|
2003
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak
|
erabiltzea
, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen. Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua lortzeko era guztietako argudioak
|
erabiliz
(praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Historia dibulgatuaren hastapen hastapenetan gaude. Transmisio mekanismo gisa ohiko historia liburuak barik bertsoak
|
erabiltzeak
ere, maila herrikoian mugitzen garela erakusten du. Nolanahi ere, honek guztiak historia lanentzako euskaldun, bezeroak?
|
|
|
Kondaira honen edukiei dagokionez, Antzinako Erregimeneko historiografia apologetiko eta probintzialaren ildoan kokatzen zen. Nolanahi ere bazekien Iztuetak iturri klasikoak errespetatzen, nahiz batzutan ez bereizi geroagoko biltzaileetatik edo iruzkinetatik, eta bere aldetik datuak erantsi.72 Hola, bere liburuan zehar Juan Martinez Zaldibiak XVI. mendean idatzitako Gipuzkoako historia, Larramendi, Astarloa, Erro, eta Espainiako Historiaren Erret Akademiak 1802an argitaraturiko Diccionario geográfico histórico a
|
erabili
zituen iturri gisa. Era horretara, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen.
|
|
|
Soilik aipatuko dugu Hiribarrenek egiten duen periodizazioa interesgarria dela (nahiz agian ez den berak asmatua: aztertu egin litzateke ea Xahok edo antzekoa
|
zerabilten
). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz egin den lehen saioa genuke:
|
|
|
Bere olerkian, euskaldunak zuzenean agertzen dira Iberiar Penintsularen eta Europaren aurreneko populatzaile gisa, ustezko patriarka biblikoen bitartekotzak alboratuz. Tesi iberistak justifikatzeko garaiko ikertzaile berrien autoritatea
|
erabiltzen
zen: –Humbolt eta Ampero dire yakinetan [jakintsuen artean];[...] hekin hitzac cimendu hoberenac ditu;/ Hec dute adirazten Iberiar cela/ Europan lehen sorthu, populu bezala;? 92 Teoria tubalistatik teoria euskoiberistara igaro gara.
|
|
|
Are okerragoa arlo batean: Hiribarrenek bere lanean
|
zerabilen
forma poetikoak kutsu literario (egi) a ezartzen zion testuari. Dudarik gabe Iztuetaren prosa egokiagoa zen historia generoko lan baterako, ezen ez Hiribarrenen idazki errimatua.
|
|
|
Haiengan pentsatuz Hiribarrenek prosaz idatzi zuen frantsesezko Histoire de l. Empire (nahiz argitaratu gabe geratu). Euskaraz aldiz, poesia
|
erabili
ohi zuen. Eta hola, asko izan ziren Hiribarrenek historia gaiaz idatzi zituen poemak.
|
|
|
Klaberiaren bertsoak Etxeberri Ziburukoaren Elizara
|
erabiltzeko
liburua n agertu ziren, apologistei alternatiba zen eredu bat erakutsiz (cf. Intxausti, 1990:
|
|
|
Aldiz Iparraldean, Aro Berriaren hasieran, frantsesa ez zen hain indartsua: jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean)
|
erabili
izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen sartzen, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora zuen nagusitzeko.
|
|
|
Diskurtso horretan, Goihenetxek dioen legez, euskarak historia jaten zuen: erudizioa eta zientzia historikoen metodoak
|
erabili
barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...). Historia (eta aldaketa) baino gehiago, metahistori, edo Unamunoren terminua erabiliz, intrahistoria (aldaigaitza) planteatzen zen.
|
|
|
erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...). Historia (eta aldaketa) baino gehiago, metahistori, edo Unamunoren terminua
|
erabiliz
, intrahistoria (aldaigaitza) planteatzen zen.
|
|
|
Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein handiz, haren jarraitzailetzat har daiteke (adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare
|
erabiliz
. Hola, Laburdiri escuararen hatsapenac lanean (1710 inguruan idatzia), euskararen jatorri historikoen gaineko diskurtsoak bildu zituen, euskaraz eta latinez (zutabe paraleloetan).
