|
2015
|
|
|
Ikasia dut lezioa, beraz, eta juxtu kontrakoa egingo dut hemen, hasieratik aitortu harremana, Gipuzkoako eskolarteko txapelketan, hamar urte inguru nituela, aipamen berezi bat eman zidatela, alegia, paperezko bertsoen sailean. Zer dirudien ezdeusa, ezta, bertso bat osatu izanak, bakarra, hamarreko handia zen gutxienez, nahiz eta antza denez hori ere baden nire bertso ezjakintzan gaizki ulertu dudan zerbait, akaso meritu handiena ez delako silaba gehiago betetzea ezpada gutxiagorekin esatea esan beharreko guztia; edonola ere, badirudi ezdeusa ezta, bertso bakar horrek hamaika plazetako hamaika aleen alboan;
|
bat
batean osatu banu, behintzat. Dena dela, bakarra izan arren ondo gogoan dut, besteak beste deskubrimendua egin zutenek bidali didatelako pieza ez behin ezpada bi bider, emailez eta whatsappez, eta atzera begira balio izan didalako hantxe 10 urte freskorekin Gipuzkoako ez naiz akordatzen zer herritan idatzi nuen hark, neure buruari analisi txiki bat egiteko eta erronkatxoa jotzeko.
|
|
|
Esaten ari naizena hobeto azaltzarren, bertso jarrien eremutik harturiko adibidea txertatuko dut hemen. Ez nuke nahiko
|
bat
bateko bertsotarako guztiz balioko adibide edo errealitatetzat hartzea; lurralde baten erreferentzia markatzen duen mapa da, ez lurraldea bera.
|
|
|
Badakigu bertsolari asko gai dela bertso jarrien mugatik nahiko hurbil dagoen bertsoa
|
bat
batean kantatzeko. Gai da pentsamendu abstrakturako, badaki idatzizko forma eta figura literario batzuk erabiltzen.
|
|
|
Ilara bukaera ezin ikusi nuen horretan, jendearen mugimendu eroek aztoratu zuten giroa. Maletak zerutik jausten ziren, eta,
|
bat
batean, dena zen presazko, dena zen larri. Bultzada txikiz egiten nuen aurrera, soinean presa jantzirik zutenak eramanda.
|
|
|
Xenpelar Dokumentazio Zentroaren lan tresna nagusia Bertsolaritzaren Datu Basea (BDB) da gaur egun. Hori elikatu ahala, edonork kontsulta dezake azkenekoz jasotako informazioa internet bidez bdb.bertsozale.eus atarian. BDBn ikus daiteke besteak beste bertsolaritzaren agenda, plazaz plazako bertso saioei buruzko informazioa, 3.000 bertsolari, bertso jartzaile, gai jartzaile, epaile, ikerlari, eragile nahiz erakunderen biografiak, nahiz 12.000
|
bat
bateko bertsoaldi eta idatzizko sorta.
|
|
|
Bestalde, informazio fitxak elkarren artean estekatu eta dokumentuz lotzea da Xenpelarren helburua: “Digitalizazio planei esker, Interneteko katalogo honetan
|
bat
bateko bertsoak entzun eta idatzizko bertsoak ikusi ahal izateko fitxategiz hornitu nahi ditugu, eskaintzen diren katalogo/ fitxa bakoitzak dagokion fitxategia izateko”.
|
|
|
Xenpelar Dokumentazio Zentroan ez dauden bertso bildumak dituzten erakunde eta elkarteei elkarlanerako tresna bezala eskaini nahi zaie Bertsolaritzaren Datu Basea. Dagoeneko garatutako programa eta bertan bildutako datuei (biografiak, saioak, doinuak, eta abar) etekina atera eta ahalegin txikiagoarekin edozein lekutan eta edozein motatako bertsoak(
|
bat
batekoak edo idatziak, bertso-paper edo eskuizkribuak, audio formatutik edo idatzitik jasotakoak, …) bildu eta modu bateratuan aurkitzeko aukera emango du Bertsolaritzaren Datu Baseak. Horrez gain, beste euskal generoek bere dokumentazio egitasmoa landu eta gauzatu nahi izanez gero, lagungarri izan daitezkeen elkarlanetarako zabalik gaude”.
|
|
|
Psikologoak horretaz “asko” jabetzen dira: “Bezeroekin lan egiten dugunean hurbiltzen direnean lasaitasunera edo ezintasuna kudeatzera,
|
bat
batean ongi sentitzen dira, eta arrazoi bat bilatzen dute gaizki egoteko”.
|
|
|
Jende horrek negar egiten du zurekin, identifikatuta sentitzen da, badauka barruan atera ezin duen min hori, onartzen ez zaion min hori. Beste batetik esaten dute ordua izan dela
|
baten
batek onartzeko triste dagoela, min daukala eta aurrera egiteko negar egin behar duela”. Euskal gizarteari ikusten dio “eutsitako mina” Enbeitak, eta baita Vazquezek ere:
|
|
|
tristura edo melankolia, beldurra, angustia, haserrea eta poza edo plazera. Emozioa berez kontrolatu ezin den energia biologikoa da,
|
bat
bateko erantzuna eskatzen duena eta gorputzean ere bere erantzuna daukana. “Oso somatikoa” da.
