|
2009
|
|
|
Ibilaldi literarioa da eta, horrenbestez, badu zerikusirik Mentura dugun artean (2001) liburuarekin, non sustrai literario askotarikoen miaketa egin zuen. Oraingoan, aldiz, generazio indarra ez diote liburuek
|
ematen
. Kale, jende eta kafetegiek, zantzu eta estimulu sentsorial xumeek, argi kolore eta usainek, hizkuntza eta azentuek eragiten diote oroimen literarioen errotari.
|
|
|
Halaxe deskribatu zuen Lertxundik Ihes betea lanean: «Argiari
|
eman
zion eta lokalaren erdi erdian zintzilik zegoen bonbilla bat piztu zen. Denda osoa, goi eta behe, liburuz gainezka zegoen, liburu metak bazter guztietan:
|
|
|
Ez dute, Lisak bezala, osasuna galdu arte lanik egin behar izan. Pasarte horretan hausnarketa metaliterarioa iradokitzen digu narratzaileak, Arteak errealitatea, giza sufrimendua «adierazteko»/ «aditzera»
|
emateko
duen gaitasunaz. Lisaren erantzunak errealitatearen krudelkeriak zernahi fikzio gainditu egiten duela adierazten digu.
|
|
|
Hizpide
|
emango
duen nobela da, dudarik gabe, Antzararen bidea.
|
|
|
Gustura irakurri ditut zure hitzak, Lourdes, eta zer pentsatua
|
eman
didate, bereziki Uriberen eleberriaren gainean. Ez dakit oso ados nagoen Azkueren eta Agirreren arteko enkontruari ematen diozu (e) n garrantziarekin, atal hori irakurri nuenean eleberriaren hari tematiko nagusitik ihes egiten zuen hausnarketa gisara ulertu bainuen neuk.
|
|
|
Gustura irakurri ditut zure hitzak, Lourdes, eta zer pentsatua eman didate, bereziki Uriberen eleberriaren gainean. Ez dakit oso ados nagoen Azkueren eta Agirreren arteko enkontruari
|
ematen
diozu (e) n garrantziarekin, atal hori irakurri nuenean eleberriaren hari tematiko nagusitik ihes egiten zuen hausnarketa gisara ulertu bainuen neuk. Edo beste modu batera esateko, azken unean gai/ hari narratibo berri bat eransten zela iruditu zitzaidan, hausnarketa interesgarria iradoki arren, ordura arteko lerro eta koherentziatik aldentzen zena.
|
|
|
Nire aburuz, literatura (sorkuntza) eta bizitzaren arteko harremana da Bilbao New York Bilbaok eskaintzen dizkigun gaien artean nagusietakoa. Hortik, Bastidaren eta Artetaren arteko harremanaren ingurukoei
|
ematen
zaien pisu narratiboa. Artetak Gernikako bonbardaketari buruzko koadroa margotzeko eskaerari uko egiten dionean, Mexikon familiarekin elkartu nahiago duela argudiatuz, bizitza lehenesten du, eta bere ibilbidean giltzarri izan zitekeen eskaintza artistikoa baztertzen.
|
|
|
Nire ustez, eleberriaren indar narratibo nagusietakoa izan zitekeena, bizitzaren eta literaturaren arteko harremanei buruzko gogoeta, ez du gehiegi baliatzen narratzaileak kontakizunari nolabaiteko amaiera/ borobiltasuna/ lotura
|
emateko
garaian. Artifizio literarioa (kontamoldeak, egituraketak?) zerbaiten mesedetan errenditu litzatekeelakoan nago.
|
|
|
Beste ikuspuntu bat
|
ematearren
: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela bat idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa edo psikologikoa edo errealista edo?
|
|
|
bertan ez dago emakumerik, bertan ozta ozta aurkitzen da elizgizon ez den idazlerik.
|
Ematen
du Villasantek begien bistan zegoena bakarrik bildu zuela, argitan zegoena. Inpresioa dut Jurgik arakatu eta argiztatu nahi izan dituela hain zuzen historia horretako zoko moko eta okoiluak, Lotilandiako ortodoxiatik kanpo gera zitezkeen autore eta lanen bila.
|
|
|
Nolanahi, Jurgik amaiera irekia
|
eman
dio Urre urdinaren lurrinari, dugun tradiziotxoa dugula ere, haren ezagutzaren beharra aldarrikatuz. Bai jarraitzeko, edota, zer esanik ez, transgreditzeko.
