|
2004
|
|
|
Baina bera ez zen lehena izan euskal hizkuntzaren geroaz kezkati gogoetak
|
egin
zituena. Nire ustez, katea luze bateko katebegi garrantzitsua bai agian.
|
|
|
kel Zalbidek 190lean Sabino Aranak Euskaltzaleen Biltzarrean
|
eginiko
hitzaldiaren harían, gogoeta eta ekarpen jakingarria egin zigun, S. Aranaren ikuspegia, euskaltzaleen mugimenduen baitan ulertarazteko bidea erraztuz. Eta pentsamendu politikoa bera ere, beharbada, ulergarriago egingo zaigu, euskaltzaleen etorrian aztertu ezkero.
|
|
|
kel Zalbidek 190lean Sabino Aranak Euskaltzaleen Biltzarrean eginiko hitzaldiaren harían, gogoeta eta ekarpen jakingarria
|
egin
zigun, S. Aranaren ikuspegia, euskaltzaleen mugimenduen baitan ulertarazteko bidea erraztuz. Eta pentsamendu politikoa bera ere, beharbada, ulergarriago egingo zaigu, euskaltzaleen etorrian aztertu ezkero.
|
|
|
kel Zalbidek 190lean Sabino Aranak Euskaltzaleen Biltzarrean eginiko hitzaldiaren harían, gogoeta eta ekarpen jakingarria egin zigun, S. Aranaren ikuspegia, euskaltzaleen mugimenduen baitan ulertarazteko bidea erraztuz. Eta pentsamendu politikoa bera ere, beharbada, ulergarriago
|
egingo
zaigu, euskaltzaleen etorrian aztertu ezkero. Euskarari buruzko ideologiei buruzko txostena aurkeztu nuen aipaturiko jardunaldietan eta gaurkoa esandakoaren berrikuspena litzateke.
|
|
|
Kontrairaultzaileen ikuspegitik, euskal hizkuntza, iraultzaren aurkako hesia izan zitekeen. Horregatik «Antzinako euskaldunen alabantzetan» euskara goraipatu
|
egingo
da. J.A. Mogelen paradigma ideologiko kontrairaultzailean bete betean, berezko balioa izango du eta tresna modukoa ere izango da.
|
|
|
Horregatik, nire ustez, Konbentzioko 1793 giroan burutuak edo eta Napoleonen aurkako gerratean() pentsatuak izan zirela, uste dut. Gerra bietako esperientzia laburbildu
|
egiten
du eta iraultza/ kontrairualtzaren dinamikan kokatzen da gai nagusia.
|
|
|
oz, euskal aginte politikoa landu eta bistakoa izan zen. Eta 1793ko azaroan, «konstituzio político foralaren» aldeko aldarria
|
egin
zuten. Bestalde, Espainiako Historiazko Erret Akademiak, Hego Euskal Herriko hiztegi historiko geografikoa argitaratu zuen 1802an, eta Nafarroako atalean, Traggiak esan zuen euskara ez dela antzinako hizkuntza, VIII.mendean asmaturikoa baizik, desberdintasunaren bidez aginte politikoari auspoa emateko.
|
|
|
1789ko iraultzaren ondorioak ikusi ondoren, iraultza liberalaren mundu berriaren beldurpean, euskal nortasunari buruz gogoetak berrausnartu ziren eta tradizionalismoaren paradigmak indartu
|
egin
ziren edo indarberrituz, elizgizonen eraginez, azaleratu bai behintzat.
|
|
|
Gemikan bildu zirelarik matxinoek aldarrikatu zuten benetako bizkaitarrak menditarrak zirela, mendiko biztanleak eta ez hiriko kapa beltzadunak. Ikuspegi hau ondoko mendeetan errepikatu
|
egin
zen.
|
|
|
Mogel eta astarloatarren artean, ideiak behin eta berriz errepikatzen dira eta formula jakin batzuk egile desberdinen kopletan agiri zaizkigu: Adibidez borrokarako deialdia
|
egiten
den unean, euskaldunak «emetu» ohi direla salatuz.
