarrerako— bere gogoz
|
eragin
eta gidatutako eboluzioa. Maitagogo izatea baino gorago ez dago ezer.
|
|
|
" Honetan datza karaktere moralaren balioa, konparaziorik gabe garaiena dena: ongia egiten duela ez joerek
|
eraginda
, beharrak baizik" 82 Maitatzea ere legearen esanera egotea delako omen da ona, legeak justifikatzen omen du maitatzea. Maitatzea legeari dario, Kanten filosofian83 Maitatzea legearen menpeko!
|
|
|
gure tesian karaktere moralaren balioa honetan datza: bere barreneko gogo maitariaren joerek
|
eraginda
aritzean.
|
|
|
Baita ere, Errukiaren eta sinpatia samurraren sentimendu berori ere, egin beharra zer den hausnartu aurretik erabakiaren oinarri bilakatzen denean, astuna egiten zaie baita zuzen pentsatzen duten pertsonei ere,... eta beragandik askatu eta arrazoimen legegilearen menpe jartzeko desioa
|
eragiten
du.88
|
|
|
Gaztea, berriz, bere gizatasun beteak
|
eraginda
bizi da. Onerako, ederrerako eta egiarako zeharo zabal eta maiteminduta, goi ekintzen amesle.
|
|
|
Gauza bat da nondik datorkion bizitzeko gogorik ez hori: fosforo faltatik, muineko zelulak gaixotzetik, maite —edo sasimaite— zituen asmoak ez betetzetik, gizartearen eraketek
|
eragindako
desbideratzetik. Hau da, zer moduzko gaixotasun mota bakan edo askotarikotik datorkion.
|
|
|
Nik sarkin bat aurkitzen dut sarri nire gogoan. Ez bakarrik nire gorputzaren guretatik sortua, edo nire nahimenaren nahietatik, edo beste gizakiek eta gizarteak
|
eragiten
dizkidaten joeretatik; baita ere nire gogoan bertan sortzen edo azaltzen den sarkina. San Agustinen eta Tomas Akinotarrarengandik103 hasi eta Kant104 geroztik Erich Fromm105 bera arte, aldiz, gehienak gehienetan, nolabait, aburu batekoak aurkitzen ditut nik:
|
|
|
... noizbait ezagutzaren potentzia garbiaren (bai teoriko eta bai praktiko) batasunean sartu ahal izatea
|
eragiten
duen itxaropena eta den dena printzipio bakar batetik ondorioztatu; giza arrazoimenari beharrezko zaiona, ez baitu atseden osorik lortzen bere ezagueren batasun zeharo sistematikoan izan ezik.110
|
|
|
Nire bizitzan, gaur, orain, esna eta erne naizen orotan, zera ikusten dut nik nigan: gogoak
|
eraginda
ari naizela beti. Nire izate berbera, sakonaren sakonean, gogo izatea dela.
|
|
|
Zertan dihardut nik? Maitatzen ari naiz beti, maitamenak
|
eraginda
, maitagai bila, maitagai ezaguna argitzen, ontzen, edertzen; nire adimena, nahimena eta oroimena erabiliz. Maitagai on edo hobea, eder edo ederragoa, egia edo egiagoa aurkitu eta nireganatu gogoz.
|
|
|
Baina gauza bat izan edo hiru, guk denak maite izaten ditugu. Gogoratzea besterik ez dago zein gogotsu aritzen garen eta zenbateko lanak
|
eragiten
dizkigun egiaren bila jarduteak, edo ederraren sortzeak edo behatzeak. Egia eta ederra ere maite ditu gizakiak, eta bizi bizi maite.
|
|
|
ez dago maitatzerik ezagumenez eta hautamenez izan ezik. Erakargarriak ezagutu maita senak
|
eraginda
, gogoko —maitagarri— den ala ez miatu, aukera egin, eta hautatua maitatu, dena da bat, aurpegiera desberdinak erakutsi arren. Maitatzean egiten da dena:
|
|
|
Horrela ba, ez gara inguruko baldintzek babesgabetutako biktimak; gai gara kanpoko eta barruko indarrak aldatzeko eta horiengan
|
eragiteko
, eta gure ingurumaria —neurri batean— kontrolatzeko.40
|
|
|
Irudi hau gureganatuz, zera esan dezakegu: maitagogo den gizakiak bere bizitza guztian diharduela, bere barrengo senak
|
eraginda
, maitasunezko kapulua ehotzen, hegalari eder, on eta egiazko bihurtzekotan. Gizakiari maitatzea dario, beti maitariago bilakatzea.