|
|
2016
|
|
|
Gure ama, 19 urterekin, herriko taberna batean aritu zen lanean, zerbitzari, eta egunen batean ganbarara bidali zuten zerbaiten bila. Atea ireki eta
|
bat
batean 150 kiloko gizaseme bat aurkitu zuen galtzontzilotan, ‘Ieuuuup! ‘, bera agurtuz. ‘A zer nolako sustoa!
|
|
|
|
Bat
batean sakeleko telefonoak jotzen digu, batari Elorrion eta besteari Lesakan. Telefonoaren bestaldetik Bertsozale Elkarteko emakume ahots ezagun batek pasioz diosku eskuartean dutena itzela dela, udaberrikoa ezin hobeto joan zela, uztailerako aurreikusita dutena zoragarria izango dela eta ea guk horretan guztian parte hartu nahi dugun.
|
|
|
Laster ohartu ginen non sartzen ari ginen. Izan ere, segituan ulertu genuen zergatik deitzen zen egitasmoa Europa
|
Bat
batean. Izena ez zebilen ahozko inprobisazioaz bakarrik, denon inprobisatzeko gaitasunaz zebilen; alegia, ahalik eta denborarik laburrenean gauzak prestatu, eztabaidatu, landu, kontrastatu, errepasatu eta gauzatzeko gaitasunaz.
|
|
|
Izena ez zebilen ahozko inprobisazioaz bakarrik, denon inprobisatzeko gaitasunaz zebilen; alegia, ahalik eta denborarik laburrenean gauzak prestatu, eztabaidatu, landu, kontrastatu, errepasatu eta gauzatzeko gaitasunaz.
|
Bat
bateko gai jartzailetza asmatuta dago, baina trebatu ginen gu biok ere horretan. Azkenerako, gustua ere hartu genion sasi bat batekotasunari, emaitzarekin pozik geratzeraino.
|
|
|
Kubatarren indarra, zipretarren jolasa, galestarren dotorezia, mexikarren alaitasuna, austriarren umorea, Balear Uharteetakoen etorria… Lehenengo saioa egin, inprobisatzaileak kantuan entzun, eta konturatu ginen guk aurreikusitako mugen gainetik ari zirela denak kantuan. Gure beldurra zela beraiek gure gaien logika ez ulertzea, geure ardura handienetakoa zela beraien eta euskaldunen arteko interakzioak ez funtzionatzea, guk kontrolatu nahi genuela beraiek berez eta
|
bat
batean egiten dutena. Lehenengo saioa entzun eta argi ikusi genuen:
|
|
|
Gai ederra da hori bakarreko saio baterako: zer da edo zerk eragiten du
|
bat
bateko magia?
|
|
|
Ordu laurden baten buruan irten ziren berriz oholtza erdira,
|
bat
batean idatzitakoa eskaintzera. Bat batean idatzitakoa, bai; izan ere, nork dio zein den bat batekotasunaren denbora muga…
|
|
|
Ordu laurden baten buruan irten ziren berriz oholtza erdira, bat batean idatzitakoa eskaintzera.
|
Bat
batean idatzitakoa, bai; izan ere, nork dio zein den bat batekotasunaren denbora muga…
|
|
|
Orain dena ‘erabili eta bota’ da. Gaur egun bertsoak ez du betetzen ziklo osoa, ez
|
bat
batekoak eta ez bertso jarriak.
|
|
|
Orain dena ‘erabili eta bota’ da. Gaur egun bertsoak ez du betetzen ziklo osoa, ez
|
bat
batekoak eta ez bertso jarriak. Jende gehienak pentsa lezake ez dela beharrezkoa ziklo osoa betetzea, eta normala ‘erabili eta bota’ izatea.
|
|
2017
|
|
|
Zer zen hori?
|
Bat
batean deskribapen hura. Sinetsi egin nion.
|
|
|
“oilarren dei horrekin/ bazaizkigu sartzen/ ea arraultzik behintzat/ ez duten ekartzen”. Gure ondoan eserita zegoen gizonari Iturriaga haren baserrira eramateko gogoa piztu zitzaion
|
bat
batean. Zerbait irakatsiko ziola usteko zuen, baina beste behin Iturriagak umore propioaren erakustaldia egin zuen.