|
|
|
Erromatar eta greziar historia kontuak era landu zituen, baina batik bat euskal historia urrunaz aritu zen. Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista
|
zerabilela
: –Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen.
|
|
|
Eta herritar asko euskaldun elebakarrak zirenez, haiek hezteko euskarara jo zen, euskarazko hainbat dotrina eta katixima idatziz (gehiago Iparraldean Hegoaldean baino). Elizak, erakunde gisa, euskara interes instrumental soilez
|
erabili
zuen bada. Baina baziren apaiz idazle batzuk euskaltzale zirenak aldi beran, hots erlijio xedearekin batera euskara maila idatzian garatu nahi izan zutenak.
|
|
|
Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren. Ondorioz, XVIII. mendeko apaiz idazle gehienak, maila apalagoko euskaldunei zuzendu zitzaizkien (nekazari elebakarrei nagusiki) 41 Eta maila horretan historia zuzenkiago erlijiosoa
|
erabili
zuten: santu santen bizitzak, eta Bibliako istorioak.
|
|
|
Egiategirentzat,. Ezkiribazaleen erregia da Kondailaria ta Kondaira jakintza güzien giltza.? (ohargarria Larramendik asmaturiko hitzak
|
erabiltzea
). 50 Halaber,. Kondaira da denboraren argia, bizipenaren khidandia [gida], Aitzindarraren mezia [Antzinatearen mezua], zühürtziaren adra [araua]. Haraz da berzaren Khostuz, jakintsü gerthatzen, hilen berdhudietzaz [bertuteetaz] bere aitürak [ohiturak] züzentzen ta zorigeitzer eskian [zorigaitzei eskuan] hedatzen ikhasten?. 51
|
|
|
Hola, bere Euskal Herri kontzepzioak, bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiko ta Alabako? euskaldunak hartzen zituen56
|
Zerabiltzan
erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe hetan dagoela hetan kokatürik?
|
|
|
Horiek aurrerago ikusiko ditugu. Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek
|
erabiltzen
zuten beren interesak defendatzeko. Eta aginte publikoa eliteen esku zegoen heinean, historiografia ere esparru horretan azaltzen zen.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz
|
erabiltzeko
sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere.
|
|
|
Euskaraz, nolabaiteko produkzio idatzia sustatzeko interesa zuen erakunde bakarra Kontraerreforma osteko Eliza katolikoa zen, baina xede ebangeliko soilez. Hola bada, Elizak ez zuen euskara idatzia historia zibila kontatzeko
|
erabili
. Izatekotan ere, eta historia generokotzat har daitezkeen neurrian, santuen bizitzak eta gisa horretako kondaira erlijiosoak idaztea bultzatu zuen.
|
|
|
Jaione Agirre Garciak (2002), adibidez, euskarazko historia lanetan
|
erabili
beharreko aditzaren aspektua aztertu duelarik, egungo usadioak eta teoriak ikusteaz gain, euskarazko behinolako tradizio idatziko erabilerak ere haintzat hartu ditu (zehazki Larramendi eta Kardaberaz-en narrazio historiko erlijiosoetako aditz denborak behatuz. Cf. Agirre Garcia, 2002:
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa
|
erabiliz
). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
Erdi Aroan, euskara, ahoz
|
erabiltzen
zen. Eta beraz iraganaren gaineko kontakizunak euskaraz egitean ahoz lantzen ziren.
|
|
|
sagarra (eta sagardoa), mizpira, gaztaina, intxaur, gerezi, haran, piku, hurra, mahats eta baita zitriko eta meloiak (mikroklimak laguntzen zuen zonaldeetan). Animalietan, txerri, abelgorri, ahuntz, arresa, oilo eta ahateak; ehiza eta arrantza osagarri zirelarik (bigarrena erlijio kontuek indartuz, esan ohi danormandoen eraginez hedatutako teknikak
|
erabiltzen
zirela); arrautza eta esnekiak gehitu behar dir, jakina, eta ardoa eskasa zen.