|
|
|
Jakin nahia egon liteke, baita literatur lan ororen atzean ere, bide berri eta ezezagunak zapaldu nahia, errealitateak sortzen dituen galderak fikzioaren bitartez ulertzeko ahalegina. Eta zentzu horretan Jokin Muñozen lanak galderak pausatzen ditu, erantzunak
|
eman
baino, ateak irekitzen, itxi baino gehiago. Eta hori iruditzen zait Antzararen bidea nobelaren bertute nagusietako bat.
|
|
|
Eleberria ongi egituratuta dago, eta maila narratibo desberdinak erabiltzen dira Rosaren aitortza bideratzeko. Plano alternantzia honek aberastasuna
|
ematen
dio testuari, eta protagonistaren aurpegi desberdinak azaleratzeko balio du. Hala, sexu eszenen deskribapen zehatza baliatzen da (gizonezko) epaileari zuzendutako aitortzan.
|
|
|
Zergatik? Batetik, bere irakurketa atsegin izan dudalako (eta ez nik bakarrik, antza, 2006ko Euskadi Saria
|
eman
baitzioten), baina batez ere, euskarazko ipuin liburu askoren aldean eite diferentea duelako, ausartuko nintzateke esatera generoan maisu diren katalanen bidean (Quim Monzó eta Sergi Pàmies, nagusiki). Etorkizuna bildumako ipuinen artean gorabeherak daudela esatea ezer gutxi esatea bada ere, narrazio laburrenen alde egingo dut nik.
|
|
|
Ikerketa urteetan zehar Hardestyk aurkikuntzen berri
|
ematen
zuen, Euzkaldunak Inc. elkarteko kideei hilabetean behin bidaltzen zaien aldizkarian. Hortaz, jendea deitzen hasi zitzaion aurkituriko izenen inguruko informazio gehiagoren eske, existitzen zirenik ere ez zekiten ahaide aurkitu berriei buruz, edo hilobitik ateratakoez.
|
|
|
Johnekoak baino gehiago, eta Morris Hillekoak baino askoz gehiago», adierazi zuen Hardestyk. Elizetako artxiboetan baino informazio gehiago
|
ematen
zen, hala nola, heriotzaren kausa, hileta zerbitzuak eskatu zituen pertsonaren izena, ordaintzailearen izena, eta zerbitzuen kostu zehatza. Esaterako, Gibson hileta etxearen artxibategian «Jose María Maleschevarria» ren (sic) honako datu hauek agertzen dira:
|
|
|
Esaterako, Gernikako sendi batek beti pentsatu izan du haien ahaidea sifiliak hil zuela, baina artxiboek diotenez tuberkulosiak hil zuen. Bestelako kausak agertzen dira beste batzuetan? «alkohola», «zahartasuna», «suizidioa», «armen zauriak»?, baina ez dakigu zer informazio
|
eman
zitzaion Euskal Herriko sendiari.
|
|
|
2000ko uztailean Juan José Ibarretxe lehendakariak Boise bisitatu zuenean, Hardestyk hilerrian zehar eraman zezan eta egitasmoa azal ziezaion eskatu zuen, baita bisita horretaz profitatu ere. Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak haien oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte
|
eman
zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde bat gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun haiei eman dakien Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri bat.
|
|
|
Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak haien oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte eman zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde bat gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun haiei
|
eman
dakien Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri bat. Liz Hardestyri esker, euskaldun horiek gogoratuak izango dira.
|
|
|
Hori gertatu zen Iñaki Goikoetxetak aitona artzain etorkinaren hilobia bisitatu zuenean. José Goikoetxetak (1890ean jaioa) emaztea eta haurrak utzi zituen Bizkaian, Ameriketara behar egitera bidaiatzeko, baina Idahon hil, eta han bertan lur
|
eman
zioten, itxuraz, inolako oroitarririk gabe. Hemen kontatuko da Boiseko Liz Dick Hardesty euskaldunak jarraitu zuen ibilbidea Dolores Totoricagüenak hasiriko egitasmoa burutzeko, hau da, Morris Hillen ehortziriko beste euskaldun oro identifikatu eta monumentu iraunkor baten bidez oroitua izan dadin segurtatzeko.
|
|
|
Euskal Herritik Idahora zuzenean zihoazen euskaletorkinak bizkaitarrak ziren, zehazki, Ondarroatik Bakiora eta, lur barnean, Zornotzaraino irudika daitekeen hirukikoak. Kate emigrazioa
|
ematen
zen, aita eta osabek seme eta ilobei deitzen baitzieten, eta emazte, arreba eta alabek jarraitzen zieten horiei guztiei. Hala ere, etorkin askok soilik bost sei urte egoteko asmoa zeukaten, gogor lan egin, urritasunean bizi, sosak aurreztu, eta etxera «poltsikoak bete urre» itzultzeko.