|
|
|
Mamuetatik ihesi, eta gizalegezko
|
bat
bateko saio baten ostean, esperantzarako tartetxo bat eskaini digu Josu Zabalak, Aguxtin Alkhaten Ez da berantegi kantuaren moldaketa batekin. Amaitu eta Hotel Monbarretik gure konfort gunearen bila abiatu gara:
|
|
|
Bertan, etxean bezala eta masifikatutako kaleetatik at, euskal kanta ezagunen Frankenstein gisara, Gu ta Gutarrak taldearen Historiaren taberna kantua jo dute. Ondoren, Leonard Cohen handiaren Dance me to the end of lovekin hasi dira
|
bat
batean, ‘Aitona tipulin’ pare baten modura: nola zahartu diren, nola lehengo garaiak hobeak ziren eta abar nostalgiko bat.
|
|
|
Eta,
|
bat
batean, Euskal Herriko egoera soziolinguistikoaren erretratu bilakatzen da aterpetxeko sukaldea.
|
|
|
Dokumentala inprobisatzaile bakoitzaren kontaketa pertsonaletik abiatzen da: nola murgildu ziren kantu inprobisatuaren munduan, zer ematen dien
|
bat
batean eta ahoz aritzeak… Eta kontaketa pertsonal horietatik abiatuta poliki poliki ikuspegia zabaldu eta kultura bakoitzean kantu inprobisatuak dauzkan funtzio, balio eta moduez azalpenak ematen dituzte. Eta ederra da ikustea nola gehienak jolas egin nahi hutsagatik murgildu ziren mundu honetan, eta hain oinarri antzekoa duten jardunek nola funtzio eta gorputz desberdinak hartzen dituzten kultura bakoitzaren egoeraren arabera.
|
|
|
Eta ederra da ikustea nola gehienak jolas egin nahi hutsagatik murgildu ziren mundu honetan, eta hain oinarri antzekoa duten jardunek nola funtzio eta gorputz desberdinak hartzen dituzten kultura bakoitzaren egoeraren arabera.
|
Bat
batean eta ahoz ari dena plazan ari baita. Eta plazak ederki islatzen du herri bakoitza nolakoa den.
|
|
|
|
Bat
batean tropela
|
|
|
Ikusleak protagonista bihurtzeko egiten ziren lehiaketa, zozketa eta, haurren kasuan, Irrien Lagunak taldearen babesari esker, jolas bat egiten zuten non irabazleak material kit bat eskuratzen zuen. Baina,
|
batik
bat, ikusleek oroituko dutena frontoiko saltsa da, pilotari eta bertsolarien aurkezpen xelebreak, eta musikak guztiari ematen zion show kutsua. Aurkezlearen figurak pisu handia zuen eta du, ikuskizunari darion lehia umorea balantzan.
|
|
|
Trinidade kalekoa zen Zaldubi bertsolaria, 1894an jaio eta 1957an hil zena. Bere biloba Jose Antonio Gesalaga ere aritu izan zen bertsotan eta,
|
batik
bat, bertso biltzaile lanetan; Trinidade kalean badira pare bat soziedade, eta haietan orduak eta orduak emandakoa zen Basarri; Trinidade kalean jaio zen Andoni Egaña, hamaika urterekin Azken Portura jo bazuen ere, familiarekin.
|
|
|
Izan ere, irudigile ospetsuak beti izan zuen bertsolariekiko halako miresmen bat… euskaraz mintzatzeko gai ez bazen ere. Bere liburuetan, Quosque tandem ezagunean
|
batik
bat, bertsolariaren figuraren gorespena egiten du, bertsolaritzak egun duen prestigiorik ez zuen garaietan. Esanguratsua da, esaterako, Jorge Oteizaren irudi bat izan zela zortzi txapelketatan zehar Euskal Herriko bertsolari txapeldunak jasotzen zuen saririk kuttunena.
|
|
|
Hantxe erabaki nuen bertsolariei buruzko erreportaje bat egin behar nuela. Erabakia
|
bat
batekoa izan zen.
|
|
|
Kantuaren hotsak berak poza eragiten zidan. Gero jakin nuen letrak
|
bat
batekoak zirela. Hasieran, –onartzen dut– ez nuen sinesten…
|
|
|
Nik Santa eskean ezagutu ditut koplari onak bertsolari kontsideratzen ez zirenak; koplaren moldea bi puntukoa zenez, errazago animatzen zirelako edo. Esate baterako, Errezilgo Artañolan hiru anaia ziren koplari fenomenoak; Artañola Kojua,
|
batik
bat. Loidisaletxe, Txapel eta Zepai ziren inguru honetan bertsolari sonatuak, baina haien inbidiarik gabeko koplaria zen Artañola.
|
|
|
Gure aitona bertsozale amorratua zen arren, ez zen bertsolaria, baina koplari ibilia zen askotan paperetik ikasitakoekin. Nik ere banekizkien kopla jarriak, baina
|
bat
batekoak askoz ere gehiago gustatzen zitzaizkidan. Eta neure buruari agindua nion egunen batean Santa eskean ateratzekotan, bat batean kantatuz aterako nintzela.