|
|
|
Espezie eta ongailuak oso erabiliak ziren, gehienbat lehenak: piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan
|
erabiltzen
zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18). Arrautzak, Erdi Aroko dietan arruntak ziren (gehienbat beste gauza batzuk prestatzeko), baina ez dira aipatzen, bidaian hiru egunetan egon baitziren, beraz, ez ziren hain ohikoak eta legatzaren prezio antzeko izango zuten (nahiko garestiak).
|
|
|
Badirudi, artoa garai hartan ekarri zuena Gonzalo Perkaiztegi izan zela (Hernaniko gotzain batekin harremanetan zegoena) (Busca Isusi, 1983). Hala ere, dagoeneko XVI.ean (1523an) Baiona aldean zuhain gisa
|
erabiltzen
zeneko berriak daude. Oso ederki egokitu zen hona, Euskalerri atlantiarrera; txingorra jasaten zuen eta gaixotasunak izan arren, inoiz ez ziren uzta galtzerainokoak.
|
|
|
Patata berandu iritsi zen eta animalien janari gisa
|
erabiltzen
hasi zen (Araba eta Sakanan, bababeltzaren ordez sartu zen). Gosete urteetan gehitu zen, batik bat, bere lanketa.
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat
|
erabiltzen
du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: hiru janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten dituena, besteak beste20).
|
|
|
Jana prestatzeko, aberatsek olibazko olioa
|
erabiltzen
zuten, baina garestia zenez, besteek txerri gantza eta urdaia erabiltzen zituzten.
|
|
|
Jana prestatzeko, aberatsek olibazko olioa erabiltzen zuten, baina garestia zenez, besteek txerri gantza eta urdaia
|
erabiltzen
zituzten.
|
|
|
Freskagarriek garrantzi handia hartu zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak lortzeko
|
erabiltzen
baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
jantzi, mantel,...; bitxi eta mahairako zerbitzuan ere, kopuru handiak zituzten, 11.000 eta 31.000 erreal tarteko kopuruak osatuz. Batzuetan oso zaila da jakiten gauza hauek, batez ere sukaldekoak, etxekoak ziren bakarrik ala negozioan ere
|
erabiltzen
ziren, inbentarioetan sailkatu eta banatu gabe aurkitzen baitira (gehienez ere, tresnak eginda zeuden lehengaiaren arabera sailkatuak agertzen dira inbentarioetan) 27.
|
|
|
33 Alkortzatua, amidoi eta azukrez egindako pasta mota bat da, gozoei gainetik botatzeko
|
erabiltzen
dena.
|
|
|
Produktuak Gaztelatik, Andaluziatik, Aragoitik, Valentziatik eta gure Nafarroatik heltzen ziren. Baita Arabako bertako produktuak
|
erabiliko
zituzten ere. Honen aipamena 1791.eko ordenantzetan agertzen da.
|
|
|
|
Erabiltzen
ziren fruituak eskariaren araberakoak eta urtaroen araberakoak izaten ziren (maiatzean: borraja lorea eta marrubia, eta ekainean:
|
|
|
XV. mendera arte zeramikazko produktuak garrantzitsuenak ziren, baina gero metalezkoak hedatzen hasiko ziren, gehiago irauten zutelako (eta, agian, baita burdingintzaren eta, orokorrean, metalgintzaren garapenari esker). Hala ere, zeramikazkoak oraindik
|
erabiliko
ziren (merkeagoak zirelako).
|
|
|
40Ohar bezala esan dezakegu, atal honetan Udal Ordenantzetan eta
|
erabilitako
dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena erabili dugula. Dena de, suposa daiteke goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
40Ohar bezala esan dezakegu, atal honetan Udal Ordenantzetan eta erabilitako dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena
|
erabili
dugula. Dena de, suposa daiteke goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
Harrizko metateak41
|
erabiltzen
jarraitzen ziren kakaoa ehotzeko antzinan bezala. Meatate honi hobekuntzak egingo zizkioten XVIII. mendean:
|
|
|
Haizegailu batez baliatuz kakaoa garbitzen zuten. XVIII. mendean kobrezko txokolaterak hasi ziren
|
erabiltzen
ere, txokolatea prentsatzen hasi orduko. Etxe garrantzitsuenetan aurki ditzakegu pieza horiek.
|
|
|
41Metatea kakaoa ehotzeko
|
erabiltzen
zen esku errota arruntari deitzen zaio.