|
|
|
Bezeroak ostatura laguntzen zituzten eta askotan eginkizun pastorala hartzen zuten euren gain: bezeroentzat etxerako gutunak idatzi, medikuarenean nahiz dentistarenean interpretazio lanak egin, banku eragiketekin eta gainerako finantziazio xehetasunekin laguntza
|
eman
eta, bestalde, larrialdirik gertatuz gero, etorkinaren nagusiarengana edo ostatu emailearengana jotzen zen. Boiseko ostatari famatuak ziren Mateo Arreguik eta bere lehen emazteak, geroago bere bigarren emazte Maria Dominga Goicoecheak ere?, garai desberdinetan, lauostatu eduki edo gobernatu zituzten.
|
|
|
Elkarte horiek ospitaleko gastuak, behartsuen Euskal Herriratzea, eta hileta elizkizunetarako kantitate bat ordaintzen zituzten. Boise aldean familiarik ez zutenei, larrialdirik izanez gero sorotsiak izateko asegurua eta segurtasuna
|
ematen
zien. Nolanahi ere, euskaldun guztiak ez ziren kide egiten, edo ezin zituzten beharrezko kontribuzioak egin.
|
|
|
Nork kontaktatuko zuen hildakoaren familiarekin? Zer informazio
|
ematen
zitzaien eta zer emozioz. Boiseko euskaldunek ba al zuten pertsona horrentzat helbide bat, hara bidaltzeko?
|
|
|
Boiseko euskaldunek ba al zuten pertsona horrentzat helbide bat, hara bidaltzeko? Edo hobe al zen berriak haren herriko beste familia batengana igortzea, haiek
|
eman
zezaten zorigaiztoko berria. Ignacio eta Daniel Dobaran anaiak egun berean hil zirenean, 1918an, badakigu 50 zentimoko telegrama bidali zitzaiola sendiari berria jakinarazteko.
|
|
|
Ignacio eta Daniel Dobaran anaiak egun berean hil zirenean, 1918an, badakigu 50 zentimoko telegrama bidali zitzaiola sendiari berria jakinarazteko. Ez dakigu zer idatzi zieten gurasoei tragedia horren berri
|
emateko
. Edonola ere, heriotzak eta familiei iristen zitzaien informazioa gorabehera, euskaldunek jarraitu zuten Ameriketara, eta Idahora?
|
|
|
Heriotza ziurtagiriek batzuetan informazio nahikoa zeukaten hildakoaren familiari buruz, betiere, Boisen baten bat baldin bazegoen zendutakoari buruz zekiena, eta hark artxibo ofizialetarako informazioa eskain bazezakeen. Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark
|
emango
zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
Emigrazio hori erakartzen zuten, batetik, Idaho Cityn eta Silver Cityn aurkituriko urre nahiz zilar zainek eskaintzen zituzten aukera ekonomikoek eta, bestetik, abereak bazkatzeko dohaineko lur publikoek. Kaliforniatik eta Nevadatik iparrera eta New Yorketik mendebaldera eginik, euskaldunek elkarri laguntzen zioten, lanpostuetarako jarraibideak eta bidaiatzeko nahiz ostatu hartzeko gomendioak
|
emanez
. Euskal Herritik Idahora zuzenean zihoazen euskaletorkinak bizkaitarrak ziren, zehazki, Ondarroatik Bakiora eta, lur barnean, Zornotzaraino irudika daitekeen hirukikoak.
|
|
|
Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena
|
ematen
zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
Kodiziak fruitu mikatzak
|
ematen
ditu. Baina txo kolatea ere halakoxea da.
|
|
|
Eta hitzarmena zigilatzeko arrosak
|
eman
zizkizuna,
|
|
|
Udazkeneko lehen suaren keari muxu
|
ematera
.
|
|
|
«Guztiz idazle ez diren horiek» tragikoak dira oso, eta orduan eta burutsuago izan, are tragikoagoak oraindik: iruditzen baitzaie
|
emateko
gai ez diren pauso hori ttipi ttipia dela. Eta izan ere, halakoxea da pauso hori:
|
|
|
ttipi ttipia. Eta arrakasta apur bat lortu duen edozein idazlek daki, edo jakin luke bederen, zein justu eta zein gutxigatik lortu zuen pauso hori
|
ematea
. Baina pauso hori eman ezin bada, ezin da eman eta kito.
