|
2010
|
|
|
Gainera, Erreforma protestantearen adar erradikalenak zabaldu ziren AEBetan. Muturreko adar
|
hauek
Kalvinen ondorengoak ziren, oro har. Jakina denez, erreformatzaile honen gogoaren muinean Erreforma ahalik eta leku gehienetara zabaltzea zegoen, Lutherrenean ez bezala, eta bere ekimenetik sortutako hainbat adarren asmoa Atlantikoz bestaldeko lurraldeetan gauzatu zen.
|
|
|
Kasu honetan, hurrenez hurren, bulkada sekularra eta balore erlijiosoak politikara zabaltzea izan ziren bi muturrak. Mutur
|
hauek
, ordea, ezin ziren erlijio desberdinen arteko talka gisa ikusi, txanpon bereko, hau da, erlijio bereko bi alderdi gisa baizik. Denak ziren sinestunak.
|
|
|
esaterako, Zazpigarren eguneko adbentistak eta hauetatik banandutako Jehovaren lekukoak. Azken
|
hauek
, esaterako, estatuari zor zaizkion atxikimendu guztiei uko egiten diete oraindik ere, soldadutza derrigorrezkoari bereziki.
|
|
|
Bi jarrera kontrajarri
|
hauek
mailak dituzte, hala ere. Perfekzionismoak eduki trinkoak izan ditzake (demagun, Erdi Aroko kristautasunarenak bezalakoxeak) ala, bestela, balore arin eta guztientzat onargarriak bultza ditzake (autonomia moral hutsa indartzen dutenak, esaterako).
|
|
|
Azken hamarkadetan egon den eztabaida filosofikoan bi gai nagusi
|
hauek
gurutzatu dira: komunitatea vs indibiduoa, eta perfekzionismoa vs antiperfekzionismoa.
|
|
|
Eremu politikoaren mugaketaz gainera, izan bada beste saiorik aniztasunaren kudeaketan. Rawlsen berrikuntza epistemologiko
|
hauek
erabili gabe, antolaketa politikoari gutxieneko eduki moral bat ematea litzateke irtenbidea, J. Razen iritzian. Eduki moral hau ongizate orokor bat bultzatuko lukeena litzateke; nork bere ongiaren ideia gauzatzeko erraztasunak emango lituzkeen antolaketa hobetsi litzateke.
|
|
|
Horretarako, J. Habermasek plazaratutako elkarrizketa ideala, apika, ez da nahikoa, arrazoiak zailak baitira neurtzen. Zailtasun
|
hauek
zuzentzeko Rawlsek elkarrizketari jarritako mugak erabil litezke: teoria orohartzaileak alde batera utzi eta eremu politiko hutsa eraiki.
|
|
|
beldurra, jakin mina, egoismoa, miresmena, inbidia, mespretxua, indiferentzia... Sentimendu
|
hauek
, gero, isla soziologiko bana izan ohi dute, bat batekoak zein antolatuak. Honen guztiaren ondoren, sarritan dezente beranduago, elaborazio intelektual justifikatzaileak sortzen dira, gehienak zuritzaile hutsak, gutxi batzuk sentimendu horietatik harantzago doazenak.
|
|
|
" a liberal socialist regime can also answer to the two principles of justice". Neoliberalek gogorki astindu zituzten azken
|
hauek
, ia liberalismotik kanpora egotziz.
|
|
|
Ez dago ezer lotsagarririk, ordea, jatetxe europar gehienetan aukera haragijalearen ondoan aukera begetarianoa agertzen denean. Fededun islamiarren betebeharren artean egunean zeharreko otoitzaldiak daude, eta
|
hauek
ekologista muturreko baten betebeharren mailan egon litezke, arreta amini bat jarriz gero. Kontuan izan behar da ekologismo sutsu batek, erlijioak bezalaxe, berdin berdin erabiltzen dituela balore orohartzaileak.
|
|
|
Kantek gizakiaren autonomiatik ekitea eskatzen du, eta Millek indibidualitate indartsu batetik. Bi definizio
|
hauek
hainbat erlijio edo teoria filosofiko kanpoan uzten dituzte. Zaila litzateke, beraz, teoria horietatik ateratako antolaketa politikoan adostasuna erdiestea.