|
|
|
Bekatua, lehenbizi, gezurra esan eta egitea da. Gehienetan, bekatutik bekatu gehiago dator, bekatuaren
|
eraginez
gizakia ilunago, makalago, eta gaizkira ohituago geratzen delako. Espiritu Santuak ez ditu gure hutsegiteak behar bere maitasunezko ekintzak Berak nahi bezala burutzeko.
|
|
|
Jesukristoren maitasunezko sokari oratuta goaz, bai, baina gu ere eskaladakide eginda, guk ere maitatuz elkarri gorantz laguntzen, berarekin batera, nahiz eta aldizka eragozten ere. Gure buru den garamatza aurretik bere gorputz eta odolaz gu bakoitza indartuz, heriotzara iristerainoko gu bakoitzaren ardura hartuz, gure maitasunezko ahalegin laguntzak onetsiz, berarekin bat
|
eraginez
, bera Aita Jaungoikoarekin bat izanik, Espiritu Santuarekin batera.
|
|
|
Ni maitari, ni gogoa, nire adimena eta nahimena eta oroimena erabiltzen ditudan jaun hau, ez naizela ‘gidari itsu’, ez naizela jaun ‘gogogabe’, ez nagoela ‘asmo hutsik’ Ni gogoetadun, gogodun, gogorapendun naizela, eta gogoetek gidatuta, gogoek
|
eraginda
, gogorapenek argituta (gogoaren ariketek) agintzen dietela eta erabiltzen ditudala nire adimena, nahimena eta oroimena (nire potentzien ariketak). Gogoa bere gogoeta, gogo eta gogorapenekin (kontzientzia) ez dela nire potentzia, ni baino, nire potentzien jaun.
|
|
|
planoak ikusiz, programak, ardiak, tresnak, gizakiak lanean eta abar. Naturaren legeez kanpotik naturan bertan
|
eragin
nahian ikusten ditu, berezko naturaren legeak aldatzen. Berdin izango litzateke gizakiak meteorito baten etorbidea aldatzen ikusiko bagenitu, gure lurretik alboratuz, kosmos osoaren bilakaera aldatuz (gogora tximeletaren hegaldiaren teoria).
|
|
|
Zientziaren arloan ezin daiteke ulertu gizabanakoaren sorrera, gizakia eratzen duen gizaginkode holistiko horren berri ezer jakin gabe. Ontzat edo adibidetzat ematen badugu, sarritan ohi denez118, gizabanakoaren genesia giza naturaren genesiaren bilduma, laburpena edo eredua dela; onartuz gero gizabanakoaren genesia bere gizaginkodeari esker burutzen dela, onartuta legoke, baita ere, giza naturaren genesia naturen genesiaren bilakakodeak
|
eraginda
sortu dela.
|
|
|
Argi dago gure lehenengo adierak ez duela hautespen naturalaren bultzakada ukatzen unean uneko izakiengan. Baina hasierako kode iraunkorraren
|
eraginez
sortuz doazen baldintzetara egokitzea denez onartzen du; eta ez, inola, eragile bakar edo nagusi —koderik gabeko— bailitzan. Zigoto bakoitzak bere ama zehatzak eskaintzen dizkion baldintza bereizietara (zigoto/ enbrioi/ fetuak berak ere biziki eragindakoetara, jakina) egokitu behar duen bezala, bere kodearen eraginpean.
|
|
|
Baina hasierako kode iraunkorraren eraginez sortuz doazen baldintzetara egokitzea denez onartzen du; eta ez, inola, eragile bakar edo nagusi —koderik gabeko— bailitzan. Zigoto bakoitzak bere ama zehatzak eskaintzen dizkion baldintza bereizietara (zigoto/ enbrioi/ fetuak berak ere biziki
|
eragindakoetara
, jakina) egokitu behar duen bezala, bere kodearen eraginpean. Eta argi dago gure adierak ez duela inolako teleologiarik edo helbururik sartzen ikerketa zientifikoan, eboluzioaren eragile naturala non bila jardun proposatzen baino; gizaki bakoitzaren burutzea bere gizaginkodean ipintzeak inongo teleologiarik eskatzen ez duen bezala.