|
|
|
Baina giro latzean idatzirik zeuden bertsoak, liberal iraultzaren ondorioak begi bistakoak zirelako, batez ere fede katolikoaren nagusitasuna ere kolokan jartzen zuten. Horregatik galdera esistentziala eta metafisikoa
|
egiten
du:
|
|
|
pean. Baina oraingoan arerioa barruan ere dagoen ezkero, gaztelaniaz bakarrik
|
egitea
ez da nahiko, apologista legelariak egiten zuten antzera. Oraingoan gizarte barrura ere begiratzen da eta etorkizuna euskal gizarte barman ere irabazteko adierazpenak euskaraz egin behar dira.
|
|
|
pean. Baina oraingoan arerioa barruan ere dagoen ezkero, gaztelaniaz bakarrik egitea ez da nahiko, apologista legelariak
|
egiten
zuten antzera. Oraingoan gizarte barrura ere begiratzen da eta etorkizuna euskal gizarte barman ere irabazteko adierazpenak euskaraz egin behar dira.
|
|
|
Baina oraingoan arerioa barruan ere dagoen ezkero, gaztelaniaz bakarrik egitea ez da nahiko, apologista legelariak egiten zuten antzera. Oraingoan gizarte barrura ere begiratzen da eta etorkizuna euskal gizarte barman ere irabazteko adierazpenak euskaraz
|
egin
behar dira.
|
|
|
Azterketa zehatza
|
egin
zuen euskararen gainbehararen zergatiak arakatzerakoan eta zera adierazten du, aginte politikoaren hizkuntza azken batean nagusitu egiten da, ondokoak baztertuz:
|
|
|
Azterketa zehatza egin zuen euskararen gainbehararen zergatiak arakatzerakoan eta zera adierazten du, aginte politikoaren hizkuntza azken batean nagusitu
|
egiten
da, ondokoak baztertuz:
|
|
|
Guzti honek gaztelaniaren nagusitza Euskal Herrian adierazteko balio du. Horregatik hizkuntzaren metafisika apologistari kritika zorrotza
|
eginez
, eskolan, irakaskuntzan eta hizkuntzaren prestijioan zetzala hizkuntzaren berbizkundearen koska esan zuen. Liburuak behar ziren, euskara kultua asmatu, landu eta zabaldu:
|
|
|
Gehiketaren teoria proposatu zuen: Gaztelaniak edo euskarak bere kasuan, gehitu
|
egiten
zuen pertsonaren hezkuntza eta berez ez dira kontrajarriak. Agustin Pascual lturriagak, 1833ko Gerra Karlista eta euskaldunen artekoa ere izan zena, Muñagorriren Foruak eta bakearen bertso famatuak idatzi zituen.
|
|
|
Foru administrazioaren garaian, 1877.arte, Batzar Nagusietan eztabaidak euskaraz eta gaztelaniaz
|
egiten
ziren. Bat bateko itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen.
|
|
|
Bat bateko itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren batek bere mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia
|
egiten
saiatzen zen. XIX.mendean zehar horren froga ugari dago eta bildu dira honezkero Bizkaiko Batzar Nagusietako euskarazko testuak A. Irigoien eta A. Urrutiaren lanetan.
|
|
|
Eta 1901ean, Hendaian. Herriko Etxean Euskal Herriko zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek bere gain
|
egiteko
hori ez baitzuten hartzen. Ortografiaren bateratasuna alde batetik eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Ondoren, Bartzelonan izan zen ikasle eta pentsa daiteke bertan katalan hizkuntzaren bizitasuna eta pizkundeak eraginik izango zukeela. Euskara ikasi
|
egin
zuen eta berehala arduratu zen bere jakinduria zabaltzen. 1888an aurkeztu zen euskarazko katedrara eta 1890an «Programa del primer Curso de Euskera Bizkaino» prestatu zuen.