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa
|
erabili
nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen).
|
|
|
1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan zuten. XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu behar baitugu,
|
erabiltzen
zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea sortzea eta geroago gremio edo kofradian elkartzea.
|
|
|
Fausto Arozenaren ustez (Busca Isusi, 1983), agian Estrabonen informazioa eskasa edo desegokia zen eta garagardoa, sagardoa zen eta akerra, aharia edo ardikia (akerrak ez baitu errezeta berezirik utzi, sorginkeriari lotua agertu den arren sinbolikoki). Janari prestaketan, gantza
|
erabiliko
zen (txerriarena, beraz txerrikia ere erabiliz). Gaztaina ugari jango ziren (artoa iritsi arte oso elikadura inportantea izan zena, elikadura aberatsa baita, karbono hidrato ugarirekin eta nitrogenatu gutxirekin, esnearekin batera janda oso elikadura konpletoa osatuz).
|
|
|
Fausto Arozenaren ustez (Busca Isusi, 1983), agian Estrabonen informazioa eskasa edo desegokia zen eta garagardoa, sagardoa zen eta akerra, aharia edo ardikia (akerrak ez baitu errezeta berezirik utzi, sorginkeriari lotua agertu den arren sinbolikoki). Janari prestaketan, gantza erabiliko zen (txerriarena, beraz txerrikia ere
|
erabiliz
). Gaztaina ugari jango ziren (artoa iritsi arte oso elikadura inportantea izan zena, elikadura aberatsa baita, karbono hidrato ugarirekin eta nitrogenatu gutxirekin, esnearekin batera janda oso elikadura konpletoa osatuz).
|
|
|
Hasieran ez zuten garrantzi handiegirik edukiko, gehienez azukrea zuringoarekin nahasita
|
erabiliko
ziren. XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten.
|
|
|
Hasieran ez zuten garrantzi handiegirik edukiko, gehienez azukrea zuringoarekin nahasita erabiliko ziren. XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak
|
erabiliko
zituzten. Baina, lehendik ere, labe publikoetan, hasieran denak edo ia denak publikoak izango ziren?
|
|
|
Antzinatean asmatutako masak izan dira mazapanak. Mazapana almendra eta eztiarekin egiten zen, baina denborarekin azukrea
|
erabiliko
zuten eztiaren ordez. Orokorrean, Mazapanak izen ezberdinekin ezagutu ditugu:
|
|
|
Baina aztekek ere ezagutzen zuten. Aztekek hojaldrea izendatzeko vietlaxcalli, tlacepoallitlaxcalli edota tlaxcamimilli izenak
|
erabiltzen
zituzten.
|
|
|
–Bizitzaren ura? ezizena
|
erabiltzen
zuten izendatzeko. Geroago,, aurre zaintzeko medikuntza?
|
|
|
Duela pare bat mende arte, sorbete hitza
|
erabiltzen
zen edozein izozki aipatzeko, gaur egun, sorbetea ur izozkiak definitzeko erabiltzen dugun arren. Sorbete hitz haren jatorria arabea da, scharbat, eta hitzaren esanahia, edaria?
|
|
|
Duela pare bat mende arte, sorbete hitza erabiltzen zen edozein izozki aipatzeko, gaur egun, sorbetea ur izozkiak definitzeko
|
erabiltzen
dugun arren. Sorbete hitz haren jatorria arabea da, scharbat, eta hitzaren esanahia, edaria?
|
|
|
Gorrotxategiren ustez (1987), hoztutako elikagaiak jan zituzten lehenak txinatarrak izan zirela. Marco Polo k izozkiaren lehenengo errezetak ekarri eta txinoek
|
erabili
zutela elikagaiak hozteko gesal teknika. Batzuen ustez, Marko Polok ekarri beharrean, gurutzatuek ekarri zituztelakoan daude.