|
|
2002
|
|
|
" Ni bezalako gizon batek zuon konfiantza eta errespetua merezi du, diruari muzin eginez, nire burua zuon zerbitzutan jarri baitut; zuen susmopean egoteak irain egingo lidake, eta azalpenak eman beharrak, berriz, nire ohoreak berak horretara bultzatuko ez banindu, behintzat, ofentsa ezin handiagoa egingo lidake". Publikoak noski ez du berdin pentsatzen; gehiegikeriaren baten berri izaten duenean, baten batek axolagabeki jokatu duela jakiten duenean, administrazio eskuzabal uste horrek umiliazio lotsagarriak
|
eragin
dituela konturatzen denean, haren aurka altxatzen da irmo.
|
|
|
Ustelkeria moral handi horretatik presoak libratzeko, pentsa daiteke neurri egokia izan daitekeela presoak bakardade erabatekoan uztea, gogoetarako eta damurako asti eta bidea aurki dezaten. Presoen inguruan hainbeste behaketa zuhur egindako Howard buru argi eta otzanak ere, ordea, argi ikusi zuen, hasieran bilatzen den efektua
|
eragingo
balu ere, gerora neurri hori erabat indargabetuko litzatekeela, lortuko genukeen bakarra presoa desespero larrienera bultzatzea litzatekeela. Halatan bada, iritzi jakintsuoi jarraiki, zer espero daiteke neurri anker honetatik, presoak tormentu alferrikakora jausiz, horien erreforma erabatekoa aldentzea baino?
|
|
|
Panoptikoan lana ez du ezerk gorrotagarri bihurtu behar. Espetxeetako izua zigorren zorroztasunak, jantzien umiltasunak, elikagai eskasiak eta askatasun ezak
|
eragiten
dute, ez, ordea, lanak. Denboraren enplegu egokiak zigorbide baino gozabide izan luke presoarentzat.
|
|
|
Ez dago ezer errazagorik, gizagaixoon gustu eta banitatea asetzea baino. Nolanahi ere, presoei ez zaie edari hartziturik eman behar, halabeharrez bada ere, istiluak
|
eragin
balitzake horrek espetxe barruan.
|
|
|
Gizaki kopuru jakin bati gerta dakiokeenaren jabe izatera heltzeko modua aurkituko bagenu; haiengan
|
eragin
nahi den inpresioa lortzeko, aurkituko bagenu, halaber, gizaki horien inguruan jazotzen den guztiaz jakitun izateko modua; gizaki horien ekintzak zein beren arteko loturak, beren bizi gorabeherak oro, estu lotzeko modua aurkituko bagenu, ezerk ez liguke ihes egingo, ezerk ez lioke kontra egingo bilatzen den efektuari. Bistan da, halakorik ezer aurkituko bagenu, gobernuek helburu larrienak erdiesteko erabiliko luketen tresna ezin indartsu eta baliagarriagoa litzatekeela hori.
|
|
|
Hezkuntza, adibidez, ez da haur bati gerta dakizkiokeen gorabehera guztien emaitza besterik. Gizaki baten hezkuntza zaintzea, haren ekintza guztiak zaintzea da; alegia, haurrari aurkezten zaizkion objektuen eta berarengan sorrarazten diren ideien bidez, harengan nahi den bezala
|
eragiteko
ikuspuntuan kokatzea.
|
|
|
Bentham ingelesa jurista da formazioz, eta bere bizitzan egingo dituen proposamen legegile guztiak legeak gizartearen zoriontasunera bideratuta egon behar duelako teoriak
|
eragingo
ditu, panoptikoa tartean. Garaiko ideia liberalekin, kartzelen erreformarako bere nahiak industria iraultzarekin eta Frantziakoarekin bat egingo du.
|
|
|
Utilitatea berak asmatu ez bazuen ere (aurretiaz Beccariak edota Humek ere hitz egiten digute Estatu bateko zoriontasun kopururik handiena lortzearen helburuari buruz), utilitatea interpretatu eta moral eta legearen printzipio unibertsal bezala aplikatzeagatik utilitatearen aitatzat har dezakegu. Utilitarismoak
|
eraginda
, gizatasuna, liberalismo ekonomikoa eta kontrol eta diziplinaren bidezko botere antolaketa oinarri dituen proiektua luzatuko digu Benthamek2.
|
|
|
Bortizkerian oinarritu den botere monarkikoak delitu egile gutxi atxiki eta, prebentzio funtzio gisa, hauei zigor esanguratsuak ematean oinarritzen du bere eraginkortasuna. Honek panoptikoak baino koste politiko eta ekonomiko handiagoa ekarriko du, zeinak kontrolaren eta zaintzaren bitartez delitu egilearengan deliturik ezin egin ahal izatea eta kasurik onenean nahi ez izatea
|
eragingo
duen. Delitu egilearen bergizarteratzeak delituaren prebentzio orokorra eragingo duelako uste sendoa dago.