|
|
|
Eta arrakasta apur bat lortu duen edozein idazlek daki, edo jakin luke bederen, zein justu eta zein gutxigatik lortu zuen pauso hori ematea. Baina pauso hori
|
eman
ezin bada, ezin da eman eta kito. Eta ez dago zer esanik gehiago.» Chandlerren hitzak dira, ez nireak.
|
|
|
Eta arrakasta apur bat lortu duen edozein idazlek daki, edo jakin luke bederen, zein justu eta zein gutxigatik lortu zuen pauso hori ematea. Baina pauso hori eman ezin bada, ezin da
|
eman
eta kito. Eta ez dago zer esanik gehiago.» Chandlerren hitzak dira, ez nireak.
|
|
|
ez dago kirol emanaldirik muntaiarik gabekorik, muntaia denbora errealean egiten dutela, hori da ezberdintasuna. 2006ko Futboleko Munduko Kopako finalean Zidanek Materazziri burukada
|
ematen
dionean, kolpe hori estadioko ikusleek dakusate lehenbizi, baina ez zuzenean: estadioko pantaila erraldoian ematen den lehen planoen errepikapen etengabean baizik!?
|
|
|
2006ko Futboleko Munduko Kopako finalean Zidanek Materazziri burukada ematen dionean, kolpe hori estadioko ikusleek dakusate lehenbizi, baina ez zuzenean: estadioko pantaila erraldoian
|
ematen
den lehen planoen errepikapen etengabean baizik!, eta, horren ondoren, mundu osoko pantailetara hedatzen da, eszena horrek duen mise en scène indartsuari esker.
|
|
|
Arteak bizitzari baino, bizitzak arteari gehiago kopiatzen diola zioen Oscar Wilden errana eurena eginez, zinemak amesteko, eta bigarren bizitza bat bizitzeko?
|
ematen
duen balizko aukeraren luzapena litzateke second life bera ere. Ametsen Fabrika bataiatutako Hollywoodeko muinoan aldaketa bat obratu da, hori bai:
|
|
|
Orobat, jujearen epaiak, orokorrean bizitzan gertatzen diren egitateetan oinarritzen direnak. Legeak bizitzaren egitada horiek arautu nahi dituenean edota epaileak kontratu eta delitu baten gainean ebazpena
|
ematen
duenean, zuzenbidea egiten/ osatzen du. Hartara, zuzenbideari mintzarazi zaio.
|
|
|
Behar beharrezkoa du legeak, hortaz, hitza, eta, hitzarekin batera ere, ustea eta pentsamendua, hortik baitator zuzenbidearen bigarren hari luzea, alegia, zuzenbideak berak literaturarekin
|
ematen
duen aukera zabala, hainbat alorretan mamitu dena, aldiak aldi, literatura unibertsalean. Izenak erraz eta ugari bilatu daitezke.
|
|
|
Dura lex, sed lex. Hasian hasi, brokardo horrek
|
ematen
digu aukera literaturaren legeari buruz jarduteko, literaturak bere legeak baititu; beharbada, beharrena, legerik eza, horixe baita gizakiari eska dakiokeen lehen baldintza literatura egiteko.
|
|
|
Agian, inguruko beste literaturetan gertatzen den bezalaxe, zuzenbideak
|
ematen
duen horrek, hau da, gizartearekin duen lotura horrek, badu bere isla gure letretan ere.
|
|
|
Horretan, bistan da, legebiltzarrak eta aldizkari ofizialak behar beharrezkoak dira. Beste horrenbeste, esan gabe doa, sorkuntza lanak
|
eman
ditzakeen isla eta bultzada.
|
|
|
Eureka eta Ely arteko diligentziaren gidari izan zen; lehenengo izotz saltzailea Tonopahn (Nevada), 1901ean, mea aurkikuntzen gara ian; ganadu garraiatzailea ere bai, Bishopetik (Kalifornia) Tonopahraino abelgorriak gidatuz hamar eguneko bidean; berari suertatu zitzaion Shepherd Canyon Route ko diligentziaren azken gidaria izatea ere. Hori dena eta gehiago izan zen Pete Aguereberry, bere joan etorriei bukaera
|
eman
zien gertaera jazo zitzaion arte. Txikitan aldizkari frantses hark ereindako ametsa beteaz, urrea aurkitu zuen Heriotza Ibarreko Panamint mendietan.