|
|
|
Rawlsek ez du hainbeste eskatzen, gizakiaren kontzeptu
|
hauek
eta beste asko bildu nahi izango lituzkeen teoria politiko bat besterik ez du eraiki nahi, hiritar guztien ongiaren ideiak eta bizitza egitasmoak errespetatu nahi izango lituzkeena. Hortaz, liberalismo orohartzailea ere baztertu egiten du Rawlsek, eta liberalismo politikoa deitutakoa garatzen saiatzen da.
|
|
|
Garbi dago filosofiak hartu duen joera dialogikoarekin batera mugitzen dela Rawls, berak honelakorik aitortu ez arren. Gizakiaren ahalmen linguistikoan oinarritutako teoriak dira
|
hauek
, hots, arrazoimena bestearen aurrean elkarrizketaren bitartez erakutsi behar izatean oinarritzen dira. Rawlsek, zor filosofiko horiek ezkutatuz, teoria orohartzaileek teoria politiko hutsak garatu behar dituztela eskatzen du.
|
|
|
Ez da dena onartu behar. Alabaina, tolerantziaren muga horiek ez dira edukiei dagozkienak, besteekiko jarrerei dagozkienak baizik, eta jarrera
|
hauek
politikoak dira, ez, inolaz ere, metafisikoak. Gizarte modernoaren pluralismoa kudeatu nahi da eta diferentearekin bizitzea da helburua.
|
|
|
Frantseseko klaseko hiru kide azaldu ziren handik gutxira, haiek ere Adrian ikustera; Joseba ez ezik Susana eta Victoria izeneko neskak. " Ezin ditut pelikula
|
hauek
ikusi. Gorroto ditut gerrak", esan zuen Victoriak sofan esertzearekin batera.
|
|
|
Gazte
|
hauek
gure bailaran sekula santan ezagutu izan den erosteko ahalmenik handiena gozatzen dute, hain zuzen oparotasun kooperatibistaren seme alaba direlako eta eurak ere gazte gazterik kooperatiban hasten direlako oso ongi ordaindutako lanpostuetan.
|
|
|
Talde zaharren kasuan (Eskorbuto, Rip, Cicatriz...) ulergarria zen orduko hizkuntza egoeragatik, baina orain oso txokante egiten da gazte euskaldun zahar alfabetatu
|
hauek
sortzen dituzten punk talde berriek ere gaztelaniaz abestea nagusiki.
|
|
|
Dirudienez gaztelaniaren adierazkortasunak liluratzen ditu gure gazte euskaldun, aberats zein anti-sistema
|
hauek
. eta ez euskararenak.
|
|
|
Irenek eta tipoak utzi didaten barea dirudienez kutsaturik dago eta akordura etortzen zaizkit, iraganetik tropelka heldu balira bezala, hemen ugari izaten ziren arratoiak, ibai ertz
|
hauek
ale nazkagarri txiki zein handien erresuma izaten baitziren Irene maite nueneko garaian.
|
|
|
minutu
|
hauek
baliatu behar nituzke indar sexuala berreskuratzeko, lehenik eta behin nire buruari aginduz lehengoa korto zirkuito xelebre bat besterik ez dela izan, beldurrari beldurra edo horrelako zerbait. Kontzentra nadin Irantzuren zango mardulek bat egiten duten inguru pubiko bionikoan, bertako narru zuria zentimetroz zentimetro xurrupatuz, baita tarteka zabaltzen diren zuloetan mingaina sartuz ere.
|
|
|
Lapikotik platerera botatzerakoan pellen ore arrastoak itsatsirik gelditzen dira ontzien ertzetan. Hondar
|
hauek
atzamarrez batu eta mingainarekin zurrupatzea plazer une betea izaten da umeentzat.
|
|
|
Bai erantzun zidan oso segurumendi
|
hauek
latzak izan daitezke, opresiboak. Gainera ez daukate muga ezagunik, inork ez dakielako zenbat neurtzen duten zehazki.
|
|
|
Zer egin, zer esan; erabat kontzentratu nintzen zerbait bikaina asmatzeko, antzezteko... eta batera etorri zitzaizkidan kolunpio majikoaren irudia eta" xigua" hitzaren doinuak, azken
|
hauek
iraganetik etorri ere.