|
|
|
Nik ere banekizkien kopla jarriak, baina bat batekoak askoz ere gehiago gustatzen zitzaizkidan. Eta neure buruari agindua nion egunen batean Santa eskean ateratzekotan,
|
bat
batean kantatuz aterako nintzela. Gure kuadrillarekin Eizmendiko Sabin ibiltzen zen koplari, eta hark jakingo zituen 60 bat kopla.
|
|
|
Harrokeria puntu hori nuen barruan. Kopla haiek nireak baino hobeak izango ziren, baina nik entzuteko ere nahiago nituen
|
bat
batekoak. Santa Agendaren bizitzarekin hasten ziren eta, segidan, etxekoak koplatzen zituzten, baina pertsonalizatu gabe.
|
|
|
Kopla horiek berdin balio zuten baserri batean ala bestean.
|
Bat
batekoak, ordea, etxeko bakoitzaren pikardiak kantatu behar izaten zituen. Ate ondoko koplariaren lana saltsa jartzea izaten zen.
|
|
|
Zein da
|
bat
bateko koplaritzaren urrezko aroa?, galdetu diogu Imanol Lazkanori. “Azpeiti buelta honetan Gerra ondoren izan zela esango nuke, baina baldintza bereziak eman zirelako seguru asko.
|
|
|
Zerbait ginela erakusteko urteko gure plaza bakarra zen hura. Ez dut esan nahi horrekin inguru honetan bakarrik zeudenik
|
bat
bateko koplariak. Hasi Berriatutik, Mutriku, Elgoibartik barrena ia Gipuzkoa osoko ohitura izango zen seguru asko bat bateko koplariena.
|
|
|
Ez dut esan nahi horrekin inguru honetan bakarrik zeudenik bat bateko koplariak. Hasi Berriatutik, Mutriku, Elgoibartik barrena ia Gipuzkoa osoko ohitura izango zen seguru asko
|
bat
bateko koplariena. Gure aurreko bertsolarien belaunaldia gerra aurretik ibili zen koplari.
|
|
|
–Gipuzkoako eskualde zabal
|
batean
bat bateko koplariekin ibiltzen dira Gerra aurretik gaur arte. Kosta egiten zaigu tradizio hori Bizkaian ez dela eman sinestea.
|
|
|
–Gipuzkoako eskualde zabal batean
|
bat
bateko koplariekin ibiltzen dira Gerra aurretik gaur arte. Kosta egiten zaigu tradizio hori Bizkaian ez dela eman sinestea.
|
|
|
X.K.: Gure aita koplaria zen eta gehienbat kopla idatziak erabiltzen bazituen ere, gai zen, tarteka, bat edo beste
|
bat
batean kantatzeko. Amurizak esaten du berak Bizkaiko koplariei buruz duen irudia ere horrelakoxea dela:
|
|
|
Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan bi tradizio bizi dira elkarrekin koplaren arloan: kopla ikasiena dago Euskal Herri osoan, salbu eta Iparraldean, nahiz eta han ere Larrañeko albadak dauden eta
|
bat
bateko koplarien tradizioa Gipuzkoan.
|
|
|
–Koplakera estereotipatu honen barruan lekurik izan al lezake
|
bat
bateko koplak?
|
|
|
X.K.: Eskeko koplen zati honetan ez, baina eskabide koplak zetozen ondoren eta, zati horretan, aukera zegoen
|
bat
batekoak botatzeko. Kontsultatu ditudan koplariek esan izan didate bi zati izaten zituela eskeak, eta bigarren zati horretan, eskabideari zegokionean, ohikoa zen norbaitek bat batekoak kantatzea.
|
|
|
Eskeko koplen zati honetan ez, baina eskabide koplak zetozen ondoren eta, zati horretan, aukera zegoen bat batekoak botatzeko. Kontsultatu ditudan koplariek esan izan didate bi zati izaten zituela eskeak, eta bigarren zati horretan, eskabideari zegokionean, ohikoa zen norbaitek
|
bat
batekoak kantatzea.
|
|
|
Bizkaian, noski, badaude koplariarekin dabiltzan taldeak ere, baina paperetik kantatzen dute.
|
Bat
bateko koplariak aurkitzeko Berriatutik Gipuzkoa aldera abiatu behar da. Neuri arraroa egiten zait Bizkaian paperetik kantatzen duten koplariak egon eta bat batekorik ez egotea, baina adituek hori diote.
|
|
|
Bat bateko koplariak aurkitzeko Berriatutik Gipuzkoa aldera abiatu behar da. Neuri arraroa egiten zait Bizkaian paperetik kantatzen duten koplariak egon eta
|
bat
batekorik ez egotea, baina adituek hori diote. Urretxindorrak ez al zuen koplarik kantatzen?
|
|
|
–Kontua da kopla jarriak edo paperetik kantatzen direnak gorde egiten direla eta
|
bat
batekoak haizeak eramaten dituela.
|
|
|
–Mendiko herri eta auzoetan izan du indarra Gipuzkoan bereziki
|
bat
bateko koplaritzak. Elizak ere izango zuen, beharbada, zerikusirik horretan.