|
|
|
Zeramika ezagutu aurrez, egosketa lortuko zen, harri beroak sartuz urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak lortzen ziren ondoren, jakina). Gaur egun, oraindik, kaikuekin sistema hau
|
erabiltzen
da mamia prestatzeko, ezaugarri duen erre zaporea uzten diona gatzatuari.
|
|
|
Gizonak bitartean ehizara dedikatuko ziren. Patxi Antonen (1991) ustez goldearekin, emakumearen papera galtzen da nekazaritzan, lur zabalera handitzeaz gain, gizonen indarra
|
erabiltzen
hasi da eta abereena (idiak) gero.
|
|
|
lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz. Gainera, merkantilismoaren ideiek bultzatuta, pobrea lan egiteko
|
erabiltzen
hasi ziren, baldintza gogorrenetan.
|
|
|
Kantauri aldean nekazaritza intentsiboa zen beste Penintsulako estentsiboaren aurrean (orokorrean). Bada, landare ongarria
|
erabiltzen
zen, karea?, eta lan eskua familiarra zen batez ere. Lanketetan aipa ditzakegu:
|
|
|
Hasieran Naturak eskaintzen zigun elikagai gozoen artean, mana izan ezik, ia denak edulkorante moduan
|
erabiltzen
ziren. Aipatutako elikagai gozo hura, mana deitutakoa, Historia Sakratuan hebrearrei zerutik euri moduan jausitako elikagaia zen
|
|
|
450) bere obretan pastelak aipatzen zituen: encris (gurin eta eztiz eginak), taghenata (esne krema, eztia eta arrautzaren zuringoa
|
erabiliz
eginak), etab.
|
|
|
Euskal baserriko osagaiak izan dira, eta dira oraindik, erlea eta erlauntza. Erlearen argizaria erlijio errituetan, etxeko argiztapenerako eta edulkorante moduan
|
erabili
ohi zuten. Eztia, janaria gozatzeko, eta adulterioan jausi zirenei zigortzeko ere baliagarri zitzaien:
|
|
|
biluztu ondoren gorputzean eztia botatzen zitzaien eta lumaz bete (beste leku batzuetan intsektuen, janaria? izateko
|
erabili
izan ohi den ohiturarekin alderatuta?).
|
|
|
Valentziako moriskoek
|
erabiltzen
zituzten medikamentu eta medikamentosoen artean: miel rosada, azúcar rosada, jarabe de regaliz, limonada de esmeralda?
|
|
|
XVII XVIII. mendeetan elikagaiei buruzko gustuak moden ondorioz aldatzen joan ziren, baina espezieak (piperrautsa, iltzea, intxaur moskatua, kanela eta txokolatea) asko
|
erabiltzen
jarraitu zuten. Hasiera batean gutxi erabiltzen ziren bertako landareen (ezkaia, erramua, perrexila?) ugalketa eman zen, baita aberatsen artean ere.
|
|
|
XVII XVIII. mendeetan elikagaiei buruzko gustuak moden ondorioz aldatzen joan ziren, baina espezieak (piperrautsa, iltzea, intxaur moskatua, kanela eta txokolatea) asko erabiltzen jarraitu zuten. Hasiera batean gutxi
|
erabiltzen
ziren bertako landareen (ezkaia, erramua, perrexila?) ugalketa eman zen, baita aberatsen artean ere. Espezie exotikoak ere, herritarrek kontsumitzera heldu ziren aldi beretsuan.
|
|
|
Espainolek eta portugesek beltzak
|
erabiltzea
erabaki zutenean, beste nazioek gauza bera egitea pentsatu zuten (hasieran lurra kolonoek lantzen zituzten lekuetan ere), beren azukrea ez garestitzeko eta merkatuan irteera gabe ez gelditzeko. Honela, Holandako enpresariek Brasileko azukre kana Barbadoseraino inportatu zuten, ingeles koloniei nola landatu, ustiatu... behar zen erakutsiz.
|
|
|
Esklaboen merkataritzak, gainera, ondasun gutxi ekarri zizkien bertakoei: gaur egunean
|
erabiltzen
eta jaten diren produktu asko (platanoa, artoa) esklabo merkatariek eraman zituzten Afrikara.