|
|
|
Urteak iraganik, Euskararekiko mesfidantzak bidea egin zuen hiztunen gogoan eta, une batean, baldintza egokiak gertatu orduko (erdal administrazioa, ondoko herri erdaldunduak, irakasle eta apez erdaldunak edota erdalzaleak...) belaunaldi berria osoki erdalduna bihurtzen zen. Eta baldintza
|
hauek
arruntak izaten hasi ziren Nafarroako erdialdean, azken hiru mendeetan ez bezala.
|
|
|
Bigarren karlistadaren ondoren, begi bistakoa zen galera asaldagarri horrek euskaltzaletasuna piztu zuen zenbait jenderengan, atzerriko zientzia jendeek Herriko kulturan interesa erakutsi zutenean areagotu zelarik. Azken
|
hauek
maila zientifikora eraman zuten gaia, aitzineko denboretako fantasiak eta bidegabekeriak baztertuz; aitzindari hauen artean daude, besteak beste: Wilhelm von Humboldt(), Victor Stempf() eta Hugo Schuchardt (18421927) alemanak, Willen J. van Eys() eta C. C. Uhlenbeck() holandarrak, Julien Vinson() frantsesa.
|
|
|
Mintzaira menperatzaileek menperatuak gailentzen dituztela
|
hauek
baino gehiago lantzen direlako frogatua dugu jadanik. Landu dezagun euskara eta kausa berak ondorio bera sortzen duela ikusiko dugu."
|
|
|
Ingalaterran sortu zen Napoleonen iloba Louis Lucien Bonapartek, kimika, mineralogia eta hizkuntzalaritza ikasketak egin zituen, baina azken
|
hauek
zuten bere arreta bereganatu eta Euskararen ikerketetara zuzendu. 1856 urtean egin zuen lehen bidaia Euskal Herrira eta Urruñako Lore Jokoetan egon zen, herritarrei Euskaraz mintzatu zitzaielarik.
|
|
|
Pasai Donibanen (G) eta Baionan (L) denbora puska eman zuen, Donostia (irudian), Hernani, Iruñea, Orreaga., besteak beste, bisitatu zituelarik. Egonaldi honi buruzko gogoetak eta deskribapenak utzi zituen, honako
|
hauek
adibide:
|
|
|
" Espainian nago[.] Baina Espainian al nago hemen? [.] Doi doia izaten da espainola Donostian; euskalduna izaten da[.] Gazteleraz zerbait da, baina batez ere euskaraz mintzatzen da[.] Gaineratu egiten dut hemen deusek hautsi ez duen lokarri sekretu eta sakonak batu egiten dituela euskal familia misteriotsuaren atal guztiak, itunak izan arren, muga diplomatiko
|
hauek
, edo Pirineoak izan arren, muga natural hauek. Nabarra hitz zaharra ez da hitz bat.
|
|
|
" Espainian nago[.] Baina Espainian al nago hemen? [.] Doi doia izaten da espainola Donostian; euskalduna izaten da[.] Gazteleraz zerbait da, baina batez ere euskaraz mintzatzen da[.] Gaineratu egiten dut hemen deusek hautsi ez duen lokarri sekretu eta sakonak batu egiten dituela euskal familia misteriotsuaren atal guztiak, itunak izan arren, muga diplomatiko hauek, edo Pirineoak izan arren, muga natural
|
hauek
. Nabarra hitz zaharra ez da hitz bat.
|
|
|
Euskararen kontrako diskurtsoa garaian ere indarrean zegoela erakusten duten bertsoak ere idatzi zituen Iztuetak, honako
|
hauek
adibide:
|
|
|
Garapen hau erromatar inperioa tokian tokiko hizkuntzen gainean zegoen bitartean gertatu zen eta mintzaira
|
hauek
, hiztunen elebitasun maila desberdinen bidez, eragina zuten emaitzan. Prozesu hau, jakina, inperio osoan gertatu zen eta emaitzak askotarikoak izan ziren.
|
|
|
Erreginen identitateaz eztabaidatu bada ere, badirudi honako
|
hauek
direla:
|
|
|
Errioxako Donemiliagako monasterioan XI. mendeko liburu batzuetan hitz eta esaldi batzuk glosak deituakLatina ez den hizkeran daude. Glosa
|
hauek
|
|
|
Horrela, estatus berezia zuten etorkin ugari kokatu ziren bideko herri eta hirietan, bereziki Okzitaniako jendea, bai eta frantsesak, juduak edo alemanak ere. Denborarekin, juduak salbu, talde
|
hauek
guztiz nahasiak gelditu ziren bertako jendearekin.
