|
2003
|
|
|
47). Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu
|
behar
guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Iparraldean euskal historia komunak idazteko saioak bide hobetik joan ziren. Oihenarten ondoren, Jean-Philippe Bela zuberotar militarra (1709-1796) aipatu
|
behar da
. Bere Histoire des Basques lan mardulean (1761-1766 artean idatzia) zazpi herrialdeak hartu zituen kontakizunaren markotzat (Oihenartek eransten zien Akitania albo batera utziz).
|
|
|
Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen. XIX. mende hasieran herritar apalek beren herriaren iraganaz diskurtso historikorik ez ezagutzea, ez dugu berez euskaldunon berezitasuna dela pentsatu
|
behar
. Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak.
|
|
|
XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze gero eta handiagoa izango zuten politika publikoan. Eta horri lotu
|
behar zaio
, gure ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea. Eta beraz euskarazko historia lanak agertzea.
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu
|
behar baitzuten
masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu
|
behar zela
esateko. Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen.
|
|
|
–Eçen Errefrauac dio Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea? eta. Erregueac
|
behar ditu
defendatu gendeac,/ Hizcuntça batecoac hain vngui nola berçeac.? 27).
|
|
|
–Burlatcen naiz Garibayez,/ bay halaber Echavez,/ Cenak mintzatu baitire/ Erdaraz Escaldunez. / Ecen cirenaz gueroztik,/ Escaldunac hec biac,/ Escaraz
|
behar
cituzten/ Eguin bere historiac.. Horra, euskalduntasun diskurtsoa euskaraz gauzatzeko aldarrikapena.
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu
|
behar baitzuen
parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu
|
behar zituztela
, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi-mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean). Horrek istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu
|
behar
XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen ari zela.
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan
|
behar zela
, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Ikasle edo aprendiz izateko kontratuak era desberdinetakoak izan zitezkeen: 1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu
|
behar zizkion
maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko). Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi behar ziola, eta ikasleak egunik huts egin gabe eta gogoz lan egin behar zuela.
|
|
|
1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko). Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi
|
behar ziola
, eta ikasleak egunik huts egin gabe eta gogoz lan egin behar zuela. Aldiz, 1685ean Monrealen zazpi urtetarako kontratu bat egin zen (Mateo Pérez, 1995), maisuak mantenua emanaz ikasleari (janaria eta «calzado» zehaztuta), irakasteaz gain, noski.
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan
|
behar zuela
zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Maisua izateko (denda irekitzeko), azterketa egin beharra zegoen; eta Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek esaten digute (Gorrotxategi, 1987), hirian ohiko ziren produktuez izan
|
behar zela
azterketa eta ez bestez.
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin
|
behar
zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
Ofizioak kontrolatzen zituen udaletxeak, examinadoresen bitartez. Ordenantzen kasuan ere, azken onarpena erregeak egin
|
behar zuen
, diputatu generalak bidaltzen zion enmienda edo zuzenketekin.
|
|
|
Kontsejuak funtzio ugari zituen, horietako bat zen beraiek jartzen zietela prezioa eguneroko bizitzan
|
behar ziren
artikuloei. Erdi Arotik eman ziren ordenantzak Gasteizen, 1417an, 1457an, eta 1486an ordenantza berriak eman ziren, 1747ra arte mantendu zirenak.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez zedin eta
|
behar zen
kantitatea baino gutxiagoko ontzien erabilpena egin ez zedin. Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz.
|
|
|
1747ko ordenantzetan, hiriak, ofizioen epaileak? izendatu zituen ofizio ezberdinen arazoak konpontzeko, urtero aukeratzen zen epaile bakoitza eta ofiziokoek obedezitu
|
behar zioten
, bestela, 3.000 marabeditako zigorra zuten. Baimena ematen zitzaion, linera izeneko emakume saltzaileari39, delako goxoetako korredoreei sal ziezaiekeela, almendrak eta pasak, al por menor?