|
|
|
Honek panoptikoak baino koste politiko eta ekonomiko handiagoa ekarriko du, zeinak kontrolaren eta zaintzaren bitartez delitu egilearengan deliturik ezin egin ahal izatea eta kasurik onenean nahi ez izatea eragingo duen. Delitu egilearen bergizarteratzeak delituaren prebentzio orokorra
|
eragingo
duelako uste sendoa dago.
|
|
|
Egileak aztergai duen eraikin mota perfekzionamendu gradu handienera eraman ahal izateko ezinbestekoak ziren azterketa amaigabeak egin behar izan ditu; horren adibide, arkitektoekin egindako bilerak eraikinaren alde formalen inguruan ahal beste jakiteko; ospitaleetan egindako esperimentuez ere baliatu da egilea eta, jakina, asmakizun berrienak aplikatu dizkio bere planari. Hala ere, Panoptikoaren batasunak eta beronek aurkezten duen forma partikularrak arkitekturan nahiz ekonomian gertatu diren berrikuntzetan ere izan du
|
eraginik
. Hala ere, bistako arrazoiengatik, jatorrizkoan sakon tratatzen den obraren zati hau, ez dago hemen jarraian jarraian aurkezterik.
|
|
|
Halere, ezin baiezta dezakegu Benthamen panoptikoa demokraziarekiko bere miresmenean edota kontsiderazio humanitarioetan oinarrituta dagoenik, erreforma politikorako bere nahia arrazoi horiek bultzatu dutenik. Aldaketa politikorako grina hori (garaiko klase eta egitura politikoen abolizioa eta zuzenbidearen aldaketa, batez ere) ideologia utilitaristan oinarrituko da, hau da, hein handi batean garaiko sistemaren utilitate ezak
|
eraginda
eratorriko da. Kontsiderazio etiko edo moralak baino, Arrazoimenak eragingo du zuzenbidearen inguruko bere pentsamoldea, Arrazoimen honen aplikazio nagusia Panoptikoa izanik.
|
|
|
Aldaketa politikorako grina hori (garaiko klase eta egitura politikoen abolizioa eta zuzenbidearen aldaketa, batez ere) ideologia utilitaristan oinarrituko da, hau da, hein handi batean garaiko sistemaren utilitate ezak eraginda eratorriko da. Kontsiderazio etiko edo moralak baino, Arrazoimenak
|
eragingo
du zuzenbidearen inguruko bere pentsamoldea, Arrazoimen honen aplikazio nagusia Panoptikoa izanik.
|
|
|
Norbere barruan txertatuko du kontrolatzailea deliturik egin nahi ez izateraino, bergizarteratzeraino. Ordu arteko ereduak, kontrolatzaile/ zaintzaile ugari ezarriko ditu arau urratzaileak atxikitzeko eta zaintzaile kopuruak delituaren ezabaketan
|
eragin
zuzena izango du. Benthamen meritua, ordea, baliabide pertsonal urriagoekin kontrol errealaren efektua lortzean datza, pertsona bakarraren kontrol sentsazioa ehundakak egiten duten kontrol erreala bezain eraginkorra dela frogatzean.
|
|
|
Argi dago, beraz, Michel Foucault5 frantziar filosofoak dioenari atxikiz, panoptikoa arkitektura adibide bat baino, zaintza arazoetarako botere teknologia bat dela. Boterea eraginkorra, kostu baxukoa eta erraz aplikatu daitekeena izatea dira panoptikoaren asmakizunak
|
eragindako
abantailak. Begirada bakarrarekin gizaki multzo handi bat pertsona bakarra zaindu daitekeen eraginkortasun berdinaz zaindu ahal izatea da panoptikoaren meritu nagusia.
|
|
|
Benthamen hitz famatuekin laburbilduz, gizakiak plazerra eta mina ditu jabetzat; bere ekintza guztiak, hitzak eta pentsamenduak bi jabe hauek gobernatuak egongo dira. Gizabanakoaren erronka ahalik eta plazer gehien eta ahalik eta min gutxien
|
eragitean
datza.