|
|
|
Beraz, azken ondorioa oraindik harrigarriagoa
|
egin
zuen, printzipio nagusia leinuaren garbitasuna iraunaraztea zelako, gizakiok biologia oinarrian bere jatorrizko zena gorderik balute bezala:
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu
|
egin
da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
hasierako aktibismo politiko publiko biziaren ostean, Sukarrietan bizitzen hasi zen. Itsasbazterrean, lurraren erosketa 1898ko martxoaren 31an hitzartu zuen, bertan etxea
|
egiteko
. Erosi ere, trenbideko geltoki ondoan, haren politikagintzaren zeregina Bilbon zegoelako.
|
|
|
Baina bertako emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu
|
egin
zen. Esperientzia horretan, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen.
|
|
|
1902an Busturiko maisua zenaren, Víctor Bilbaoren aurka idatzi zuen, eraztuna erabiltzen zuelako, mutikoeak erdaraz
|
egin
zezaten kalean ere. Mutikoari eraztuna kendu eta zigorraren ordez dirua eman zien bere gurasoei opa
|
|
|
190lko irailaren 16an Hendaian
|
eginiko
hitzaldian, Unamunoren iritzien zantzua agirikoa da:
|
|
|
Gauzak horrela, garbizalekeria eta mordoilokeria elkarren aurka jarri ziren, euskara bera auzitan zegoela. Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera
|
egin
beharra. Menturaz, kontraesan horretan egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko, baina euskara berri eta amas berritua, herriaren erabileratik urruntzen dena.
|
|
|
Hortik ere, urte batzuk geroago, Orixek
|
egin
zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka egin bearrak, eta, guztiak batean egin ezkero, illiteke (1).
|
|
|
Hortik ere, urte batzuk geroago, Orixek egin zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka
|
egin
bearrak, eta, guztiak batean egin ezkero, illiteke (1).
|
|
|
Hortik ere, urte batzuk geroago, Orixek egin zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka egin bearrak, eta, guztiak batean
|
egin
ezkero, illiteke (1).
|
|
|
Haren jarraitzaileek bizirik nahi zuten euskara, eta, Aranaren asmoekin bat
|
eginez
, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara bera. Aipuetan jarriko ditut, besteak beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Horietako batzuk baziren ordurako Euskaltzaindiak sortua bere lehen ekimenetan ontzat emandako hitzak (3). Sabino Aranaren eragina, beraz, XX. mendean euskara juridiko administratiboan hasiera hasierako ahaleginean dago, gerorako ere gerra denboran Euzko Jaurlaritzaren eskupean
|
egingo
zenaren aurrelari (4).
|
|
|
Aberrija zein zan. Gastelarren menpian eta eurakin eikezan artu emonak gatik eurakin bat
|
eginda
lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra egiten eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz, batez be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta gero ija oso aztu jaken.
|
|
|
Aberrija zein zan. Gastelarren menpian eta eurakin eikezan artu emonak gatik eurakin bat eginda lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra
|
egiten
eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz, batez be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta gero ija oso aztu jaken.
|
|
|
Bilbo, 2002 783 or.] Abertzaliak: jarraitu
|
daigun
Sabin' ek irakatsi euskun biderik zintzo zintzo; bera artu daigun
|
|
|
Bilbo, 2002 783 or.] Abertzaliak: jarraitu daigun Sabin' ek irakatsi euskun biderik zintzo zintzo; bera artu
|
daigun
|
|
|
eredutzat, eta Jan
|
egin
daigun gogoz bape gogatu barik; ¡ Jel aldez beti! ¡ Ekin, bildurtu barik Euz
|
|
|
eredutzat, eta Jan egin
|
daigun
gogoz bape gogatu barik; ¡ Jel aldez beti! ¡ Ekin, bildurtu barik Euz
|
|
|
Euskararen historian beti izan ditugu, gure hizkuntzaren eta kulturaren aurka mintzatu zitzaizkigunak, etsaiki. Etsaigoa horrek ordea bihurtze mota ezberdinak ekarri ditu; batzuetan euskara idatziak bere frogak
|
egin
nahian idatzea. Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga.