|
|
|
Euskaldunen bizitzan presentzia nabaria eduki du: a) Umea jaiotzean janaldi bat ospatzen zen, gonbidatutako familia bakoitzak zenbait elikagai eroan
|
behar zituen
, eta, haien artean, txokolatea, bizkotxoak eta boladuak eramaten zituzten festara. b) Gabon gauean seme-alabek gurasoei opariak ekartzen zizkieten: neskek txokolatea, goilarazko bizkotxoak, frantses ogia eta baso bat ur boladuarekin. d) Elizgizonek askarirako txokolatea, bizkotxoak eta boladuak hartzen zituzten.
|
|
|
Festa horiek sortzen zituzten eskaera hazia betetzeko, planifikazio handia
|
behar zen
.
|
|
|
(edurra gatzarekin nahastuz) makina bat asmatu baitzuen. Kontuan hartu
|
behar dugu
, nola 1571.ean oraindik hozteko medio urriak zeudela.
|
|
|
Gaztaina ugari jango ziren (artoa iritsi arte oso elikadura inportantea izan zena, elikadura aberatsa baita, karbono hidrato ugarirekin eta nitrogenatu gutxirekin, esnearekin batera janda oso elikadura konpletoa osatuz). Erraz batzen zen, gaztainondoak ez du zainketa berezirik
|
behar
, eta ondo kontserbatzen ziren aleak morkotsak pilatuta; gainera, erreta nahiz egosita jan daitezke, eta irina eginda. Hala ere, pentsa daiteke, gozo gisa geratu dena, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela.
|
|
|
sagarra (eta sagardoa), mizpira, gaztaina, intxaur, gerezi, haran, piku, hurra, mahats eta baita zitriko eta meloiak (mikroklimak laguntzen zuen zonaldeetan). Animalietan, txerri, abelgorri, ahuntz, arresa, oilo eta ahateak; ehiza eta arrantza osagarri zirelarik (bigarrena erlijio kontuek indartuz, esan ohi danormandoen eraginez hedatutako teknikak erabiltzen zirela); arrautza eta esnekiak gehitu
|
behar
dir, jakina, eta ardoa eskasa zen.
|
|
|
Arabiarren iritsiera aipagarria zaigu; hauek ortuariak ugalduko zituzten ureztapenez baliatuz, Ebroren eta bere isurkideen ertzetan: esparrago, porru, alkatxofa, espinakak,?; eta ez da ahaztu
|
behar
gozogintza eta turroia ere garatu zituztela.
|
|
|
Ikertu nahi dugun gaiaren testuingurua zehazteko, esan
|
behar da
, XVIII. mendeko Europan kontraste handia zegoela populazioaren gehiengoaren eta aberatsen klasearen artean. Populazioaren kopuru handi baten bizi-maila neurri minimoetan zegoen orduko gizarte guztietan eta, bitartean, gutxi batzuk oparotasunean bizi ziren.
|
|
|
Elikadura hobea zen: zenbait elikagaien hedapena aipatu
|
behar da
hori azaltzeko, lehenbizi eta behin, artoarena, animalia nahiz gizakientzat, XVII. mendetik?, lekariena, arrozaren gehitzea, mahatsondo mota produktiboagoena, eta, geroago, patatarena. Lekari motako zuhainen erabilera ere hedatu zen?
|
|
|
Lekari motako zuhainen erabilera ere hedatu zen? Ingalaterran lehenengo eta gero Frantziara iritsi zen fenomenoa?; landare hauek (alfalfa, hirusta?) lurrari laguntzen zioten, errekuperatzeko
|
behar zuen
nitrogenoa eransten baitzioten; animalientzako elikagaia ere baziren, lanindarra eta ongarri ahalmena handituz. Gainera, lur gehiago lantzen hasi ziren (drenaiak Herbeheretan, lugorrien gutxitzeak), golde berriak agertu ziren (Jethro Tull Ingalaterran, Brabante goldea Herbeheretan); intelektualek nekazaritzari buruzko interesa garatu zuten (frisiokratak, ekonomi elkarteetako partaideak); nekazari munduan artisautzaren sarrera eta garapena gertatu zen lagungarri gisa (hirietako gremioetatik ihesi3); eta, azkenik, baina ez horregatik garrantzi gutxiago zuen fenomenoa, emigrazioa zen:
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan
|
behar zituzten
, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Azkenik aipatu
|
behar dugu
mentalitate aldaketa bat eman zela: lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz.