|
|
|
Utilitatearen zentzu honi jarraitzeak legeria razional baterako jauzia ahalbidetuko duela uste izango du, gizakien ekintzak berbideratu eta gizarte justu eta zoriontsuago bat eginez. Zentzu honetan, utilitate printzipioari jarraiki, lege bat ona izango da gizaki kopuru handi baten zoriontasunean
|
eragiten
badu, eta zenbat eta jende gehiagoren onura bilatu, orduan eta hobea. Beste hitz batzuekin esatearren, utilitarismoarentzat komunki interes orokorra deitzen den hori da garrantzitsua.
|
|
|
Honen adibide garbienak ditugu Pittsburgh eta Statevilleko kartzelak, XIX. mende hasieran eraikiak izan zirenak. Panoptikoaren
|
eraginez
lau kartzela erregimen12 garatuko dira:
|
|
|
Hemen aurkeztutakoak presoen erreforma erdiesteko jarraitu beharreko printzipio, eginbide eta baliabide nagusiak biltzen ditu. Oro har, ikuskaritza orokorraren eta kontratuzko administrazioaren komenientziaz hitz egin dugu, horrek
|
eragiten
baitu espetxeetako segurtasuna areagotzea eta, bide batez, ekonomia halako bat erdiestea ere. Beste alde batetik, berriz, estatu orok bere gogara erabili duen gobernu tresna berri batez ere hitz egin dugu, eta horrek ekartzen dituen abantailak zehaztu ditugu.
|
|
2003
|
|
|
Nik behintzat, zeharo mozkorturik nagoela iruditu ez banu, zinpean esango nizueke nik neuk honen hitzaldien
|
eraginez
nolakoak jasan ditudan eta oraindik ere jasaten ditudan. Entzuten diodanean, nire bihotzak koribanteenak29 baino askoz ere e gehiago egiten baitu jauzi eta malkoak isurtzen zaizkit honen hitzaldien eraginez.
|
|
|
Nik behintzat, zeharo mozkorturik nagoela iruditu ez banu, zinpean esango nizueke nik neuk honen hitzaldien eraginez nolakoak jasan ditudan eta oraindik ere jasaten ditudan. Entzuten diodanean, nire bihotzak koribanteenak29 baino askoz ere e gehiago egiten baitu jauzi eta malkoak isurtzen zaizkit honen hitzaldien
|
eraginez
. Eta beste asko eta asko ere ikusten ditut egoera bera jasaten.
|
|
|
Eta Perikles ala beste hizlari onei entzuterakoan ondo hitz egiten zutela uste nuen, ez nuen ordea horrelakorik jasaten eta nire arima ez zen aztoratzen ezta haserretzen ere esklabotzan nengoelakoan. Baina Marsias honen
|
eraginez
egoera batera heldu naiz askotan, nagoen bezala egonik ezin nuela bizi uste izateraino. Eta hori guztia, 216 Sokrates, ez duzu esango egia ez denik.
|
|
|
Horrelakoak jasan ditugu nik eta beste askok satiro honen flauta doinuen
|
eraginez
; baina entzuidazue nik bera konparatu dudan satiro horien zein antzekoa den eta zein botere harrigarria duen. Argi eta garbi jakin ezazue zuetako inork ez duela bera ezagutzen, nik erakutsiko dizuet ordea, hasi naizenez d gero.
|
|
|
Eta urte sasoien eraketa ere bi horietaz beterik 188 dago, eta oraintxe aipatu ditudan bero eta hotz, lehor eta heze horiei elkarrekiko maitasun neurrizkoa egokitzen zaienean eta harmonia eta nahasketa orekatua jasotzen dutenean, gizakiei, gainerako animaliei eta landareei oparotasun eta osasuna ekarriz datoz eta ez dute kalterik
|
eragiten
. Baina harrokeriazko maitasuna urte sasoietan garaile gertatzen denean, gauza asko suntsitu eta kaltetzen ditu, eta horrelab koetatik izurriteak sortu ohi dira eta beste gaixotasun desberdin asko bai animalia eta bai landareentzat.
|
|
|
— Eta horixe gelditu dela, ez ordea usin
|
eragin
baino lehen, ni harritzeko moduan gorputzaren alde neurrizkoak usina bezalako zarata eta kilimak nahi baditu. Usin eragin eta orduantxe bertan gelditu baita.
|
|
|
— Eta horixe gelditu dela, ez ordea usin eragin baino lehen, ni harritzeko moduan gorputzaren alde neurrizkoak usina bezalako zarata eta kilimak nahi baditu. Usin
|
eragin
eta orduantxe bertan gelditu baita.