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi
|
erabiltzen
zen (apoteketan sendagai gisa) eta, esan dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik lortzen zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez.
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi erabiltzen zen (apoteketan sendagai gisa) eta, esan dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik lortzen zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea
|
erabiltzen
zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da.
|
|
|
Gozogintzarako oso garrantzitsua bihurtu zen, nahiz eta Kolonek ez zion garrantzi gehiegirik eman. Kortesek, ordea, bai; Moctezumak emanda edan zuen, urreztatutako kalabaza batean13 Kortesek indioek tributuak ordaintzeko kakaoa txanpon moduan
|
erabiltzea
lortu zuen.
|
|
|
iraultza aurreko garaia (abangoardiak), bitartekoa eta ostekoa (errealismo sozialista). Erregimenak ardatz finko batzuk ezarri zituen, ekoizpen artistikoa mugatuz eta artea bere onurarako
|
erabiliz
. Beraz, garai eta egoera bakoitzaren arabera funtzio ezberdinak egongo ziren indarrean.
|
|
|
Ezkerreko arte honek bere etorkizuna zientzia eta teknikaren aurrerapenekin erlazionatzen zuen. Honela, abangoardietako artistek, zientziarekin harremana izango zuten, euren artean teknikaren garapenarekin bat joango ziren printzipio estetikoak
|
erabiliz
.
|
|
|
Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko
|
erabiliz
. Arteak erabat praktikoa izan behar zuen, hau da, funtzionala, ideia konkretuen igorpena burutzeko landua.
|
|
|
Hauetan artea masen kontzientziaziorako tresna bezala
|
erabiliko
zen. Honen aurrean Kandinsky-k adibidez tailerrak utzi eta Alemaniara joan zen Bauhaus eskolan irakasle gisa aritzeko, Errusian bere sormenaren esparrua mugatzen ziotela argudiatuz.
|
|
|
Bereganatu zen estilo berrian, errealismo kritiko deituan, ustez gizartearen egoera islatzen zen. Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain egoera larrien isilketa egiteko bide bezala
|
erabiltzen
ziren. Arteak garapen iraultzailea zekarren errealitatea azpimarratu behar zuen.
|
|
|
Artea ideia politikoei lotua zegoen jada (bizitzatik eta bizitzarako burututakoa den heinean), eta militar terminoak ere
|
erabiliko
ziren hau izendatzeko, honela urte hauetan egindako artea, abangoardiako artea bezala ezaguna izango zen.
|
|
2004
|
|
|
Umeak argazki makinari begiratzen dio eta eskua ahora darama ezbeharren bat entzun izan balu bezala. Zuzeneko argazki bat atera beharrean goitiko perspektiba
|
erabiltzen
du, horrela, ikusleak umea goitik ikustean bere babes gabezia somatu dezake, ikaraz eta laguntza eske begiratzen baitio. Begirada honen tentsioak edozein hunkitu dezake.
|
|
|
Begirada honen tentsioak edozein hunkitu dezake. Argazki honen helburu nagusia umearen larritasuna eta atsekabea ikustean ikuslea ezeroso sentiaraztea litzateke eta ukaezina da teknika efektiboa
|
darabilela
.
|
|
|
Argazkigintzaren zatia egiteko batez ere Jeffrey ren La Fotografía Liburua
|
erabili
dugu, biografiak eta tartekatutako zenbait informazio izan ezik. Kasu honetan http://memory.loc.gov/fsahtml /fabout.htmlweb orrira jo dugu.
|
|
|
FSAko argazkien estiloa errealismo eta modernismoaren artean kokatzen da. Alde batetik gizarteko egia gordina eta biluzia erakusten du, baina bestetik objetibitate berria deiturikoa
|
erabiltzen
dute, hau da, oso irudi geometrikoak: jakin bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela.
|
|
|
1938an New York en egindako erakusketa batean ere kritika gogorrak jaso zituzten eta ondorengo esaldiak entzun ahal izan ziren: Erakutsi pribilegiatuak ez direnei ume eta miseria gutxiago izaten; Ez
|
erabili
zergen dirua filmeetan; Uste dut Hitler bat behar dugula; komunismoaren propaganda hutsa; Kiratsa dario; Argazki hauek ikusi ondoren pozten naiz New York hirian bizitzeaz. Kasuotan egokia litzateke egiak min egiten duela esatea.