|
|
|
Shorty aurretik zihoan, zaldiz eta bere lau astoei zartaka mugi zitezen; Aguereberry berriz atzerago, asto gainean. Panamint gailurretik distantzia gutxira, Petek itxura oneko tontor bat ikusi zuen, eta begirada bat
|
ematera
gelditzea erabaki zuen. Jo zuen lehen harkaitz puskak urre gordina zeukan!
|
|
|
«Hi, Pete, segi dezagun Ballaratera», esan zion pazientzia galtzen hasita. «Ez, zuk harri hauei begiratu aurretik»,
|
eman
zion erantzuna Petek. Gogoz kontra, Shortyk bere lupa hartu eta harriari begiratu zion.
|
|
|
Hala, Shorty Harrisek eskubideen erdiak zituen. Lekuari zer izen
|
eman
ere erabaki beharra zeukaten. Petek «Aguereburg» deitzea pentsatu zuen.
|
|
|
Bere izena gorde samarra geratzen zelakoan, «Harrisberry» proposatu zuen Shortyk. Petek ameto
|
eman
zuen. Baina azkenean Shortyk Harrisburg izenaz erregistratu zuen eta hori da gaur arte bere izena mapetan, Flat hitza gehituta:
|
|
|
Harrisburgeko aurkikuntzaren historia askotan kontatu da. Petek bere bertsioa
|
eman
zigun ilunabar batean, joan den otsailean. Sutondoan eseri ginen bere etxolan.
|
|
|
Dantzan hasi zen. Beldurra
|
ematen
zidan bakarrik uzteak, bere onetik aterata zegoen eta. Baina batek Ballaratera joan beharra zeukan hornigai bila.
|
|
|
Hark bi paperak elkarren ondoan jarri, eta begira egon zen. Gero bostekoa
|
eman
zidan. –Ondo zegok, Pete, esan zidan?.
|
|
|
Bere erdia konpainia bati saltzeko asmoa zuela esan zidan. 150.000 dolar
|
eman
behar omen zizkioten tituluetan. Dibidenduekin aberastuko omen zen.
|
|
|
Ezin dirua bildu edo. Orain dela urte batzuk enpresa batek 75.000 dolar
|
eman
nahi izan zizkidan, baina zergak eta kostuak kalkulatu nituenean ez zitzaidala asko geratuko konturatu nintzen. Nigatik berdin zait.
|
|
|
«Zer, dena heuretzat nahi al duk? Muinoaren erdia
|
eman
diagu!» Errabiaturik zirudien. Zutitu egin nintzen.
|
|
|
Beti izan du ametsa agian norbaitek leku hartan resort bat jartzeko aukera ikusiko duela. Badira urte osoan ura
|
ematen
duten iturriak oso urrutira joan gabe, eta hodi bitartez aise garraia liteke ura. Eguraldia, berriz, inoiz ez da jasanezina.
|
|
|
hamarreko edo hamabiko ardi kanpoak egiten dituzte artaldea gizentzen den bitartean; hemen kantari eta mutil koskorrak bezala txakurrekin jolasean egoten dira ilunabar luzeetan, eta hemen zahatoa eskuz esku pasatzen da. Ilea barrurantz duten ahuntz larruzko ontzi hauek Euskal Herrikoak dira eta ardi kanpoan edaten duten klarete ahulari zapore paregabea
|
emateko
edukitzen dituzte jabeek. Euskal artzain talde bat suaren inguruan elkartzen denean, arrats luze osoan zahatoak ez du lurrik ukitzen.
|
|
|
Gai horri buruz hizketan, Harkaitz Canori luzatu diot galdera zehatza. Eta hauxe da
|
eman
didan erantzuna:
|
|
|
esaten dion hori. Belarririk gabeko gidoilariak garela
|
ematen
du. Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin behar izaten ditugula ez aipatzeagatik, dirua eman edo ez eman deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako euskaraz.
|
|
|
Belarririk gabeko gidoilariak garela ematen du? Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin behar izaten ditugula ez aipatzeagatik, dirua
|
eman
edo ez eman deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako euskaraz. Baina jakina, orain esan ohi den bezala:
|
|
|
Belarririk gabeko gidoilariak garela ematen du? Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin behar izaten ditugula ez aipatzeagatik, dirua eman edo ez
|
eman
deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako euskaraz. Baina jakina, orain esan ohi den bezala:
|
|
|
garrantzitsuena ez da hizkuntza, ebakuntza egingo dizun zirujaua ona izatea baizik. . Ezetz bada, sendagile jauna... min
|
ematen
didana beste zangoa dela!? –¿ Cómo dice??