|
|
|
XVIII. mendeko Udal Ordenantzetan (1742, 1747 eta 1791.ekoetan gutxienez) iruzurrak jalea kaxetan eta produkzioan egiten zirela aipatua dago. Beraz, kalitateak beherakada jasan zuen, sartu
|
behar
ez ziren frutak sartzean eta kaxen neurriak murriztean. Hau guztia, patrikak?
|
|
|
Sarreran aipatu dugun bezala, datuen eskasia nabaria da. Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu
|
behar hau
gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan zuten. XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu
|
behar baitugu
, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea sortzea eta geroago gremio edo kofradian elkartzea.
|
|
|
Hegaztiak garestiak ziren eta ehizako produktuak ez ziren gehiegi agertzen merkatuan. Ostatuak onak ziren, baina sua preziotik kanpo zegoen, hirian egurra lortzeko arazoak baitzeuden (kanpotik ekarri
|
behar ziren
, Agurainen ere arazoak zeudelarik). Zitu gehiegirik ez zegoen, abuztuan bakoitzak bere etxekoa izango zuen oraindik (garagarra egunero erosiz merkatuan ez zegoelako).
|
|
|
Ezkogintza edo cereriazko bi dendak ere bisitatu
|
behar zituzten
iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe.
|
|
|
Ezkogintza edo cereriazko bi dendak ere bisitatu behar zituzten iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu
|
behar zituzten
, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik egin, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu
|
behar zituzten
kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu
|
behar baitzien
eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini
|
behar zuten
, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei. Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu
|
behar zirela
udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin
|
behar zutena
bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman
|
behar zizkioten
. 1741ean bezala ere, korredoreak ezin ziren merkataritzan aritu.
|
|
|
Ogia ondo egiten zen ala ez, hiriko prokuradore generalak eta errexidoreek aztertu
|
behar zuten
, eta gaizki eginda zegoen ogia gartzelako pobreei ematen zitzaien. Fruta eta janaria hiri barnean erosi behar zen derrigorrez.
|
|
|
Ogia ondo egiten zen ala ez, hiriko prokuradore generalak eta errexidoreek aztertu behar zuten, eta gaizki eginda zegoen ogia gartzelako pobreei ematen zitzaien. Fruta eta janaria hiri barnean erosi
|
behar zen
derrigorrez. Kaxen fabrikanteei zegokionez, 1741ean moduan exigitzen zien, baldintza berak, alegia.
|
|
|
Espainolek eta portugesek beltzak erabiltzea erabaki zutenean, beste nazioek gauza bera egitea pentsatu zuten (hasieran lurra kolonoek lantzen zituzten lekuetan ere), beren azukrea ez garestitzeko eta merkatuan irteera gabe ez gelditzeko. Honela, Holandako enpresariek Brasileko azukre kana Barbadoseraino inportatu zuten, ingeles koloniei nola landatu, ustiatu...
|
behar zen
erakutsiz. Holandesek kapitalak eman zizkieten, eta kolonoek kreditua azukretan itzultzen zuten.
|
|
|
XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu
|
behar da
. Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota esnegaina botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik.
|
|
|
Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu
|
behar dugu
nola bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako. Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta?