|
|
|
Biografiak lantzeko argazkilari bakoitzari buruzko web orriak
|
erabili
ditugu.
|
|
|
Askotan segundo edo momentu bikainaren zain orduak ematen zituen. Errebelatzeko
|
erabiltzen
zuen metodo eta materialaren kalitateak eta kamera atzean zuen teknika zehatzak bere lanak duen indarra azpimarratzen du.
|
|
|
Kontzientzia sozial hau, bihozberatasuna eta justizia zentzua etorkin bat izateak eta langile mugimendu aurrerakoiaren partaide izateak beharbada indartu egin zuen. Artea batez ere mezu sozial bat bidaltzeko bide gisa ikusten zuen eta bere lan alegorikoetan gerra, holokausto nuklearra, langile eskubideak, gizarte justizia, zentsura, eta aurrerapen teknologikoaren arriskua bezalako gaiak
|
erabili
zituen.
|
|
|
Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan jarri. Dena galdu zutenek ez zuten ulertzen nola zen ona diru federala banku eta enpresa handiak salbatzeko
|
erabiltzea
, eta txarra gose zirenei jatekoa emateko erabiltzea. Azkenean Hoover en izena miseria eta eskasiaren adjektiboa bihurtu zen.
|
|
|
Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan jarri. Dena galdu zutenek ez zuten ulertzen nola zen ona diru federala banku eta enpresa handiak salbatzeko erabiltzea, eta txarra gose zirenei jatekoa emateko
|
erabiltzea
. Azkenean Hoover en izena miseria eta eskasiaren adjektiboa bihurtu zen.
|
|
|
Kuriosoa da halaber Euskal Herriaren historiahonen edukiak ez zituztela aprobetxatu gero Batxilergoko bigarren kurtsoko Historiaren edukiak moldatzeko orduan: bietan ageri dira euskal historiak baina bietako ezein ez da bestearen eredu gisa
|
erabili
.
|
|
|
Herri mailan ere Espainia osoan (Hego Euskal Herrian barne). Frantsesada? gisako izenak
|
erabili
izan dira(. Karlistada?,. Gamazada, eta halakoen molde herrikoi berekoa).
|
|
|
ere deitu litzaioke gerra horri17 Hortaz egokiagoa izan liteke Zavalak proposatzen duen. Napoleonen Gerra Euskal Herrian? gisako zerbait
|
erabiltzea
(baina ez. Napoleonen aurkako gerra?, zeren Iparraldeko euskaldunentzat haren aldekoa ere izan zitekeen).
|
|
|
Baina eskola orduak aski mugatuak izanik nekez aurki daiteke astirik kontzeptuei adinako tartea eskaintzeko jarrera/ balioei, bereziki kontuan hartzen bada azken hauek ikasleen ebaluazioan aski pisu urria dutela. Gainera, nire ustez, egokia ere ez da historia balio humano orokorren transmisiorako hainbeste
|
erabiltzea
: halako balioak sustatu nahi badira sor edo bultza bedi ikasgai espezifiko bat (etika edo dena delakoa).
|
|
|
Ez dut esan nahi historia ezin balia daitekeenik aldika balio konkretuez gogoeta egiteko, baina historia ezin bihur daiteke balioen inguruko ikasgai baten ordezkoa (eta ohar honek ez du soilik euskal historiarako balio baizik berdin munduko historia ikasgaietarako zein beste edozein historiarako). Historiak, nire ustez, bere baitatik bultza dezakeen baliorik baldin badago akaso mundua ulertzeko zentzu kritiko orokor bat izan daiteke, ez asko gehiagorik (besterik da historiako gaiak balio konkretuaz gogoeta egiteko
|
erabiltzea
).