|
|
|
Pasaiako azken hiztunengandik jaso zituen esaldi
|
hauek
, besteak beste, Serapio Mujikak:
|
|
|
Etorkin goiztiar
|
hauek
izen gaskoi ugari utzi zuten toponimian, haien artean honako hauek:
|
|
|
Etorkin goiztiar hauek izen gaskoi ugari utzi zuten toponimian, haien artean honako
|
hauek
:
|
|
|
Mendialdean, Lleidako Pirineoraino zabaltzen da euskal toponimoen multzo zabala, haien artean honako
|
hauek
:
|
|
|
XVII. mendean sortu baziren ere (ikus 30), XVIII. mende honetan hartu zuten hedadurarik handiena Lapurdin (Donibane Lohizune irudian), Baxe Nafarroan eta Zuberoan ororen eskolak deitu izan zirenek. Askotan eskola txiki
|
hauek
udalek antolatzen eta erregeek sustatzen bazituzten ere, elizak bultzatu zituen eta bere babesean eta begiradapean zeuden.
|
|
|
Eskola
|
hauek
urte osokoak ziren, lan handienetako aroa salbu:
|
|
|
Irudi polita asko, emazteenak batez ere; gizon eta emakume baserritarrak garbiak eta ongijantziak. Azken
|
hauek
bere dotoretasunagatik nabarmengarriak dira, guztiek dituzte begitarte ederrak, hortz politak, ile beltz ederrak, ongi orraztatuak eta motots luzeak dilindan, maiz xingolez loturik; guztiak jantzi gorriekin gorpuan, azpiko gona urdin edo horiekin, eta oihala garbia eta aski fina. la guztiak oinutsik ibiltzen dira, gure euskaldun emakumeak bezala."
|
|
|
Ternuan mantendu diren hilarri puska
|
hauek
denbora luzez irakurtezinak izan ziren bertakoentzat. J. P. Howleyk haien berri eman zuen eta, bere ustez, hitz bat edo beste salbu, Latinez zeuden idatzirik.
|
|
|
" Bakailao izenari buruz, gure Euskaldunek ezarria da,
|
hauek
Morue bakailao deitzen dute, & eta haiek imitatuz Frantzia Berriko gure ea r 1 herriek ere Morue bakailao deitzen ikasi dute, beren hizkuntzan bakailaoaren izena Apege izan arren. Eta Euskaldunekiko harremanak hain denbora luzekoak dira, non lehen lurretako hizkuntza erdi Euskara baita."
|
|
|
Gainera, elizak herri mintzairak erabiltzeko agindu zuenez, herrietako parrokietan sortutako eskoletan Euskara erabiltzen zen; doktrinaren erakaspenak helburu baziren ere, oinarrizko alfabetatzea irakurri eta idatzisegurtatzen zuten eskola
|
hauek
(ikus 31).
|
|
|
Lan garrantzitsu
|
hauek
ez dira sekulan aurkitu, Frantses Iraultza garaian galdu zirela pentsatzen da.
|
|
|
Gramatikaz gain, Modo de la vizcayna poesia y sus versos atala bertsoei buruz da eta, bukaeran, elkarrizketa batzuk ditu mintzaira erakusteko. Badirudi, Londresen 1623.ean argitaratu zen A dictionary in spanish and english lanean oinarritu zela azken
|
hauek
idazteko.
|
|
|
Semea Poloniako errege 1 1 ’Zan ZUen' plomatiko honek IfUñea bisitatu n. Ostatuan, gelako armairuan zuen dirua lapurtu zioten eskandala gaitza sortuz; Sobieskik ostalana eta haren alaba susmagarri aurkitu zituen, bama
|
hauek
"... oihuka hasi ziren btzkateraz, espatnola eta poloniera beren desberdaa dena Alaba zen lapurra, bama apezpikuak barka egutu zion Sobieskiri, neskaren bizia salbatu beharrez, dirua ere itzuliko Ziotela aginduz.