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman
|
behar zieten
jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege-erreginen eta haien familien dietan.
|
|
|
Alde horretatik, egokiagoa izango zen, Historia Ikastaroari buruz hitz egitea eta ez Historia Sailari buruz, baina ohiturak legea egiten duenez, Saila deitu zitzaien UEUko ikastaroak antolatzen zituzten pertsona edota taldeei eta hala jarraitu zitzaien deitzen. Kontuan izan
|
behar da
, egoera ulertzeko, UEUren baliabide urriek ez zutela aukera handirik ematen egitura sendoak sortzeko. Euskal Herriak, Franko hil ondoren, bestetik, bizi zuen aldaketa-giroak eta politika-lanek zuten lehentasuna askorentzat eta horrek ez zuen lagundu saila trinkotzen.
|
|
|
Helburu horiek, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan horietako asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik. Hurrengo urteetan egindako zenbait ikastaro, terminologia eta hiztegigintzari buruz, testuinguru horretan kokatu
|
behar dira
, baita lan horren emaitza garrantzitsuena ere, UZEIk 1984 eta 1988 bitartean argitaratutako Mendez mende liburu bilduma, Batxilergoko ikasle eta irakasleei zuzenduta.
|
|
|
Talde horren emaitza izan zen Historia eta Gizarte-zientzien urtekariaren bigarren alea, 1982ko data izan arren, 1983an atera zena. Bere aurkezpena egitean, ordea, urtekariaren beraren amaiera iragarri zen, Eusko Ikaskuntzak argitaratu
|
behar zuen
aldizkarian parte-hartzeko gonbitea luzatuz euskaraz lan egin nahi zutenei UEUko Historia saileko kideek. Eusko Ikaskuntzari zera eskatzen zioten, aldizkariaren urteko ale bat gutxienez euskaraz izatea.
|
|
|
Irakaskuntza ez unibertsitarioan ari direnak hurbiltzeko ahaleginek, urriak bestetik, ez zuten emaitza egokirik eman, salbuespen batzuk kenduta. Horien artean 1999-2000 ikasturtean antolatutako Batxilergoko irakasleen prestakuntzarako Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren programa barruan (Garatun) bi ikastaro nabarmendu
|
behar dira
: Euskal Herriko Historia eta Gaur Egungo Munduaren Historiari eskainitakoak.
|
|
|
Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz. Arteak erabat praktikoa izan
|
behar zuen
, hau da, funtzionala, ideia konkretuen igorpena burutzeko landua. Ideologiaz beteriko arte horrek aipamen konkretuak izango zituen, artea guztiz politizatua egongo zelarik.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko egoera bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan
|
behar zuena
, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten.
|
|
|
Ikuslegoak, sovietar arte berri baten oinarri gisa ikusi ordez, laborategiko saiakera bezala ikusi zuen. Beraz, bai gobernuak, bai hartzaileen jarrerak eraginda, argi geratu zen errealismo sozialista izan
|
behar zela
korronte ofizial berria.
|
|
|
1922an Errusia Iraultzaileko Margolarien Bilkura eratu zen Moskun. Garaiko bizimodua islatu
|
behar zuen
arterako bidea behin betikoz ezartzea zen xedea. Elkarteko kideak, artearengatiko artea, ren guztiz kontra zeuden, eta neo-akademizismoa, arte figuratibo berriaren forman adierazi zuten.
|
|
|
1917tik hezkuntza eta kultura komisario izandako Lunacharski-ren ustez, gobernuak ez zuen parte hartu
|
behar
artean edota estiloetan, baina 1929an kargutik erretiratu zuten. Izatez artearen inguruko kontrola, guda zibilaren ostean hasi zen indartzen, plan ekonomiko berria (NEP) ezartzearekin batera estatu sovietarraren eraikuntzan zuzenketa kulturala ere sartu behar baitzen.
|
|
|
1917tik hezkuntza eta kultura komisario izandako Lunacharski-ren ustez, gobernuak ez zuen parte hartu behar artean edota estiloetan, baina 1929an kargutik erretiratu zuten. Izatez artearen inguruko kontrola, guda zibilaren ostean hasi zen indartzen, plan ekonomiko berria (NEP) ezartzearekin batera estatu sovietarraren eraikuntzan zuzenketa kulturala ere sartu
|
behar baitzen
. Gobernu berriaren iraupena planifikazioan oinarritzen hasi zenetik, kultura eta ekoizpen artistikoak ere kontrolatu beharreko arlo bihurtu ziren.