|
|
|
–Aitak egiten al zuen
|
bat
batean?
|
|
|
Kopla zaharretan eman den fosilizazio horrekin kontrastean XX. mendean zehar bereziki Gipuzkoan egon den
|
bat
bateko koplaritzaren indarra daukagu. Hasi Bizkaiko Berriatutik eta Elgoibartik zehar, Urola bailara osoan barrena —Matximenta, Beizama, Errezildik Aiaraino—, urrezko aro bat ezagutu zuen eskeko koplak gerra aurretik eta, batez ere, ondoren.
|
|
|
Euskal Herri osoan (Ipar Euskal Herrian urriagoa da tradizioa), bestalde, bertso ikasiekin kantatzen duten koplariekin ibili izan dira urtetan mutil taldeak lehen, eta talde mistoak, orain. Etxekoak koplatu eta eskabide koplak iristean, badirudi koplari askok
|
bat
batekoak tartekatzen zituztela.
|
|
|
“Gaur bezain ondo bertsotan ez da sekula egin. Maila izugarria dago, bertso eskoletan egin den lanari esker
|
batik
bat. Baina garai bateko gatz eta piper hori galdu egin du bidean.
|
|
|
Matalas arras maitea zuen
|
baten
baten lanturuak ote. Etxahunek hori dio.
|
|
|
Bertso ibilbideen lehenbiziko alea ezin zitekeen edonon izan. Izango da ekimenaren berri eman eta Gipuzkoako herri txikiren batean pentsatuko duenik;
|
baten
bati burutik pasatuko zaio Xalbadorrek Urepeletik edozein saiotara iristeko sarritan egingo zuen bide luzea; eta norbaitek pentsatuko du Gasteizko Aiotz plazatik Aiztogile kalera badagoela zer kontatua.
|
|
|
Bilbok badu paradoxa handi bat bertsoekin: ez dago Bilboko bertso eskolarik, ez bere burua bilbotar izendatzen duen bertsolari saldorik, baina hiriburuaren lurretan
|
bat
bateko kantu errimatuarekin lotutako pasadizo eta gertakari ugari aurki daitezke.
|
|
|
Bertsolarien artean ere, bizkaitar asko izanagatik taldearen jarraitzaileak, ausartuko naiz esatera zale eta bertsolari ezagunena Anjel Mari Peñagarikano anoetarra izango dela. Albizturren jaioa izan arren, beti azaldu du talde zuri gorriaren aldeko babesa,
|
bat
batean zein idatziz dozenaka ale eskainiz.
|
|
|
Bigarrena Gabi de la Mazak karaoke bihurtutako bertsoa da, eta hirugarrena, Anjel Marik partida batetik atera berritan EITBri botatako
|
bat
bateko bertsoa; Txirritaren garai zaharreko izaera kronikagilea zaharberrituz, anoetarrak hamarreko txiki batean azaldu zuen egun hartan gertatutakoa kameraren aurrean.
|
|
|
|
baten
bat atetik dator
|
|
2018
|
|
|
Gaur egun bertsoak entzuten dituenak badaki zer sormen mailara irits daitekeen bertsolaria goia jotzen duenean. Bertsolariek kantuan sortzen duten
|
bat
bateko lilura horrek pizten du bertsolaritzaren metxa. Baina beste diziplina artistiko batzuek ere badauzkate sortzaile bikainak eta, hala ere, ez daukate halako oihartzunik.
|
|
|
Baina bertsolaritzak gizarte mugimendu bihurtzea erabaki zuenean, asmatu egin zuen, zeren hainbat hamarkadatarako bere geroratzea bermatu baitzuen. Arraroa egingo zaio
|
baten
bati bertsolaritza gizarte mugimendu bat dela esatea, baina, egia esan, erraz defini daiteke hala: egiturazko arazo historiko bati erantzuteko antolatzen da, munduari begiratzeko eta funtzionatzeko ikuspegi bat eraikitzen du, aukera leihoak aprobetxatzen ditu, gainerako agenteekin interakzioan sartzen da, jendea mobilizatzeko baliabideak martxan jartzen ditu, jende asko mobilizatzen du, eta, batez ere, bere egoeraren jabe egiteko eta bere existentziaren baldintzetan eragiteko antolatzen da.
|
|
|
Baina, gainera, sortzaileen eta zaleen artean hainbat mundutako jendea badago, sinergiak handiagoak izan daitezke. Artikulazioa ez da normalean
|
bat
bateko fenomenoa. Bertsolaritzan, adibidez, rockaren belaunaldia ez zen hasieratik naturalki txertatu.
|
|
|
Hub izatea lortzen duen enpresak/ mugimenduak/ fenomenoak bereganatu egiten du jendearen bizindarra, eta trukean zerbait ematen dio jende horri
|
;
batik bat, beste jende batengana iristeko lotune izatea, biografiak gurutzatzea, bestela biziko ez lituzkeen esperientziak bizitzeko aukera alegia. Ondorioz, jendearen jarduera mesedegarri bihurtzen da hub horrentzat.