|
|
|
Baina, askotan, anus atzizkia ain, ano edo in bihurtzen zen Euskararen galbahetik pasatu ondoren. Horrela sortu omenziren honako herri izen
|
hauek
:
|
|
|
Erromatar mitologiak ere eragina izan zuen bertakoan eta zituenjainko eta izaki zerrendari honako greko erromatar
|
hauek
bildu zitzaizkion:
|
|
|
Europako ekialdearen barnetik iritsi ziren alano, bandalo eta suebo herriak Euskararen eskualdean barna igaro ziren penintsularako bidaian, bertan kokatu gabe. Herri
|
hauek
sortutako egitura politikoek ez zuten luze iraun, ondoren, bide bera segituz, heldu zen herri bisigodoak suntsitu zituelako. Herri honek Erroma ordezkatu nahi izan zuen, bai eta lortu ere, sistema politiko iraunkorra eraikiz eta errege bisigodoen dinastia luzea finkatuz.
|
|
|
I V, V eta VI. mendeetako mugimendu
|
hauek
oraingo Europaren mapa finkatzen hasi ziren eta, era berean, bideratu zituzten kultura nahasketek areagotu zuten mintzatzen zen Latinaren desitxuraketa.
|
|
|
Fredegario kronistaren jarraitzaileen eskutik ezagutzen ditugu berri
|
hauek
, besteak beste:
|
|
|
"... nahiz eta Pirineoak zeharkatzerakoan, Baskoien maltzurkeria jasan behar izan zuen. Bere armada lerro luze batean zebilelarik, bidearen estuak hala eskatzen zuelako, Baskoiek segada antolatu zuten, oihanaren iluna egokia baitzen horretarako, eta mendi tontorretatik jautsi ziren armadaren atzealdean zeramatzaten bagajeen eta
|
hauek
zaintzen zituzten soldaduen kontra, eta bultzatu zituzten ibarreko behealdera. Borroka hasirik, azken gizona ere hilik, fardelak hartu zituzten eta azkarki sakabanatu ziren, gauaren lehen itzalak lagun."
|
|
|
Aimunen lau semik pastoralarenak dira bertso lerro
|
hauek
:
|
|
|
Etrurierak, Iberierak eta Euskarak. Herri
|
hauek
aipatu teknika eta ideia berriak ezagutu eta onartu egin zituzten, beren mintzaira propioei eutsiz. Beraz, ordurako, Euskararen jendea
|
|
|
Gaur egun inportanteenak ezagutzen baditugu ere, arkeologiak. oraindik baieztatu gabe ditu idurika daitezkeen beste batzuk. Azken
|
hauek
litezkeenak
|
|
|
./ Z; ag erpenarekin lotzen da eta
|
hauek
Erromako eta
|
|
|
Ez dira beti oso garbiak, baina euskal senekoak direla begi bistakoa da. Izen horietako batzuk honako
|
hauek
dira:
|
|
|
Iduri luke komunitate
|
hauek
eragin handia izan zutela Nafarroako hego aldean, erromatartuago zeuden jendeen artean, alegia; honek bidea ematen du gainerakoak" paganoak" zirela pentsatzeko, jentilak, alegia. Ipar aldean, Akitanian, Bordelek badu apezpikua IV. mendean, baina, oro har, hurrengo mendeetan aski garbi azaltzen da elizaren b ehin behinekotasuna, apezpikutegien zerrenda aldakorra ikusirik.
|
|
|
Elorrio (B) herriko lurraldean aurkitutako harrizko hilkutxa gehienak Argiñetako basaelizan bildurik daude gaur egun. Hilobi kristau
|
hauek
IX. mendekoak dira.
|
|
|
Dirudienez, Zelteraren maileguak dira honako hitz
|
hauek
, besteak beste: gezi maite gori mando
|
|
|
da mailegu gehiago igaro zirela Euskarara zeltekin izandako harremanetan, baina
|
hauek
, era berean, geroago ordezkatuak izango ziratekeen Latinetik etorri mailegu (eta indar) berriekin.
|
|
|
Gaur egungo hizkuntza zelten (Gaelikoa, Bretoiera, Irlandera) hitz batzuek ez omen dute hizkuntzalari batzuen ustezesplikaziorik mintzaira indo-europarretan, eta beren sustraiak
|
hauek
baino lehenagoko batean leudeke. Euskal hitzekin duten antzekotasunak Euskarari hartutako mailegutzat konsideratzera eraman du:
|
|
|
nola egin liteke bestalde hizkuntzahuste hau uzkailtzeko?
|
hauek
ditugu gure buruei egin beharrezko galderak naski.