|
|
|
Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain egoera larrien isilketa egiteko bide bezala erabiltzen ziren. Arteak garapen iraultzailea zekarren errealitatea azpimarratu
|
behar zuen
.
|
|
|
Zhdanov buruzagi berriak horrela definitu zuen errealismo sozialista: , errealismoa irudikatzeko ez da errealitatea era objektibo batean islatu
|
behar
, ezta akademiako estilo hertsian margotu behar, ez; aitzitik errealitatea bere garapen iraultzailean irudikatu behar da. Eta proiektu sozialistaren araberako bizimodu hori ere isla daiteke?.
|
|
|
Zhdanov buruzagi berriak horrela definitu zuen errealismo sozialista: , errealismoa irudikatzeko ez da errealitatea era objektibo batean islatu behar, ezta akademiako estilo hertsian margotu
|
behar
, ez; aitzitik errealitatea bere garapen iraultzailean irudikatu behar da. Eta proiektu sozialistaren araberako bizimodu hori ere isla daiteke?.
|
|
|
Zhdanov buruzagi berriak horrela definitu zuen errealismo sozialista: , errealismoa irudikatzeko ez da errealitatea era objektibo batean islatu behar, ezta akademiako estilo hertsian margotu behar, ez; aitzitik errealitatea bere garapen iraultzailean irudikatu
|
behar da
. Eta proiektu sozialistaren araberako bizimodu hori ere isla daiteke?.
|
|
|
Errealismo sozialistaren estiloa logikoa litzateke beraz ikuspuntu honetatik. Etorkizun sozialista oso hurbil ikusten zuten eta aurrikuspena erreala izan ez arren, ez zen utopikoa ezta guztiz irreala ere, gertatu
|
behar zela
ziur baitzeuden.
|
|
|
–Baina halako materialen premia handia dugu, historialari baten eraikuntza-prozesuan: historialari bihurtzeko hain zuzen ere, oso inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu,
|
behar dugun
informazioa ez ezik, baita aritzeko modu bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta hori guztia erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari-diskurtso bat garatzeko orduan. Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi beharko genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere).
|
|
|
bigunegiak direlako batzutan, kritikoegiak bestetan, axalegiak sarri, lan nekagarri eta esker gaiztokoa edonoiz. Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo baino hobeto egin gurak ere (liburu aipamena testua ahitu
|
behar duen
ebazpen definitiboa izan beharko balitz bezala) jende asko desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
|
2004
|
|
|
Hernanik jasan zuen II. industrializazioak 40ko hamarkadan izan bazuen ere abiapuntua, gerra ostearen eraginek moteldu egin zuten garapena, eta 50 -60ko hamarkadetaraino itxaron
|
behar da
industrializazio prozesu honen unerik aipagarrienak bizitzeko. 50 hamarkadan espainiar estatuko sistema ekonomikoa kapitalismo internazionalarekin uztartu zen, eta makro mailan gertatutako aldaketa honek mikro mailan (eskualdeetan, herrietan) eragin handia izan zuen.
|
|
|
Denbora tarte horretan Hernanik aldaketa ugari jasan zituen. Aldaketari5 buruz hitzegiten dudanean nozio hau ahalik eta zentzurik zabalenean ulertu
|
behar da
. Lehen begiradan antzeman daitezkeen aldaketez gain, aipa litezke jarduera ekonomikoetan aldaketak, aldaketa demografikoak, industria berrien sorrera, edo aldaketa urbanistikoak....
|
|
|
Bi adibide hauek ez dira anekdota edo salbuespenak, oso zabaldua zegoen errealitate baten isla baizik. «Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu
|
behar dugu
baita ere lehen izendatutako patronen lana. Adibideokin agerian uzten da emakume hauek egiten zuten lana, eta lan horren truke eskuratzen zuten dirua, oinarrizkoa zela beraien etxeko lan taldearen biziraupenerako.