|
|
|
Hori da Víctor Morenok literaturaren balioaz duen iritzia. Kontua da, berarekin bat etorri edo ez, jende askok jarraitzen duela literatura irakurtzen, lehen, duela berrogei bat urte
|
eman
dezagun, irakurtzen zen baino gehiago agian. Irakurri egiten da eta, gainera, literatura aztertu eta ikertu ere egiten da.
|
|
|
Galdera hau ere Víctor Morenok luzatu dio Anjel Lertxundiri. Eta Anjelek erantzun hau
|
eman
dit:
|
|
|
Idazten ari naizen garaiko zalantzak, berriz, idazkuntzari berari buruzkoak izaten dira gehien kezkatzen nautenak. Zein da idatzi nahi dudanak eskatzen duen hizkera?, da galdera nagusia, eta ez dut lehendabiziko hiruzpalau paragrafoak osatu arteko onik izaten, haiek
|
emango
baitidate gero testuak izango duen tonu nagusia. Tramari edo pertsonaiei buruzko zalantzak beste maila batekoak izaten dira, xakean jokatzerakoan edo puzzle bat osatzerakoan egiten diren kalkuluak bezalakoak».
|
|
|
Bere sorterrira hain azkar itzultzea pentsatu ez zuenez, Sumptarentzat ingelesa aterpea zen, oreka antzeko zerbait, Espainiako herrixka batean, bertoko kezka hurbilen kontra. Atzerrian bizi ezinari amore
|
emanda
, atzerri poxi bat bederen (ni eta nire hizkuntza) ekarria zuen etxera. Bere alde subertsiboa ere bazuen honek, XVIII. mendeko lapurren argot edo hizkera hark bezala, edota gaur egungo ijito espainiar zenbaiten kaloaren antzera.
|
|
|
Espainiarrek zintzo eta artez mintzatzen ikasi dute, komunikatu behar dituzten kontzeptu sinpleak adierazten, eta gainera animatu egiten dituzte beren gogoeta eta sentipenak azaleratu nahian ari diren atzerritarrak berdin jokatzera. Eta hau gertatzen da ideiaren atzean dagoen pertsona ideia bera baino gehiago interesatzen zaielako, eta jakin badakitelako hizkuntzak nekez
|
eman
dezakeela halako ezagutza.
|
|
|
Ni ez naiz inoiz atzerriratuen komunitate baten kidea izan eta, lan egingo banuen, azkar ikasi beharra neukan hizkuntza. Hizkuntza berri bat hitz egiteak
|
ematen
duen askatasuna gogoko nuen, eta hain bihurtu nintzen hiztun «jatorra» non lagun minek erne ibiltzeko adierazi behar izan zidaten. Izan ere, bolada batez «Me cago en la leche» eta horrelako esamolde koloretsuak barra barra erabiltzen nituen.
|
|
|
Edonongoa izanda ere, Kataluniara heldutako etorkin batek lehen bi urteak
|
emango
ditu igarkizun hau ehunka solasaldi gaitzetan asmatu nahian. Elebitasunak ez du zertan erosoa izanik, baina argigarri izan daiteke.
|
|
|
Handiagoak ere aienatu dira iraganean, aztarna handirik utzi gabe. Aurretiaz jakintzat
|
emandakoak
ere berraztertu egin behar dituzu.
|
|
|
Ezagutzen nituen beste familia batzuk, beste kultura batzuetatik etorritako guraso arrotzak zituztenak, hain zeuden bertokotuak non ahaztua baitzuten ama hizkuntza seme alabei helaraztea, beranduegi izan arte. Ume hauek ulertzen zuten hizkuntza galdua, zenbaitetan sen hutsez, baina sarritan lotsa
|
ematen
zien hitz egiteak, edo trebetasuna falta zuten.
|
|
|
Hizkuntza bat ikasi edo erabili baino gehiago, bizi egin behar duzu, mahaian gosalorduan, bainugelan, gauerdian, ohean egon nahiago zenukeen orduan?, maite egin behar duzu. Konfiantza horrek eta ez beste ezerk
|
emango
dizu hitz bakoitzaren pisua sentitzeko aukera eta beraiekin jolasaraziko.
|
|
|
|
Eman
nuen hurrengo pausoa, zorabiatu antzean, aitortu behar, mundu osoa argi berri batez ikustea izan zen.