|
|
|
Pertsonalki, uste dut Bertsozale Elkarteak parte hartu izan duela esfera publikoan, beste kontu bat da nola parte hartu izan duen. Bertsolari Txapelketa Nagusian, oholtza eta oholtzaren ingurua ahalik eta gehien soildu eta bertsoa erdigunean jartzearen aldeko apustua egin genuen; 2016an, Europa
|
Bat
Batean topaketak antolatu genituen hizkuntza gutxituen gaia, transmisioaren gaia eta generoaren gaia erdigunean jarrita; hainbat elkarte eta erakunderekin ari gara lankidetzan… Hori izan da esfera publikoan parte hartzeko gure modua: egiten dugunaren (eta, nahi bada, egiten ez dugunaren) bidez komunikatzea gure diskurtsoa eta gizartean daukagun kokapena zein den.
|
|
|
Bertsolariak, bere ohiko forman sortzen duenean, bukaerak pentsatzetik egiten du aurrera, garbi du nora doan. Bestelako diziplina artistikoekin nahastu denean, ordea, musikarekin
|
batik
bat, bukaera zein izango zen jakin gabe ekin dio, konbinazio berriak bilatuz, ezer ez zegoen lurralde artistikoetara sorkuntzak ekarriz, nolabait ere, harreman berrien hasierak marraztuz.
|
|
|
Oholtza gaineko jardunean gai jartzaile gisa hasi nintzen, eta
|
bat
bateko jauzia modu xelebrean iritsi zitzaidan. Orominoko Bakixa auzoan ginen eta ni, gai jartzaile.
|
|
|
Urte horretan emaztea hil zitzaidan eta bertso kantua etetea erabaki nuen. Dena
|
bat
batean utzi ez banuen ere, ez nuen ez indarrik ezta gogorik, bera baitzen martxan jartzen ninduen motorra.
|
|
|
Niretzat Arabako bertso eskolen sorreran parte hartu eta ezagutu dudan jende zoragarri guzti horrekin nire jarduna partekatzea, harro sentitzeko moduko arrazoia da. Eta nola ez, gaurko Arabako Bertsolari Txapelketan, oholtza gainean eta
|
bat
batean 40 bertsolari ikustea. Baita ikastetxez ikastetxe aurkitu ditudan hala ikasle, nola irakasle.
|
|
|
Goierriko Bertso Eskola. 60 urtetik beherako goierritar bertsolariak hantxe zaildu dira
|
bat
bateko jardunean, eta Ordiziako Barrena jauregia urtetan zapaldu ez duenak ere, halako maitasun berezi bat gordetzen dio bertan hainbat ordu pasatako goiko solairuko gela handiari. Dudarik gabe, bertsolarien sorleku izan da Ordiziako Barrena jauregia.
|
|
|
Asteko sei egun lanean eman ondoren, igande arratsaldea izaten zuten bestarako eta bertsotan aritzeko. Herriko plazan soinuaren harira dantza egin eta, gero, ostatu giroan kantu zaharrak, bertso jarriak eta, lotsa galdutakoan,
|
bat
batean bertsotan aritzeko aprobetxatzen zuen arratsaldea.
|
|
|
Hutsuneak hutsune, ukaezina eta poztekoa da bertsoaren lau oinak ez direla mendeetan zehar puskatu.
|
Bat
bateko zein idatzizko sortek bizirik diraute; ez bertsolarion ahotan bakarrik gainera; hezkuntza arautuan milaka haur eta gaztek lantzen dute bertsolaritza ikasgaien artean. Eskaintza, adin orotara moldatzen asmatu dela esan daiteke beraz.
|
|
|
Lehiaketok Eisteddfoden ospatu dira aurten ere, ohikoa den bezala. Poesia galesaren etorkizuna beste toki batean egon daiteke, modu ausart eta esperimentalagoetan.”Stomp” a ezohiko poesia lehiaketa bat izan zen, 2000 urtean garatu zena eta hasieratik harro egoteko moduan irekia eta
|
bat
batekoa izan zen. Aurtengo Eisteddfoden edizioan hobekuntzak izan ditu.
|
|
|
Duela hamarkada batzuk, poetek beren lana lehiaketa batera bidali eta irabazi edo galdu egin zuten jakiteko hilabete batzuk itxarotea onartzen zuten bitartean, oraingo poetak ez dira beren lana isilpean mantentzearen aldekoak. Badirudi aldizkako zuzeneko poesia irakurketa eta lehiaketetan poemak probatzeak eta
|
bat
batean online eginiko publikazioek ematen duten poztasunak, eisteddfodic lehiaketaren barne antolakuntza ere irauli dutela. Aldi berean, badirudi hileroko salmenta duen Clera podcast eta Ystamp literatura aldizkaria (online agerpen handia du, eta hiruhileko paperezko argitalpena eta gehigarriak) bezelako enpresa independienteek jada finkatutako izenburuek baino ospe handiagoa dutela eta, orokorrean, garrantzitsuagoak direla.