|
|
|
«Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz. Ikus daiteke egoera sozialen analisia egiteko, baloreen, ideologien ikuspegitik errealitatean jaso zenera jauzi egin
|
behar dela
, hau egiten ez bada historia desitxuratu egingo baita.
|
|
|
Garaiko morala, eta emakumeen otzantasun, kastitate, ideiak kontutan izaten baditugu fabrika «arrisku» gune bezala uler zitekeen. Bestalde gogoan izan
|
behar da
fabrika esparru publikoa zela, eta gainera fabrikan lan egiten zuen emakumeak produkzio sisteman parte hartzen zuela. Honek arlo domestikoan eta erreprodukzioara bideratua zegoen emakumearen irudia apurtzen zuen.
|
|
|
-Kanpo-merkataritza eskasa zen. AEBek asko esportatzen zuten baina bertako arantzelen ondorioz erosten zuten lurraldeek maileguak
|
behar zituzten
erosketa aurrera eramateko. Orduan AEBk kredituak murrizten bazituen (1928an gertatu zen bezala) esportazioek sufritu egiten zuten.
|
|
|
Baina, presio ekonomikoaren konponbidea industriaren eta komunitate lokalen kooperazio boluntarioan zegoela uste zuen. Langabetuen laguntza udal-gobernuen, federazioko estatuen eta ongintza pribatuaren esku egon
|
behar zela
errepikatu zuen behin eta berriro. Laguntza federalak aurrekontuak ez-egonkortuko zituela uste zuen, eta halakoak emanez gero laguntza publikoaren menpe biziko zen eta errespontsabilitate pertsonala galduko zuen gizarte talde bat sortuko zela zeritzon Hoover-ek, nazioaren zuntz morala apurtuz.
|
|
|
Roosevelt-ek presidentea izatea onartu zuenean diskurtsoan, estatubatuarrei tratu berria? (New Deal) eman
|
behar zitzaiela
esan zuen. Baina, inoiz ez zuen azaldu tratu hori eta kanpaina zertan oinarritzen ziren, batzutan Hoover-en kontserbadorismoa errepikatzen zuela dirudi.
|
|
|
1929ko crackaren eta Depresio Handiaren ondorioz makinaren aurkako susmo eta mesfidantza handitu zen, egoera horren eragile gisa ikusten baitzen. Makinaren eta lantegiaren zorigaiztoko eraginari aurre egiteko erantzun berriak
|
behar ziren
; horrela, 30 hamarkadan dokumentu pastoral antzekoak sortu ziren bizitza era tradizionalak erakusten zituztenak irudi bukoliko eta arkadiarrekin. Baina gauza guztien gainetik gizabanakoen erretratuak ziren, mundu tradizionalaren aurpegi indibidualak.
|
|
|
Argazkilari talde zabal hau baserritarren isolamendua islatzen saiatzen zen askotan, hauen arazoaren oinarria kontsideratzen baitzen isolamendua. Galdutzat emandako pertsonen erretratuak egin
|
behar zituzten
eta nahiz eta nekazari munduaren eskasiaz arduratu batez ere, honek beste maila sakonagoetara eramaten zituzten. Arraza diskriminazioen aztarnak jasotzea nahi zutela esplizituki dioen dokumenturik ez da aurkitu, baina bildumak gai honen inguruko irudi asko erakusten ditu, segidan ikus daitekeenez.
|
|
|
1935ean Dixon eta Lange banandu egin ziren eta Dorothea Paul Taylor ekonomilariarekin ezkondu zen. Esan
|
behar da
Lange-n lana ez litzatekeela berdina izango Taylor gabe. Urte horretan senarrarekin batera California Rural Rehabilitation Administrationen (Kaliforniako nekazaritzaren birgaitze administrazioa) lanean hasi zen eta baita RAko argazkilaritza sailean ere, gero FSA izango zena.