|
|
|
Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga. Beste erantzun bat izan da apologisten ondotik, gure hizkuntza mordoiloa, nahasia zelarik hitzen asmatzea eta hori bera
|
egin
zuen Larramendik bere hiztegi garbizalea Sabinok baino lehen.
|
|
|
Ezkerraldeko fabriketan erdaldunak trumilka sartzen ziren eta Bizkaiko kaletarrek euskara pidjintua zerabilten, Sabinok euskararen idaztea, eta «euzkera ona» hiztegi garbi batekin idaztea bultzatu nahi izan zuen. Euskara hobearen
|
egiteko
lparraldeko idazleen tradizioan eta Hegoaldeko batzuen idazkietan hitzak aurkituko zituen, baina idazki horik ez ziren inon erosgai eta sarritan jadanik euskaran errotu hitzak ez ezagutuz bere izparriak eskaini zituen.
|
|
|
«Hark: zer
|
egiten
dezu uda onetan. Nik:
|
|
|
agintari, idatzi, baita zubererazko ahul, zinegotzi. Baliteke euskal argote bat
|
egitekotan
sabinismoez baliatzea. Igela aldizkarian geuk
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1 batzuek eta Hegoaldekoek ere onartu ez dutena, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta zer
|
egin
behar dugun agindu nahi digutenak. Sabino beraren eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Haren garaian noski euskara hobeki
|
egiten
zutenak euskaldun elebakardunak ziren eta baserritarrak, horregatik nekazarien hizkuntza gehiegi sakondu gabe, euren bizimoduak goresten hasi zen. Sabinok ezpadu baserri munduaz idatzi eta gutxiago euskaraz, haren jarraitzaileen bidez eta aspaldian Mogelek Peru Abarkarekin erakutsi kostunbrismoaren eredutik, Donostian abiatu zen kaletar eskolatik urrunduz, baserritar hotsezko kultura eskaini zitzaien euskaldunei.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin
|
egin
behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Unamunori arrazoin eman beharrez. Horrelako gauzak ingeles batí edo aleman batí esan baginetzaio sekulako barreak
|
egingo
lituzke, haientzat naturaren ezagutza kulturaren oinarri bat delako. Giro ezjakin eta ezezkor horiek jadanik gaindituak dira, ez jakitea ez da gehiago kalitate ez eta aurretik aipatu idazlearentzat.
|
|
|
Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista
|
egin
bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere
|
egiten
ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago
|
egingo
da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Jarrera zientifikoa erakutsi dutenen artean gehienak hizkuntzalari atzerrita rrak ziren, hala nola Schuchardt, Uhlenbeck, Saroihandy, Gavel, etab.; eta ber takoen artean, Azkue heldua, Altube eta Urkijo bera. Hauen lanak Urkijok zu zendutako RIEV aldizkarian emango dira argitara eta, orobat, hauek izango dira euskalaritza berriaren zimentarriak botako dituztenak Eusko Ikaskuntzako l. eta III. Batzarretan, Oñatin (1981) eta Donostian (1923)
|
egindakoetan
, Menéndez Pelayo, Amado Alonso eta Navarro Tomás espainolekin batera (267). Lekuko euskalarien zerrenda honetan, berriro diogu, Sabino Arana ez da agertzen.
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere
|
egin
beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura.
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik
|
egiten
baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu
|
egiten
da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat
|
egiten
du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
tan euskalgintzan garbiki kontrakoak edo zeharo epelak direnen aldetik dato rrenean eta, batez ere, konturatzen garenean beren iritzietan arrazoi soilki aka demikoak linguistikoak erabiltzen dituztela dioten horiek, hauek ere, ohar gabean edo ohartuta, beren ideologia politikoa ezkutatzen dutela. Noiz
|
egingo
da alde bateko edo besteko nazionalistak ez diren euskaltzale horien zerren da. Edo, non dago beren buruak apolitikotzat dauzkaten euskaltzaleen erresu ma?