|
|
|
Hala ere, idazten dituen gauza guztietan, baita itzuli dizkioten guztietan ere, agerian dago euskara dela haren ama hizkuntza. Haren poesian edota berak hain gertu dituen euskal literatura, musika edo kulturan oso jende gutxi barnera daitekeela jakinda, aski zuhur agertzen da beste kultura edo beste edozeri buruzko iritzi arruntak
|
ematerakoan
.
|
|
|
Lehenik eta behin eskerrak
|
eman
behar dizkiet antolatzaileei, Alberto Lopez Basagureni bereziki, egin didaten ondragatik. Itzuliko ahal dut gaur nigandik espero duten hondarrik.
|
|
|
administrazioa sortzen eta euskararen estandar bat indartzen enplegatu ditugu azken urteotako indar nagusiak. Estandarizazioak erantzun bizkorrak
|
eman
behar zizkion administrazioaren hedapenari, eta geure buruak zoriontzeko moduko lorpenak irabazi ditugu bidaia horretan. Baina administrazioaren premia linguistikoei erantzun beharrak izan du eragin kezkagarririk ere.
|
|
|
hedabideek eta erakunde eskolarrek eta askotan baita kaleko hizkerak ere (afixetan, iragarkietan, bandoetan?) hizkera hori imitatzeko joera dute, naturaltasunaren kaltetan. Balirudike hizkuntza jasoak erregistro hori bakarrik
|
eman
dezakeela. Euskara erregistro bakarreko hizkuntza bihurtzen ari zaigu jardun formal askotan, eta, astiro astiro, gurdi astun batena bezalako ibilera hori hizkuntzaren ia kale kantoi, bazter eta zulo guztietara iritsi da.
|
|
|
Bestalde, aurrez erabakitako musika jakin bat eta pintura mota edo pelikula bateko argi konkretu bat bidelagun ditudala ekiten diot lanari: testuari tonu bat
|
ematen
laguntzen didate hautatutako musikak eta argiak.
|
|
|
Komikia gaztelaniaz dago, ni orduantxe ikasten ari naizen hizkuntza batean, baina alboan ditudan umeei euskaraz ari natzaie. Gaztelaniaz dagoena edo euskaraz
|
ematen
ari naiz. Egiten ari naizena ez da, ordea, itzulpena.
|
|
|
Aita, autoaren giltzak falta dituela eta, alde batetik bestera ibili da txoko guztiak arakatzen. Hasieran, ama ere ibili da aitari lagundu nahiz baina, beti bezala, eztabaidan hasi, elkarri hitz garratzak esan eta azkenean, ateari danbateko handi bat
|
emanez
, etxetik aldegin du aitatxok.
|
|
|
geletako zorua, moketako apurrak, entxufeak, hormetako pintura, zokaloak, altzarien hankak eta ate azpietako hari mutur txiki txikiak. Aitatxori ez baina berari bai, berriz, atsegin zaio miaketan ibiltzea, zerbait aurkitzeak
|
eman
ohi duen poza sentitzearren, ziur asko. Aulki batera igotzeko aukera izanez gero, kaxoiak eta apalak ere maite ditu.
|
|
|
enaren hegada geldituak, papar txuriak, batzuk binaka, besteak bakarka, airean zintzilik inoiz erori gabe. Harik eta amaren aurpegia lasaitu, irribarrea azaldu eta muxu bat
|
ematen
dion arte. Zoriontsua sentitzen da orduan mutikoa.
|
|
|
Berari gosaria
|
eman ondoren
, garbigailuan arropa sartzen hasi da ama. Gertaera pozgarria mutikoarentzat.
|
|
|
Arropen kexu hotsak. Noizik behin, ur lasterra eta txipli txaplak gelditu egiten dira, olatuen antzeko zurrumurru hots monotono bati hasiera
|
emateko
.
|
|
|
Umeak telebista xelebre horren aurrean egoteko gogoa sentitu ohi du. Batez ere, makina edaten ari dela
|
ematen
duenean, ur trago handiak irensten dituela, eztarritik pasatu ezinean ari balitz bezala.
|
|
|
Amak janzten laguntzen dio mutikoari, urduri dabil, «gaur ere berandu», garbigailuaren isiltasunari ez dio garrantzirik
|
ematen
, nonbait.
|
|
|
Mutikoa, ilunpean, bidea eginez joan zen, zaratarik txikiena atera gabe. Horretarako, pauso bat
|
eman
eta itxoin egin behar. Beste pauso bat eta gelditu, eta zelatan geratu.
|
|
|
Beretzako inportantea izan zen. Gainera, sentidu batean animoa
|
eman
zion aurrera jarraitzeko, ikustea gauza arraro horiek beste batzuek ere egiten zituztela.