|
|
|
Gai honi buruz ikertu eta ikasi dena asko da. Urteetan zehar egindako ikerketek, bildutako datuek eta ikasitako berriek gure jendearen gora-beherak garbiki azaltzen dituzte; baina lan
|
hauek
ez dira publiko zabalarengana iritsi eta gehiengoak bere Herriari buruz duen ezagutza, nekez ateratzen da topiko tipikoetatik, tamalez; hauek, gainera, gehienetan auzo herriek sorturikoak direlarik, gure autoestimurako are makurragoa dena. Liburu honetan, dibulgazioaren mailak dituen mugekin bada ere, Euskara Jendearen historiaren ildo nagusiak azaltzen saiatu gara, gure Herriaren gure buruarenikuspegi jantziagoa, zuzenagoa eta askeagoa izan dezagun.
|
|
|
Gai honi buruz ikertu eta ikasi dena asko da. Urteetan zehar egindako ikerketek, bildutako datuek eta ikasitako berriek gure jendearen gora-beherak garbiki azaltzen dituzte; baina lan hauek ez dira publiko zabalarengana iritsi eta gehiengoak bere Herriari buruz duen ezagutza, nekez ateratzen da topiko tipikoetatik, tamalez;
|
hauek
, gainera, gehienetan auzo herriek sorturikoak direlarik, gure autoestimurako are makurragoa dena. Liburu honetan, dibulgazioaren mailak dituen mugekin bada ere, Euskara Jendearen historiaren ildo nagusiak azaltzen saiatu gara, gure Herriaren gure buruarenikuspegi jantziagoa, zuzenagoa eta askeagoa izan dezagun.
|
|
|
Emeki bada ere, eguneroko jardueran, hiztunek desberdintasunak sortzen dituzte hitz egiterakoan, tokian tokikoak, eta
|
hauek
, denboraren indarrez, hizkuntza bera bestelakatzen ahal dute, mintzaira desberdinak sortuz. Hauxe da, hain zuzen, hizkuntza berriak sortzeko bideetariko bat.
|
|
|
Hirugarren hedapena planetako iparraldean gertatu zen; duela 10.000 urte ipar aldea jendeztatu gabe zegoen, izotzak estaliak zituelako eremu haiek. Klima aldaketa batek lurralde
|
hauek
kolonizatzaileei ireki zizkien eta hemen hizkuntza familia berriak sortu ziren denborarekin: paleosiberiarra eta eskimo aleutiarra.
|
|
|
Oinarrizko bizibidea ehiza zen eta harrapatzen zituen animalien artean zaldiak, ahuntzak, oreinak, errinozeronte iledunak, azeri polarrak, elur oreinak eta mamutak ditugu; azken
|
hauek
garaiko klimaren berri ematen dute argiki.
|
|
|
Aipatu hitz zahar
|
hauek
ez dute bere j atorrizko zentzua galdu eta, horregatik, paregabeko bidea dira garai hartako jendearen ideiak ezagutzeko. Adibide garbia dirudi 365 eguneko denboraldia izendatzeko erabiltzen den hitzak:
|
|
|
Azken
|
hauek
, lur/ elur, erro bereko hitzak dirudite. Zergatik izan daitezke dirahain hurbilak lurraren eta elurraren ideiak?
|
|
|
Bizimodu berri
|
hauek
sakonki errotu ziren aro honetan, nolabaiteko ongizate aldia ekarriz ekonomian, pentsamendu alorrean ere islatuko zena. Une hartan, adibidez, hilak lurperatzeko trikuharriak erabiltzen hasi ziren.
|
|
|
Garai honetan lehenagoko harrizko tresna traketsak askoz landuagoak bihurtzen dira, tresna fin finak eta leunak sortuz. Gaur egun oraindik mantentzen diren lanabes batzuen izenek sorburua neolitoan dutela erakusten dutela esan liteke, guztietan (h) aitz erroa aurkitzen baitugu, lanabes
|
hauek
harriz egiten zirenean asmatuak izan zirelako seinale, segur aski:
|
|
|
Teoria ezbaian ematen bada ere, aro urrun
|
hauek
aski ilun daudelarik, garai horietarik orain arte iraun duen kultura bakarra Euskararena da, ezbairik gabe.