|
|
|
Eta horiek dira onenak ume 192 eta mutilen artean izaeraz gizonenak izanik. Batzuek ordea lotsagabeak direla diote, guztiz oker, ez baitute lotsagabekeriak
|
eraginda
hori egiten, adore, ausardia eta gizontasunak eraginda baizik, beren antzekoa besarkatuz. Eta hauxe froga handia:
|
|
|
Eta horiek dira onenak ume 192 eta mutilen artean izaeraz gizonenak izanik. Batzuek ordea lotsagabeak direla diote, guztiz oker, ez baitute lotsagabekeriak eraginda hori egiten, adore, ausardia eta gizontasunak
|
eraginda
baizik, beren antzekoa besarkatuz. Eta hauxe froga handia:
|
|
|
Orduan konturatu nintzen barregarri izan nintzela zuekin batera txandaka Maitasuna gorestea zuekin adostu nuenean eta maitasun kontuetan adid tua nintzela esan nuenean, edozer nola goretsi behar zen arazoari buruz ezertxo ere jakin gabe. Nik, ergelkeriak
|
eraginda
, goretsitako edozeri buruz egiak esan behar zirela uste nuen eta hori oinarria zela; eta horietatik ederrenak aukeratuz modu egokienean jarri. Erabat handia zen bada nire harrokeria edozer goresteari buruzko egia nekielakoan ondo hitz egingo nuela uste izanda.
|
|
|
Sokratesek beraz, haiei lo
|
eragin
ondoren, jaiki eta alde egin zuen, eta berak, ohi zuen bezala, jarraitu omen zion. Eta Likeora35 helduta, garbitu eta besteetan bezala pasatu omen zuen gainerako eguna, eta horrela pasatu ondoren arratsalde aldean etxera erretiratu zen deskantsatzera.
|
|
|
Zerutiarrarena, ordea, hasteko emakumezkoaren parterik ez, gizonezkoaren parte bakarrik baizik duen (eta hori da mutilekiko maitasuna), gainera zaharrago den eta harrokeriarik ez duen jainkosagandik dator. Horregatik maitasun horrek
|
eragindakoak
gizonezkoari zuzentzen zaizkio, indar eta adimen gehiago duena maite izanik. Eta batek mutilekiko maitasunean bertan ere ezagut litzake Maitasun horrek bad karrik bultzatutakoak; mutilak adimenez indartzen hasten direnean bakarrik maitatzen baitituzte, eta hori bizarra ateratzearen inguruan izaten da.
|
|
|
Eta Pausaniasek oraintxe zioen bezala, gizaki onei atsegin ematea eder dela, neurrigabeei ordea lotsagarri, hoc rrela, gorputzetan ere, gorputz bakoitzaren alde on eta osasuntsuei atsegin ematea eder eta beharrezkoa da, eta horren izena medikuntza da, alde txar eta gaixoei ordea lotsagarri eta ez zaie atseginik eman behar, mediku trebea izan nahi badugu behintzat. Medikuntza, labur esanda, bete eta husteko gorputzaren joeren jakintza baita, eta horietan maitasun ederra eta lotsagarria bereizten dituena mediku onena da, d eta ordezkatzen duena, maitasun baten ordez bestea
|
eragiten
, eta barruan maitasunik izan gabe lortu behar dutenengan maitasuna sortzen eta dagoena kentzen dakiena, hori mediku fina litzateke. Izan ere gorputzeko alde etsaienak adiskidetu eta elkar maitarazten jakin behar da.
|
|
|
Delfosko Apoloren santutegian musikaren jainko hau gurtzen zuten eta aldi berean antzerki eta musika lehiaketak antolatzen zituzten. Kirol lehiaketa hauek ospatzen ziren bitartean, jainkoekiko errespetuak
|
eraginda
, greko guztiek beraien arteko aurkakotasun guztiak alde batera uzten zituzten. Gerra guztiak eten eta bakean ospatzen zituzten, borroka guztien gainetik greziar munduaren batasuna aldarrikatuz.
|
|
|
Horrela politika eta logos aren (hitza, hitzaldia, arrazoiketa) artean erlazio estua sortuko da, eta arrazoiketaren arau zehatzak ezarriko dituzte oratoriak eta sofistikak. Horren ondorioz, filosofoek
|
eragin
zuzena izango dute polisaren bizitzan frogaketaren arauak ikertu eta ezartzerakoan. Sinesgarri ala egiantzekoaren arauak ezarriko dituzte eta politikarien irakasle bihurtuko dira.
|