|
|
|
Non, arrazoi akademiko huts hutsa? Sabinoren eskolari zuzenketa asko
|
egin
zaizkiola geroztik. Baiki.
|
|
|
Kontua da, euskararen sustapenari buruz zer nolako jarrera izan duten, eta duten, Euskal Herriko alderdi estatalek eta nazionalistek. Jakin beharrekoa da, era berean, gurean integrazioaz hain gora hitz
|
egiten
den interkulturalis moaren euforia honetan, nolako jarrera agertzen duen lekuko jendeak eta no lakoa kanpotik etorriak. Ez baitugu gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta hauetatik% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak.
|
|
|
Ebidentzia bat den bezala, euskal nazionalismoaren historian abertzaleak oro ez direla izan, ez lehen ez orain, euskaltzaleak. Ebidentzia bat da, halaber, arrazoi guztiak, akademikoenak izan da ere, ez direla maila berekoak izaten, eta azkenean, denborarekin, egiazte penen froga gainditzen dutenek
|
egiten
dutela aurrera. Eta zentzu honetan esan beharra dago intelektualen komunitatean aurkitzen dituela zientziak desarra zoirik nabarienak, batez ere boterearen esaneko bihurtzen denean.
|
|
|
Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal Herri historikoaren iraupenerako ber merik sendoena. Ikuspegi hau, esan bezala, Euzko Gogoa k gainditzen du, Euskal Herri berreuskaldundu baten aldarrikapena
|
eginez
.
|
|
|
Hainbaten ustez, Aranak euskararen sailean
|
egindako
berrikuntzak oro, euskaldunak erdaldunengangik bereiztearren egin bide zituen, arrazakeriak era ginda edo. Hemendik zetorkiokeen, antza, ortografía, nahiz izendegia, nahiz Je xikoa berritzeko grina.
|
|
|
Hainbaten ustez, Aranak euskararen sailean egindako berrikuntzak oro, euskaldunak erdaldunengangik bereiztearren
|
egin
bide zituen, arrazakeriak era ginda edo. Hemendik zetorkiokeen, antza, ortografía, nahiz izendegia, nahiz Je xikoa berritzeko grina.
|
|
|
Europara kanpotik etorritakoen artean, orobat, guztiak edo ia guztiak Rh positiboa dutenak dira. L. F. Cava lli Sforzak kontuan hartu beharreko datu genetiko bitxitzat dauka bere azter ketan agertzen den fenomeno hau, jadanik M. A Etcheverry medikuak bere garaian
|
egindako
aurkikuntza egiaztatzera datorrena. Eman ohi den azalpena da, aro neolitikoan Europan zehar eman ziren inbasio gune desberdinen uhi nek eta zehazki ekialdetik (Anatoliatik) abiatutako populazio mugimenduek ez zutela erabat harrapatu euskal lurraldea (274).
|
|
|
Ez ga ra gauza munduan zenbat arraza mota dauden jakiteko. Ikertzaile batzuek hi ruko sailkapena
|
egiten
dute, arraza handien artean beltzak, horiak eta zuriak aipatuz; beste batzuek, berriz, hirurogeikoa. Denak dira arbitrarioak.
|
|
|
Arrazaren inguruko gogoeta orokor honen ondotik, gatozen Sabino Ara narengana, honen arrazari buruzkoa urratsez urrats mugatzera, harenari arra zakeri usaina dariola eta, haren heriotzaren mendeurrenean gainera datozkion kondenak ez baitira makalak eta, bidenabar, haren defentsan
|
egindako
ahale ginak ez alferrak (276).