|
|
|
Orduan gertatzen da, bertsolaritzak emana, bizitzaren miraria, ezer idatzia ez den lur idorrean ere, hazia erein, sustraia zabaldu eta
|
bat
bateko jarioaren bitartez loratzen dena.
|
|
|
Bertsoaldi bat bezalaxe,
|
bat
batean, etorri zaigu itzulpen enkargua. Hasi gara, itzulpen ideala buruan, Txirritaren hizkerara ahal bezainbat gerturatu nahian hark egingo zuena imitatu nahian, haren beste bertso jarri batzuetako puntuak kopiatuta… Baina atzera egin dugu, fideltasunaren izenean desleial ari baikinen hizkuntzaren historiarekin, dialektologiarekin eta Txirritarekin berarekin.
|
|
|
Aditu batzuek diote begiz errimatzen ikasten dugula eta ez horrenbeste belarriz. Eta uste dut bertsoak hobeto funtzionatzen duela doinuarekin eta,
|
batik
bat, kantaerarekin asmatzen bada. Doinua erabiltzen asmatzea azentua eta errima ere lantzea bada, eta hortan sakonduta ondorio interesgarriak atera daitezke.
|
|
|
|
Batik
bat gaurkotasuneko albisteak jarraitzen ditut, eta horiei buruzko iritzi ezberdinak irakurtzen saiatzen naiz dena hobeto ulertzeko. Geroz eta pazientzia —eta denbora— gutxiago dut egunkari oso bat edo bi hartu eta patxadaz irakurtzeko, eta ziurrenik Twitterrek zerikusia du horrekin.
|
|
|
Bertsolaritza Twitterren ere badago, bertsozale eta bertsolari asko baikaude bertan, eta ez da kasualitatea izango.
|
Bat
bateko erantzunak, labur eta modu interesgarrian eman beharreko iritziak, jarraitzaileak eta feedback a… plaza mota bat gehiago da. Azkenengo Euskal Herriko Txapelketak, esaterako, Twitterren oihartzun handia izan zuela iruditzen zait:
|
|
|
Gazteak bertsotan probatzea gustatzen zitzaion eta Joxe Mari Iriondok dio Xabier Amuriza ere neurtu nahi izan zuela. Ez zen, bere garaiko bertsolari askorentzat bezala,
|
bat
bateko bertsolari peto petoa eta ez zuten espero 80ko txapelketa hartan gailenduko zenik. Amurizak, ordea, sekulako erakustaldia eman zuen.
|
|
|
2012 tartean glosada marka guztiak gainditzen dira: ikasleenak tailerretan, sare sozialetako presentziarena… 2013an ospatu zen 12 orduko
|
bat
bateko glosadan (urtero Herrialde Katalanetan egiten den ekimen ibiltaria) Manacor, Mallorcako glosaren erdigunea, pil pilean dago. Jende askok egiten ditu glosak eta parte hartzen du Glosadesetan.
|
|
|
Komunikabideetan ere presentzia handitu beharrean gaude, prentsa idatzian zein irrati telebistetan; kontuan izanda, bestalde,
|
bat
bateko ahozko poesiaren hauskortasuna masa hedabideetan sartzen denean, eta trataera axolagabe edo instrumentalizatuak sortu lukeen folklorizazio arriskua. Ez dago glosarekin lotutako ekitaldiei modu iraunkorrean espazioa eskaintzen dion hedabiderik, salbuespen bereziak kenduta.
|
|
|
Teknika eta edukiaren arteko oreka aurkitzen saiatu behar gara. Teknikoki geroz eta zehatzagoak gara, bertutetsuagoak, terminoa balekoa bada; baina ez genuke ahaztu behar
|
bat
bateko glosa faktore askoren mende dagoela, ez testuarena bakarrik, ekintza komunikatibo magiko eta zorabiagarria den heinean.
|
|
|
Ulertzen dut horiek direla etorkizuneko koordenatu nagusiak ahozko
|
bat
bateko poesiarentzat, Mallorcan eta bazter guztietan.
|
|
|
Idatzi honekin dudan asmoa da, beraz, nire iritziz egoera honetara ekarri gaituzten arrazoiak azaltzea, egungo panorama zehaztu eta etorkizuneko erronka nagusienetako batzuk orraztea. Garaipenez eta porrotez hitz egin dugu, tradizioaz eta modernitateaz, edukiaz eta teknikaz, glosadoreaz eta entzuleaz… Funtsean,
|
bat
bateko ahozko poesian dauden dikotomia edo pendulu kulunkariez.
|
|
|
XXI. mendeko lehen urteetan gertatu zen Mallorcako
|
bat
bateko glosaren biziberritzea eta gorakada azaltzen dituen faktore erabakigarriena: belaunaldi erreleboa eman zen oholtzan agertu ziren glosadore berriekin.