|
|
|
iturrien analisia, testu iruzkinak, teknologia berrien erabilera, datuak azaltzen jakitea... Helburu teoriko gisa egokiak dira, nahiz batzutan 16 urteko ikasle baten gaitasunak kontuan izanik gehiegizkoak ere badiren(, zuzeneko eta zeharkako iturri historikoak bildu,
|
erabili
, aztertu, hipotesiak planteatu eta ondorioak atera dituzte?: historialari profesional bati eska dakiokeena da hori, ez hainbeste ikasle batek egin dezakeena) 20.
|
|
|
–
|
erabiliko
den tresna soil bat ote da historia?
|
|
|
Legez uste dut posible litzatekeela. Horretarako Espainiako Hezkuntza ministerioak ezarri dituen oinarrizko espainiar edukiak europar atalean sartu lirateke, eta EAEri edukien %45a finkatzeko aitortzen zaion eskumena gainerako europar historia osatzeko eta euskal historia gehitzeko
|
erabil
liteke. Jakina horrek historialari trebeen moldapen lana eskatuko luke, eta halaber %45eko kuota errespetatu ahal izateko, euskal administrazioak ezarriko lukeenez europar atalaren zati handi bat, euskal atalaren portzentaia urrituz egin litzateke hori (europar edukien faboretan).
|
|
|
Normalean hezkuntzako egitarauan (edozein ikasgairen egitarauan) kontzeptuzko, prozedurazko eta jarrerazko edukiak bereizten dira. ...o bat nola iruzkindu eta analizatu, nola antolatu diagrama batean historiako datuak...); eta azkenik jarrerak ikasgai batek, arlo akademikotik kanpo,, bizitzarako?, transmititu behar dituen balioei egiten dio erreferentzia (historiak, adibidez, jarrera kritikoa bultza dezake, bizi dugun errealitatearen eta munduaren konplexutasunaz ohartzen lagun diezaguke, etab.). Beraz, historialariak liburuetan
|
darabilen
narrazio edo kontakizun moldea, irakasleak eskolako narrazio edo kontakizun molde berezira, itzuli, behar du:
|
|
|
Adibidez hainbat datu eskaintzen dituzte bertsoek eta kantuek (nekazarien bizimodua azaltzen dutenak, karlistadetakoak, Napoleonen gerretakoak...), euskal aldizkarietako artikuluek (Eskualdunakoak, Euskalzalekoak, Euzkadikoak, Argiakoak...), apaizen sermoiek (herritarren bekatuen inguruko salaketekin eguneroko bizitzaren inguruko albiste interesgarriak eskainiz), literatura lanetatik atera daitezkeen pasarte historikoek (Etxepare, Lazarraga, Axular, Mogel...), etab. Material oso heterogeneoa dago hor, hainbat zailtasunekin: ez dago euskal testu historikoen bildumarik prest helburu didaktikoekin; eskuratuta ere egungo irakurlearentzat euskalkizko testu zaharrak sarritan erdal testuen itzulpen modernoak baino zailagoak dira; etab. Baina landuz gero hezkuntzan
|
erabiltzeko
moduko hainbat material baliagarri eskura liteke. Kondaira aldizkarian, Testu Historikoen atalean, halako testuak biltzeko ahaleginetan dihardugu, proiektuak zer landu asko badu ere oraindik.
|
|
|
Finean artikulu honek euskal curriculuma historia arloan garatzearen inguruko debatean sakondu nahi izan du, abiapuntuak, historiaren funtzioak, transmititu beharreko euskal balioak, eta
|
erabili
beharreko bitarteko eta moduez ohar batzuk eginez.
|
|
|
6Aitzitik Espainiako Real Academia de la Historiaren salaketei ikerketa serio batekin erantzun zion kataluniako Bofill fundazioak, argiro frogatuz Euskal Herrian, Katalunian eta Galizian
|
erabiltzen
ziren testu liburuetan ez zela bat ere nabarmena adoktrinamendu nazionalista (cf. Segura, 2001).
|
|
|
Zaindu al genuke?...? Historia ez dadila izan gure balioen kalko eta berme bat, baizik historia
|
erabil
dezagun gure balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko. Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak.
|
|
|
Hezkuntzan
|
erabiltzeko
historia edukiak hautatzearen inguruan, besteak beste, Merchan (1994) kontsulta daiteke.
|