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela, baina hori
|
egitean
Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela, baina hori egitean Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen
|
egin
. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek
|
egiten
duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
Hori argituta, bidenabar, beste bigarren ohar bat ere
|
egin
beharra gaude, eta da, Sabino Arana arraza garbiaz ari denean, euskal tradizioan oinarrituta ko kaparetasuna zuela gogoan, eta ez inola ere euskaldunen odol garbitasu na, hau zentzu fisiologikoan ulertuta. Hau diogu badirelako oraindik Aban dokoa inozotzat jotzen dutenak, mestizajearen fenomenoaz ohartu ez balitz bezala.
|
|
|
Lehen arrazoia da, Sabinok maketismoaz hitz
|
egiten
duenean, euskal nazio ukatu eta menperatu baten burujabetasuna aldarrikatzen duela eta, be re politikagintza zapalkuntza egoera batetik abiatzen denez gero, ondorioz datorren jokabide normala dela politikagintzan nazio proiektu horren kontra daudenak oro etxekoak nahiz kanpokoak etsaitzat hartzea edo, bestela esanda, gizarteko harremanak gatazka zentzuan ulertzea. Maketoaren kon tzeptua, bada, ez du mugatzen soilki inmigratuen mundura, arras arinki esan izan den bezala, baizik eta kanpoko okupatzaileekin hatera kolaboratzen du ten bertakoak ere euskaldunak izan ala ez kategoria berean sartzen ditu.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe
|
eginez
, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts
|
egiten
du. Eta hau larria da!
|
|
|
Espainia zatiezinaren aurrean aurkitzen gara. Eta hemen berriro Sabi no Aranarekin
|
egiten
dugu topo. Horrela ulertzen da zergatik ez duen go goko José Luis de la Granja Sainz-ek lehen aroko Sabino Arana hura, ez prezeski jeltzale kontserbadorea delako hau ere bada, jakina, edo arrazis ta hau ez da, hala badio ere, abertzale sutsua delako baizik.
|
|
|
Beraz, Aranak Euskal Herriaren eta euskararen berezitasunaz hitz
|
egiten
zuenean, funtsean zuzen ari zen, geroztiko ikerketa linguistiko, arkeologiko eta genetikoek Sabinok orduan eskura zeuzkan baino askoz datu gehiagore kin, jakina, berak zioena baieztatu besterik ez baitute egin, hots: Euskal He rria, bere ingurukoen ondoan, oraindik bizi den herri zahar bat dela, histori aurrekoa, alegia, hizkuntzaren aldetik ez eze, alderdi seriologikotik ere desberdina dena.
|
|
|
Beraz, Aranak Euskal Herriaren eta euskararen berezitasunaz hitz egiten zuenean, funtsean zuzen ari zen, geroztiko ikerketa linguistiko, arkeologiko eta genetikoek Sabinok orduan eskura zeuzkan baino askoz datu gehiagore kin, jakina, berak zioena baieztatu besterik ez baitute
|
egin
, hots: Euskal He rria, bere ingurukoen ondoan, oraindik bizi den herri zahar bat dela, histori aurrekoa, alegia, hizkuntzaren aldetik ez eze, alderdi seriologikotik ere desberdina dena.
|
|
|
Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa hartu iza na; eta, batez ere, garai hartan ulergarriagoa izan arren, ez da horregatik onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan jarri izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda. Aranak puntu horietan
|
egiten
du garbiki erren.
|
|
|
Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako.
|
Egin
diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu egiten di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago ikusteko miopía interesatua tartekatzen denean.
|
|
|
Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu
|
egiten
di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago ikusteko miopía interesatua tartekatzen denean. Gauden eme!
|
|
|
El poema que como a maestro le dedicó Lizardi, por ejemplo, no es una simple fórmula de cortesía, sino el escueto reconocimiento de una deu da» (1). Geroago egile berari
|
egindako
beste elkarrizketa liburu batean, orain dik areago doa Escalera Maidaganen esaldi hura bere egitean: «... él sólo ga nó para el euskera un número mayor de lectores que todos los que había tenido hasta entonces...» (2).
|
|
|
El poema que como a maestro le dedicó Lizardi, por ejemplo, no es una simple fórmula de cortesía, sino el escueto reconocimiento de una deu da» (1). Geroago egile berari egindako beste elkarrizketa liburu batean, orain dik areago doa Escalera Maidaganen esaldi hura bere
|
egitean
: «... él sólo ga nó para el euskera un número mayor de lectores que todos los que había tenido hasta entonces...» (2).