|
|
|
Manifestazio herrikoi baten instituzionalizazioak arriskuak dakartzan arren, glosadoreak, pixkanaka, glosa funtzionalitateaz hornitzen joan ziren, eta ordu arte ezezagunak izan ziren gizarteko zenbait esparrutan sartzen. Glosadoreek irrati eta telebistetan presentzia handiena izan zuten urteak izan ziren,
|
bat
bateko kantuaren ezagutza eta zabalkundea hauspotzen zuten programekin, desiratutako kalitatea beti lortzen ez zen arren.
|
|
|
Horregatik, entzule batek dioenean “gaizki epaitu dute; halakoak hirugarren behar zuen, eta ez bigarren”, edo egokitasuna gehiago puntuatzen dela “ideia onak” baino, ohartu behar luke epaimahaikideen artean, hain segur badagoela
|
baten
bat, haren sailkapen bera zeukana. Entzuten den puntuazioa, zazpi epaimahaikideek emandako puntuen batuketa da.
|
|
|
kanpora begira diskurtso feminista daukana baina lankide emakumea gutxiesten duena, elizaz eta handizki ezkondu den ateo ezkertiar “eredugarria”… Batzuek eskatzen diete bertsolariei zerbait berria errateko, ohiko ideietatik ateratzeko… Nago bertsolariei ez ote zaien eskatzen beste inori eskatzen ez zaiona. Prosaz (ahoz edo idatziz) betiko iritzi emaileok betiko orokorkeriak errepikatzen ditugun herrian, bertsolariei eskatzen diegu gogoeta berriekin txunditu gaitzaten,
|
bat
batean, errimatuz eta silabetan ongi kokatuz. Ekar dezagun politikara ariketa hori.
|
|
|
Edukia, irizpide tekniko batzuen arabera eraikitako bertsoan. Diskurtso koherentea, ulergarria(
|
bat
batean ulertzeko modukoa). Arau horiek errespetatzean dago bertsoaren zailtasuna.
|
|
2019
|
|
|
Irizpideak argi eta garbi dituztenak. Bertsoa entzun bezain pronto, han bertan, berehala,
|
bat
batean bertsoa balekoa, ona, eskasa edo bikaina izan dela juzgatzeko.
|
|
|
Rufino
|
bat
bateko bertsolari ezaguna ez izan arren, behin Zaldibiako taldean kantatu omen zuen, garai batean Euskadi Irratiak antolatu zuen Pernando Amezketarra izeneko sarian. Eta, gainera, ez omen zen batere gaizki aritu, han hartako antolatzaileetakoa zen Joxerra Garzia lagunak birritan esan izan digunez.
|
|
|
Hamaika bilera, eztabaida eta entrenamendu luze egin ondoren, azkenean, heldu ginen behintzat irizpideen txostena finkatzera:
|
Bat
bateko bertsoak epaitzeko irizpideakizenarekin bataiatu genuen. Bertan, orientazio orokorrak, gaiari dagozkion irizpideak, hizkerari dagozkionak, neurriari buruzkoak, errima, denbora eta erritmoa, kantaera, doinuak eta beste… zehaztuta utzi genituen, behingoz idatzita.
|
|
|
Hura guztia praktikara eramatea. Eta ez bertso saioa entzun eta biharamunean, hurrengo asteetan,
|
bat
batean, baizik, bertsoa amaitu orduko nota ipini behar zen.
|
|
|
Esanguratsuena sartzeko, pisuko beste batzuk kanpoan utzi beharra. Horixe da heriotza, dena kolpean mozten du, eta ezerk ez du zentzurik, denak beste zentzu bat duelako
|
bat
batean.
|
|
|
Hala da, bai.
|
Bat
bateko bertsogintzak, adibidez, rolak banatzera jo izan du elkarrizketak sortzeko, eta, hor, emakumeenak gizonekiko loturaren arabera interpretatu izan dira beti: gizonaren pertsonaia ondo matizatu eta, jarraian, “eta zu emaztea”, “eta zu ama”, “eta zu amona”… Bertso idatzietan ere, oso presente dago betiko dikotomia:
|
|
|
Publikoak oraindik gauza jakinei egiten die barre, eta, bertsolariek umore hegemonikoa alde batera uzteko, publikoan ere eman behar da aldaketa. Baina, bertsolaritzak duen erronka zailenetakoa hori guztia
|
bat
batean egin beharra da. Formari dagozkion muga zurrunak bete behar dira, urjentziaz sortzen den jarduna da eta, beraz, bi aldiz pentsatzeko denborarik ez duzu.
|
|
|
Bertsolaritzan garatutako umorea (k) aztergai, genero ikuspegitik da lehen egin dudana. Boterearekin harreman zuzena duten bi eremu egungo
|
bat
bateko bertsolaritzaren testuinguruan aztertu ditut. Hau da, genero sistema eta umore sistema nola uztartzen diren.
|