|
|
|
Jendea axola zitzaion batez ere eta hala esan zuen behin: pertsonetan zentratu
|
behar naiz
, pertsonetan bakarrik, bai ordaindu didatenetan eta baita ez didatenetan ere. Zerbait desberdina sortu zuen eta bere argazkiek pertsona baten aurpegian bizitza oso baten istorioa islatzea lortzen zuten.
|
|
|
1965ean Marin County-n, Kalifornian, minbiziaz hil zen, New York-eko Arte Garaikideko Museoan berari buruzko erakusketa zabalena zabaldu aurretik. Bakarkako eta talde erakusketa asko antolatu dira geroztik berari buruz eta AEBko argazkigintza pertsonaia garrantzitsua kontsideratu
|
behar da
.
|
|
|
Kontuan hartu beharrekoa iruditzen zaigu bokazioz egiten zutela lan eta ikusi eta bizi izan
|
behar zutenak
esperientzia oso gogorrak zirela. Gainera jaiotzen ari zen arte bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak beraien lanak ulertzeko orduan.
|
|
|
1938an New York-en egindako erakusketa batean ere kritika gogorrak jaso zituzten eta ondorengo esaldiak entzun ahal izan ziren: Erakutsi pribilegiatuak ez direnei ume eta miseria gutxiago izaten; Ez erabili zergen dirua filmeetan; Uste dut Hitler bat
|
behar dugula
; komunismoaren propaganda hutsa; Kiratsa dario; Argazki hauek ikusi ondoren pozten naiz New York hirian bizitzeaz. Kasuotan egokia litzateke egiak min egiten duela esatea.
|
|
|
[...] ez naiz segur historia nazionalik
|
behar dugunik
edo hitzaren erabiltzearen beharrik dugunik. Diskurtso historikoa Euskal Herri osokoa izatea nahikoa da eta.
|
|
|
Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa bezala. Biak hutsunez beteak, biek historiaren bideak hartu
|
behar
mitologian erori gabe, baina gure nortasuna itzalperatu gabe.
|
|
|
Edozein kasutan ez du Goihenetxek mitologiaren errazbidea hartu nahi euskal (edo europar) historia polit bat osatzeko baizik irizpide metodologiko zorrotzei jarraiki, hots, lan neketsu eta zintzoa eginez eraiki nahi du gure konbentzio historikoa. Aldi berean, iradokitzen du ez litzatekeela adituentzako diskurtso zientifiko soil batean geratu
|
behar
, baizik funtzio sozial zabalago bat izan beharko lukeela, gure nortasuna ez itzalperatzearekin lotutakoa. Beraz subjektu historikoaren abiapuntua egun dugun nortasunetik abiatzen da Goihenetxeren proposamenean, eta nortasun hori euskal nortasuna litzateke.
|
|
|
Erdi Aroko azken puntu gisa. Lurralde historikoen egituratze instituzionala? ageri da, eta agian nafar afera inplizituki hor doala pentsatu
|
behar da
, baina nik uste esplizituki aipatzea mereziko lukeela. Gainera Nafarroaren konkistari dagokion puntua erraz asko sartu ahalko litzateke Ahaide Nagusien borrokaren atalean (edo haren segidan), bandoen gerrek lotura zuzena izan baitzuten konkista hartan.
|
|
|
Zentzu horretan euskal ikuspegiak, bere hiru elementuekin, ez du inondik abiapuntu hertsirik markatzen: ikergai izan
|
behar duen
lurraldea, kontuan hartu beharreko giza komunitatea eta presente eduki beharreko hizkuntza seinalatzera mugatzen da, gainerakoan orientabide gehiago markatu gabe. Hortaz minimoekin definituriko euskal historia horren inguruan interpretazio eta irakurketa guztiak posible dira.