|
|
|
Zelta
|
hauek
dira Iruñea Gasteiz Pancorbo bidean gaztelu gisako lekuak eraiki zituztenak, euskaldunak kontrolatzeko asmotan, omen. Era berean, itsas aldera zabaldurik zeuden, gaurko Bizkaiko mendebalean barna, eskuinean euskaldunak eta ezkerrean kantabroak omen zituztelarik.
|
|
|
Irudi guztiak egilearenak dira,
|
hauek
salbu:
|
|
|
Asmatu baina desagertu zirenen artean honako
|
hauek
ditugu: gentza bakea jauparia apeza goizparra ebanjelioa eliza bakalduna erregea/ erregina donokia zerua erkala errepublika ingia izparringia egunkaria
|
|
|
Saindu eta, ondorioz, pertsona izen ugari ere asmatu zituen Sabinok, bere Deun ixendegi Euzkotarra liburuan ikus daitekeen bezala. Horietariko asko zabaldu eta errotu ziren Herrian, honako
|
hauek
adibide:
|
|
|
Hauen adibide ditugu, besteak beste, J. M. Egurenen Metodo prdctico para enseñar el castellano en las escuelas vascongadas (1867) Hegoaldean, eta Jean B. Archuren Uskara eta Franzes gramatika uskalerrietako haurrentzat eguina (1852) Iparraldean. Haurrak elebakarrak izanik, komenigarria ikusi zuten irakasle
|
hauek
ama hizkuntzan oinarritzea erdara (eta erdaraz) erakusteko.
|
|
|
RIEVek nazioarteko euskaltzale eta zientzilarien lanak argitaratu zituen, bilduma erreferentziala bilakatuz. Parte hartzaileen artean honako
|
hauek
daude: Julien Vinson, Hugo Schuchardt, Ramon Menendez Pidal, Georges Lacombe (aldizkariaren idazkaria), Pedro
|
|
|
" Orain herri txiki guztiak azkar hiltzera destinaturik daude, ia berehala, gaur egungo borroka tamalgarrian eta ankerrean, beren atzean milaka urteko benetako iraupena duten arren, Euskaldun on
|
hauek
bezala, zehazkiago Euskaradunak, beste gisaz esanik: Euskara dutenak, Euskara dutenak."
|
|
|
Kanadako Labrador eta Ternuarainoko bidaia
|
hauek
harreman baketsuak batez ere ez betifinkatu zituzten arrantzaleen eta bertako herrien artean, Innu eta Mikmakekin bereziki. Herritarrek larruak burdinazko tresnen ordain trukatzen zituzten, besteak beste.
|
|
|
xehetasun gehiago (edo gutxiago), deskribapen desberdinak, asmatutako pasarte berriak. ahozko transmisioan edukiak bersortuak dira behin eta berriz, entzule pasiboa aktore aktiboa da transmititzeko garaian. Sistema honetan sortzailea nor den jakiteak ez du garrantzirik, edukiak bai; horregatik lan
|
hauek
herrikoiak dira, egile ezezagunenak alegia.
|
|
|
Hegoaldean ere kanta zahar andanak izandako gertaeretan oinarriturik daude eta, zenbaitetan, garaikideak dira. Ezagunenen artean honako
|
hauek
ditugu: Beotibarko kanta (1321 XVI), Urrexolako Kanta (14001588), Pedro Abendañokoaren kanta (1443), Arrasateko erreketaren kanta (1448 XVI), Errodrigo Zaratekoaren eresia (1448 XVI), Martin Bañezen eresia (1464 XVI), Lazkanoren kanta (1476), Nafarroako kondestablearen kanta (1494 XVII), Milia Lasturkoren eresia (XV XVI), Nafarroako Henrike III.aren jaiotza ospatzeko poesia (1554), Amenduxen eresia (1564).
|
|
|
Prosa eta olerkiak ditu, azken
|
hauek
amodio bertsoak dira inguruko neskei eskainiak. Testuan eusquel erria bizpahiru aldiz ageri da, beraz, eskuizkribuaren data (1564) egiaztatuko balitz, izenaren lehen aipamena izango litzateke.
|
|
|
" Baxe Nafarroako Biltzarrek erabaki dute Erresuma honetako biztanleek eskubidea dutela, beren pribilegioak direla medio eta nolabaiteko ituna dagoelako Baxe eta Garai Nafarroaren artean, indarrean mantentzea ezinbestekoa dena, izateko eta betetzeko mota guztietako kargu eta onurak Nafarroa Garaian; are gehiago, pribilegio
|
hauek
nazioaren arimatzat hartu lirateke, eta koroa bereko kide izan direnek ez lukete desberdina izan..."