|
|
|
Arrezkero Eus kal Bizkundeak Aranari zor deutso geien geien. Aitor au
|
egin
ez dautsanik gi txi dago, eta dagozenak, ez jakiñez, edo jakin nai ez ta. Aranarenik gitxi edo bape irakurri ez dabelako edo arenik irakurtzea bere, nonbait, gitxitzat edo al pertzat daukelako» (3).
|
|
|
arra zarena, zehazki. Arana euskalariaz diharduten gehienek azpimarratzen duten tesia baita haren baitan hertsiki loturik datozela ideia politikoak eta teoria lin guistikoak, Euskal Pizkundean izan zuen eraginaz hitz
|
egitera
goazen hone tan, behartuak gaude Sabino abertzaleaz, euskalariaz eta euskaltzaleaz jardu tera.
|
|
|
Umiaren Lenengo Aizkidia liburutxoan, elkarrizke ta gisa eratutako «Bizkatarra» atalean, dakarrenez, Euzkadi ez da lurralde gro grafiko batí atxikirik dagoen giza komunitatea, mundu zabalean barreiaturik dauden edo egon daitezkeen euskotarrak oro biltzen dituen familia baizik. Lo tura
|
egiten
duena ez da hizkuntza, arraza baizik, euskal abizenak dituena. Eus kotar guztiak euskaldun direnetz galderari, honela erantzuten dio:
|
|
|
euskaldun garbia, lehen lau abizenak euskaldu nak dituena, mestizoa, gurasoren bat euskalduna duena, eta matekoa, arras arrotza dena. Euskeldun Batzokija elkarteko arautegia
|
egiterakoan
(1894), 59 artikuluan (16), hiru motatako bazkideak bereizten dira: bertakoak, lehen lau abizenak euskaldunak dituztenak; adoptatuak, abizenen bat edo beste euskal duna dutenak eta beren aiton amonak euskal lurraldean jaioak direnak; azke nik, adiktuak, nahiz lehen lau abizenak erdaldunak izan, beren aiton amonak euskal lurraldean jaiotakoak dituztenak.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu
|
egiten
dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
Bestalde, bertakoak dira inmigrazia aldezten dutenak eta atzerritarrei leku
|
egiten
dietenak. Horregatik, ez atzerriko inbaditzaileak bakarrik, bertako espai nolistak ere, euskal abizenak eraman arren, maketoen parekotzat hartu beharre koak dira:
|
|
|
Azken batean, derragun garbiki, arraza da euskal nazioa funtsatzen duen elementu nagusia eta beste guztiak, garrantzitsuak izan arren, elementu gehiga rriak besterik ez dira. Zentzu honetan, guztiz adierazgarria dira «Errores cata lanistas» artikulu aipatuan jaulkitzen dituen gogoetak, non esaten baitu nahia go duela atzerritarrez kutsatutako Bizkaia euskalduna eta independentea baino kutsatu gabekoa, nahiz ez izan independentea eta euskararik ez
|
egin
(37). Arra
|
|
|
Gehienek onartzen dutena da Sabino Arana izan dela euskararen eragile nagusia bere garaian (38). Aranak euskara galtzen ari dela egiaztatzen du, eus kara
|
egiten
denetan ere ez dela aintzakotzat hartua, hainbesteraino, ezen euskalduna arrotz sentitzen baita bere herrian, kasurako Gemikan (39). Eta ga lera horretan, ez atzerritarrak (40), etxekoak dira errudunak, Euskeria indepen dentea izan zen garaian ere gaztelania izan baitzen beren hizkuntza ofiziala (41).
|
|
|
Eta ga lera horretan, ez atzerritarrak (40), etxekoak dira errudunak, Euskeria indepen dentea izan zen garaian ere gaztelania izan baitzen beren hizkuntza ofiziala (41). Goi klasekoek ez baitute erabiltzen gizarteko beren harremanetan, gizar te mugikortasunean aurrera
|
egin
nahi duten euskaldunentzat oztopo bat beste rik ez da (42). Horregatik dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta hauek ere amorratzen daude gaztelaniaz egiteko, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan dezaten.