|
|
|
Komenientzia sozialagatik adina arrazoi akademikoengatik neutraltasun ideologikoa mantentzen saiatzea onuragarria da, hasteko argi utziz gure euskal subjektu historiografikoaren izaera konbentzionala. Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi beharko litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu
|
behar da
zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla. Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko-politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik.
|
|
|
Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko-politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik. Dena den kontuz ibili
|
behar da
zazpi probintzien inguruko bloke zurrun irudia saihestu guran ez igarotzeko. Baskongada/ Nafarroa/ Iparralde, partiketa hirukoitz halaber zurrunera8, historiak ez baitu bloke erabatekorik inoiz seinalatzen, hainbat arlotan harreman, transbertsalak?
|
|
|
Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki
|
behar da
, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
esatean(. Frantzia/ Espainia Antzinatean? esatean bezala), egungo marko territorial bat iraganera proiektatzen ari garela zehaztu
|
behar da
(eta konbentzio gisa praktikoa izan liteke), baina argi utziz erromatar garaian ez zegoela Euskal Herririk egungo zentzuan. Eta jakina, zazpi probintzien erreferentzia baliatzeaz gain Euskal Herri hitzaren jatorrizko esangura ere profita dezakegu behinolako euskararen eremuak ikusteko (Antzinateko Akitania, Erdi Aroko Errioxa eta Burgos aldea...), nahiz ez dakigun garai hartan hala deitzen zitzaion.
|
|
|
Bestalde arreta euskaran jartzea ez da interpretatu
|
behar
euskararen gaineko datu esklusiboak emate moduan. Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki egon den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren egoera historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke.
|
|
|
Balioen gaia ebatzitzat emanik (nahiz, jakina, nirea proposamen soil bat den, diskutigarria guztiz), kontzeptu eta prozeduren auzia aipatu
|
behar da
. Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu beharko dira.
|
|
|
Oso zaila da euskal historian kontzeptuak edo mugarriak zeintzuk diren eta nola antolatu
|
behar diren
esatea. Irakaskuntzako mailen arabera modu batera edo bestera moldatu beharko dira.
|
|
|
Azken finean historia nola landu jakiteko teknika eta metodoei dagokio, eta arlo batez ere praktikoa den heinean, suposatzen da hemen ez dela ideologia eta halakorik sartzen. Eta hori egia da printzipioz, euskal historiako metodologiak beste edozein herrialderen historia lantzeko metodologiaren berdina izan
|
behar baitu
(grafikoak, estatistikak, testu iruzkinak...).
|
|
|
Hortaz puntu bakarrean biltzea komeniko litzateke foruena. Azken hau zen, hain justu, ordenari buruz ene gustuko zuzendu
|
behar zen
kontua.
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, 1876-1936 arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu
|
behar direnik
, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu beharko litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez dezan.
|
|
|
Hemen aurkeztua den edukia dokumentuetan oinarritzen da, ahal den neurrian. [...] Gai bakoitzaren erdian, kurtso bakoitzaren erdian, dokumentuak du zor zaion lekua gorde
|
behar
, jakinez, gero, dokumentuaren azterketatik ateratzen den diskurtso historikoa, norberaren nortasunaz, norberaren kultura irizpideez eraginik izan daitekeela eta dela, baina beti egiari zor zaion bidetik.22
|
|
|
Proposamen ausarta da prozedurei ez baitie ematen kontzeptuen osagarri edo ilustrazio funtzio soila, baizik kontzeptu beraien abiapuntu izate zeregina. Gainera zailtasuna areagotu egiten da kontuan izanik prozedura horiei (hau da dokumentu gordinei) aurre egin
|
behar dietenak
ikasle aski gazteak direla, ez unibertsitarioak. Ezin uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta haien lan zuzena sustatzen dela.
|
|
|
Ezin uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta haien lan zuzena sustatzen dela. Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan
|
behar du
, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta haien irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko. Ez dakit gure hezkuntza horretarako aski prestaturik dagoen, irakasle guztiek ez baitute Goihenetxek zuen esperientzia iturri zuzenen analisian.
|