|
|
|
Horregatik, izkiriatzeko unean, grafia" asmatu" behar izan zuen eta Euskararen soinuak, hotsak, paperean emateko erdaran erabiltzen ziren letrez baliatu zen, apeza izanik bai baitzekien erdaraz idazten. Horrela,
|
hauek
dira erabili zituenak gaurko grafiarekin konparatuta: ka, ko, ku ze, zi ke, ki, ka
|
|
|
Auzietako paperetan garbi ageri da epaileak eta inkisidoreak, alde batetik, eta salatu gehienak, bestetik, elebakarrak zirela; azken
|
hauek
euskaldunak eta lehenengoak, kasualki, erdaldunak. Gisa berean, deabruak berak. ere Euskaraz egiten zuela garbi azaltzen da; beraz, euskalduna izateak sorgin izateko posibilitateak handituko zituzkeen epaileen aurrean.
|
|
|
Zenbait herritako ijitoen multzoa aski nabarmena zen ingurukoentzat, ondorioz herri osoaren ezaugarri bilaka zitekeen, herri epixtola
|
hauek
erakusten duten bezala:
|
|
|
Agoten lekukotasunak toponimian gelditu dira herri askotan,
|
hauek
adibide:
|
|
|
Donostiako parrokietako apezek hiriaren harresietatik kanpo bizi ziren zenbait herritar salatu zituzten beren elizetara etortzen ez zirelako. Auzian herritar
|
hauek
Euskara baizik ez zutela konprenitzen eta hiriko parrokietan erdaraz bakarrik aritzen zirela aitortu zuten eta, hori zela kausa, Santa Katalinara joaten zirela, bertan Euskaraz egiten baitzen:
|
|
|
Ideia
|
hauek
Quousque Tandem...! (1963) liburuan, batez ere, plazaratu zituen, kontraesankorrak ziruditen honen antzeko esaldiekin: " Escribo hacia atrds.
|
|
|
Mapa
|
hauek
, dena den, errealitatea gaizki erakusten dute, iduri bailuke euskaldunek Euskararen eremuak, alegiamultzo trinkoa osatzen dutela, lurralde osoa erderen menpe dagoelarik. kpxrikaT'
|
|
|
Elkarte
|
hauek
Herri mailan mintzaira normalizatzeko politika serio baten hutsunea bete nahi dute, politika horren osagarri izan luketelarik, ez gutxiago, baina ez gehiago ere. Funtzio maila desoreka honetan datza, gaur egun, zailtasun handiena.
|
|
|
guhaurrek intentzio noblez, fede hoberenean sortu edo erdietsi ditugun erakundeak (borroka luzez edo berdin potretik gabe zentrotik eroriak) substituzio horren hedeak ez ote direnez. Jendeak ez ditut izendatu nahi, ez ahoan bizarra dudalako, baina ez baitut uste
|
hauek
aldatuz hura kanbiatuko denik, mekanika baten piezak dira. Fauxto ez zen norbait, baina hortaz arduratu garen guzien alegoria.
|
|
|
Laster kultura euskarari oposatuko zaio. Lehia biziak sortzen dira, esaterako, Erramun Bachoc (Z-ko lehendakari) eta Xipri Arbelbideren artean, bilaxka
|
hauek
ez baitira icebergaren tinia baizik.
|
|
|
hau dea bertsolari belaunaldietan transmititu dena? Bertsolari
|
hauek
talentua badutela edozein gauzaren egiteko nehork ez du ukatzen, baina epaitzeko irizpideak horra doaz. Horretan baita trabesa:
|
|
|
" Egun batez konpainia on batean euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela ekharri zuen solasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere hanbat kalte...", gaineratekoa ez zait hainbeste interesatzen orain. Lerro
|
hauek
baizik ez. Kultura euskaraz pentsatzen da.
|
|
|
Liburu ugari idatzi du, bai haurrentzat bai helduentzat. Gazteentzat idatzitako eleberrien artean
|
hauek
aipa ditzakegu: Harrika (1990), Patakon (1992), Irakasle alu bat (1996), Obsexuen kluba (1997), Kanibalaren kaiolan (1998), Txakurraren alaba (2000).
|