|
|
|
Ondoren Baga, Higa, Dialektikaren laudorioa, Gernika? Sail edo serie horri titulua
|
eman
zionean, nahiz eta 1968an hasi zen lan horiekin, bere txikitako esperientzia zeukan gogoan, halaxe zioen, barruan hazi bat zeukala. Bera gelditu zen Lekeitioko euskararen musikarekin?
|
|
|
Bestalde, kantak asmatzen zituenean, kasu batzuetan lehenbizi musika jarri eta gero poema aukeratzen zuen, edo enkargatu, baina gehienetan aurrena poema aukeratu eta gero musika jartzen zion. Edozein kasutan garrantzia
|
ematen
zion hitzari. Baina beste mundu hori, lekeitioena, hor zegoen.
|
|
|
Baina beste mundu hori, lekeitioena, hor zegoen. Sentidu batean
|
ematen
du kontraesana, baina mundu hori ere oso interesantea iruditzen zitzaion.
|
|
|
Dena dela, bitxia da. Mikelek izan ditu lagun pila bat eta nik uste dut aholku asko
|
eman
diotela, baina batzuei kasurik ere ez die egin. Batzuk estimatzen zituen eta beste batzuk ez.
|
|
|
Eta euskaraz kanta tradizionalak kantatzen hasi zen. Bere lehenengo jaialdia euskaraz, ze lehenengoa Iruñeako Gayarren
|
eman
zuen gazteleraz, eman zuen Zaragozako Argensola antzokian, euskal ikasleek antolatuta. Baina kantatzen profesionala izateko karneta behar zen, karneta atera behar zenuen.
|
|
|
Eta euskaraz kanta tradizionalak kantatzen hasi zen. Bere lehenengo jaialdia euskaraz, ze lehenengoa Iruñeako Gayarren eman zuen gazteleraz,
|
eman
zuen Zaragozako Argensola antzokian, euskal ikasleek antolatuta. Baina kantatzen profesionala izateko karneta behar zen, karneta atera behar zenuen.
|
|
|
Kantanteak ere ezagutu zituen Mikelek. Hirurekin izan dugu hartu
|
eman
berezia: Raimon, Pi de la Serra eta Lluis Llach.
|
|
|
Nik uste dut hau dela berezia eta kontatu behar dela. Arizkunen Xabier Larralde zegoen, hango txistularia zen, eta oso hartu
|
eman
onak zituzten. Mikelek kontatzen zuen 25 urte zituenean edo, gaixotu baino lehenago, Iruñean zegoenean oraindik, euskaraz kantatzen hasi baino lehen, herri osoak juerga bat egin zuela San Joan bezperan edo San Pedro bezperan, uste dut San Joan bezperan izan zela.
|
|
|
M.B.: Mikelek grabatzen zuen magnetofoi batean eta gero bere jitea
|
ematen
zion, bere erara interpretatzen zuen. Bestalde, bere ideia musikalak grabatzeko ere erabiltzen zituen Mikelek magnetofoi txikiak.
|
|
|
1998an, Ohorezko euskaltzain izendatu zuen Euskaltzaindiak. 1999an, berriz, Urteko Ikerlari Gailena izendatu zuen UNR Nevada Renoko Unibertsitateak, bai eta Irakasle Gorenaren Saria
|
eman
ere. Urte horretan bertan, Lagun Onari saria eman zion Eusko Jaurlaritzak?
|
|
|
1999an, berriz, Urteko Ikerlari Gailena izendatu zuen UNR Nevada Renoko Unibertsitateak, bai eta Irakasle Gorenaren Saria eman ere. Urte horretan bertan, Lagun Onari saria
|
eman
zion Eusko Jaurlaritzak. Duela lau urtetik hona, berriz, indarrean da William A. Douglass Irakasle Bisitari Gorena ikerketa beka, Renoko Euskal Ikasketen Zentroaren eta Eusko Jaurlaritzaren ekimenez abiarazia.
|
|
|
Bat Harvardekoa bada, idazten duena idazten duela ere?, lana argitaratuko diote, seguru; baita lau txorakeria esaten badu ere. Aitzitik, morroia herrialdeko lehenengo hamar unibertsitatekoa ez bada, gorriak eta bi ikusiko ditu artikulua,
|
eman
dezagun, argitara diezaioten, lanak urrearen balioa badu ere. Orokortzen ari naiz, baina horixe da bene benetako errealitate akademikoa.
|