|
|
|
Goi klasekoek ez baitute erabiltzen gizarteko beren harremanetan, gizar te mugikortasunean aurrera egin nahi duten euskaldunentzat oztopo bat beste rik ez da (42). Horregatik dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta hauek ere amorratzen daude gaztelaniaz
|
egiteko
, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan dezaten. Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo.
|
|
|
Horregatik dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta hauek ere amorratzen daude gaztelaniaz egiteko, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan dezaten. Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak
|
egin
be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo. Nabar mentzekoa da Hendaia eta Hondarribiako Batzar Ortografikoen inguruan izandako protagonismoa, zenbaitek modu negatibo batez epaitu izan dutena, baina bidegabeki, oraindik zer argiturik badelako hor, geroago zehatzago iku siko dugun bezala.
|
|
|
Horregatik dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta hauek ere amorratzen daude gaztelaniaz egiteko, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan dezaten. Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat
|
egiteari
beharrezkoa deritzo. Nabar mentzekoa da Hendaia eta Hondarribiako Batzar Ortografikoen inguruan izandako protagonismoa, zenbaitek modu negatibo batez epaitu izan dutena, baina bidegabeki, oraindik zer argiturik badelako hor, geroago zehatzago iku siko dugun bezala.
|
|
|
Euskalerri edo eskualde ba kotxetik asiko da lana, lenago euren jabe izan ziran eta egunen baten barriro izateko ustea dau ken eskualde bakotxetik. Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena
|
egin
, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan.
|
|
|
Euskalerri edo eskualde ba kotxetik asiko da lana, lenago euren jabe izan ziran eta egunen baten barriro izateko ustea dau ken eskualde bakotxetik. Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza
|
egin arte
, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan.
|
|
|
Aranak, euskararen gizarte eragile gisa, hainbat ekintzatan parte hartzen du. Erakunde mailan, Bizkaiko Diputazioari Euskarazko Katedrari laguntza emateko eskaria
|
egiten
dion aldi berean (43), haren bizitza indartzeko bitarte ko eragingarri batzuk ezartzea proposatzen du, hala nola ikasle saiatuenentza ko sariak ezartzea, bertako ikasleen artean euskarazko lehiaketa publiko bat antolatzea literatura eta euskalaritzan, eta euskarazko liburu literario eta zien tifikoak idazteko laguntzak ematea (44). Izan ere, pozgarria da adineko jen dea euskara ikasten ikustea.
|
|
|
Herri mailan, aupatu zituen, halaber, eskoletan (46) eta elizetan (47) euskaraz ari ziren maisu maistra eta elizgizonak. Era berean, euskararen or tografia arautzeko Hendaian 1901eko irailaren 16an
|
egindako
Batzarrean
|
|
|
Guztien gainetik, agian, Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino li burua da Aranaren lanik meritagarriena euskalaritzaren sailean, zeinetan soi nuez eta letren zeinuez ari baita, ortografiaz eta fonetikaz, ordurarte euskaraz erabili izan diren sistema grafikoez eta euskeralogoek
|
egin
dituzten erroreez. Zehatz mehatz aztertzen du euskalkien batasun arazoa, 62 neologismo sortzen ditu, eta euskarazko 123 eta gaztelaniazko 36 hitzen etimologia azaltzen du.
|
|
|
Azkuerekin ari dela, hain zuzen, Aranak bere hitzaurrean dioenez, bere li buru honetan proposatzen duen sistema grafikoa ez bide du inork ezeztatu ez metodoaren ez logikaren aldetik (55). Azkuek bi aukera paregabe izan zituen horretarako, baina ez zuen
|
egin
. Hasteko, Aldundiaren Katedran hiru urtez la nean aritu ondoren, horko maisutza lanaren emaitza gisa 1891n argitaratutako
|