|
2000
|
|
|
" Untzi bat helburu bezala nabigatzea duen untzi bat dirudi, baina bere helburua ez da nabigatzea, baizik eta portu batera iristea. Gu nabigatzen ari gara, baina ez daukagu babestzat
|
hartu
genukeen portuaren ideiarik. Berritu egiten dugu horrela bertsio mingarrian argonauten formula menturazale hura:
|
|
|
Aipamen honekin lotzen badugu epilogoaren amaieran dioena, garbi ikus genezake, Atxagaren ustez, Sarrionandiaren literaturak eta dudarik gabe adierazten duen joera etikoak nabigatzera badaramala, nahiz eta
|
hartu
lukeen portuaren ideiarik ez duen, eta nabigatu egiten duela" Baina nabigatzen ari da. Eta oraingoz, hori da funtsezkoena." (141) Beraz, nabigatzailearentzat egitea posible zaion eta ezinbestekoa duena egiten du, nabigatu, horretarako sortua balitz bezala.
|
|
|
1987an argitaratu zuen Sarrionandiak Marinel zaharrak izenekoa eta aurreneko obraren, hots Izuen Gordelekuetan Barrenaren errebisioa izateaz gain, kartzela garaiko eta ihesi joan ondorengo zenbait poemez osaturiko obra da. Kritikoek diotenez, liburu honetan Sarrionandiarengan literatura eta militantziaren arteko harremana gogortzeko joera nabarmentzen da, eta jarrera zorrotzagoak
|
hartu
dituela erakusten omen du, batez ere" Literatura eta iraultza" (22 or.) izeneko poeman.
|
|
|
Alde batetik, tematikak zabaltzera egin duela esaten du eta adibidetzat aipatzen du lehengo liburuan heriotzak zentzu ideologikoa bazuen edo omenaldi poesiak egiten bazituen, oraingoan zabalera jotzen duela poetak, heriotza bera, bere heriotzaz eta hil ondokoaz hausnartzen duela. Bestetik, autobiografiatik aldentzen dela aipatzen du Kortazarrek, egileak oraingoan gaiak bere osotasunean
|
hartu
eta lantzen dituela esaten du, ikuspegi zabalagoak hartuz.
|
|
|
" Baina zertarako egin poesia aro gaitz hauetan?" (33 or.). Sarrionandiak ez daki," baina ekin behar da zeren hobe da burrukatu eta galtzea/ galera aurrez onartzea baino" (52 or.). 1987ko Marinel zaharrak liburuan ere galdera bera da hitzaurrean" Zertarako poesia hondamen aro hauetan?" (8 or.). Oraingoan ordea, sasoi guztiak ez ote diren makalak galdetzen dio bere buruari, haatik ezinbestekoa dela pertsonarentzat kantatzea, itsasontziarentzat nabigatzea bezala. Bere kasuan, gainera, Coleridgeren marinel zaharrak bezala, inork entzuteko trenta handirik
|
hartu
nahi ez duen moduko kontuak esan behar ditu. Aldiz, 1995eko poema sortan gainditua du, bizitzaren beraren indarrez, Becketten hastapen gisako hura" nothing is left to tell" ek (ez da esatekorik geratzen), metaliteratura ororen abiapuntua izango zena.
|
|
|
Ni ez naiz hemengoa (Pamiela, Iruñea, 1985) izan da kritikoen aldetik iruzkin gehien merezi izan dituena eta, ia aho batez, Pott Bandakoen irizpide teorikoen adierazpentzat jo izan dena, bereziki Bernardo Atxagaren Etiopia liburuak ezagutzera emandako belaunaldiaren oinarriak aditzera ematen omen dituelako. Nolabait, garai horretan eginiko poesiaren teorizaziotzat
|
hartu
dute kritikoek, deserrotzearen eta erbesteratzearen sinboloaren planteamendutzat.
|
|
|
Bestalde, saioei berei dagokienez, gehienak idazle edo filosofo ezagunen aipamenen bat abiapuntutzat
|
hartu
eta bere argudioak eta ondorioak adierazten ditu segidan. Literatur piezei dagokienez, berriz, hiru aipatzen ditu Joxerra Gartziak beste guztien gainetik" Euria esan eta euria erortzea" (191 or.)," Ziutateko enparantzak" (201 or.) eta" Laberintoa habitatu" (206 or).
|
|
|
Poesia itzulpenen artean, aldiz, T.S. Eliot() idazle ifarramerikarraren poesia itzuliz Gabriel Arestik eta Pott Bandako zenbait partaidek eginiko liburuan parte
|
hartu
zuen, eta Lur eremua (The Waste Land) hartu zuen bere ardurapean. (TS Eliot euskaraz.
|
|
|
Poesia itzulpenen artean, aldiz, T.S. Eliot() idazle ifarramerikarraren poesia itzuliz Gabriel Arestik eta Pott Bandako zenbait partaidek eginiko liburuan parte hartu zuen, eta Lur eremua (The Waste Land)
|
hartu
zuen bere ardurapean. (TS Eliot euskaraz.
|
|
|
Semea aski herabea da berenaz, nahiz frango azkarra den adineko. Eskolan ez da luzaz ibili, nekez ikasten baitzuen; beraz laborantxari lotu da burrasoen segida
|
hartu
beharrez.
|
|
|
Gogoeta hauen artean Helenarekin izandako harremanaren berri emateaz gain, bere aspaldiko lagun batekin gertatu zaiona kontatuko du: Mikeli, Madrilen atentatu batean parte
|
hartu
ondoren, etxean ostatu eman dio. Are gehiago, hau izango da aitzakia narratiboa.
|
|
|
" Eskualde hori bilakatu da norberaren axioma existentzialak egiaztatzeko inguru egokiena. Naturaleza malkar eta elkor horretan beste nehon baino eskuera handiagoa du norbere ahalmenak oro, hala nola asmamena, adimena, jakin mina... erabiltzeko." (Habe 295) Horregatik, lurralde horretatik ezin izango du ihes egin eta erabaki bat
|
hartu
du. Irakurleoi erabakia zein izango den izenburutik bertatik adierazten zaigunez, idazleak erabakiari berari garrantzia eman baino, nahiago izan du patrimonioa salgai jartzeak pertsonaiari sortarazi dizkion sentimendu, oroitzapen eta gogoetak islatzen saiatzea.
|
|
|
hauetan atzera saltoak nabariak dira, noski. Kasu gehienetan, kanpo analepsiak erabiltzen ditu, erabakia
|
hartu
aurreko gertaeren berri emanez. Epe labur horretan ez da gauza gehiegirik gertatzen, ekintzak baino, pertsonaiaren barne mundua baita garrantzitsuena:
|
|
|
bakardadearen ezinbestekotasuna. Eta ziklo hori liburuan hedatu ahal izateko, urtaroen zikloa
|
hartu
du oinarri Oñederrak. (Egunkaria I)
|
|
|
Dirua eskuratzeko, merkataritzan lanean hasiko da bere bi lagunekin, Tomas eta Ferminekin. Baina, Urduñan gertaera tamalgarri batean parte
|
hartu
du, eta herritik kanporatuko dute. Kanpoan merkataritzan ibili ondoren, Bilbora doa bizitzera.
|
|
|
kontatzeko duten ahalmena kontuan
|
hartu
, balizko erritmo bat aztertu, hori izan da erreferentzia nagusia. Euskaldunok kontalari onak garela uste dut, ahozko literaturaren eragina gertu behar du, eta gurasoek, zentzu horretan, euskara asko dakite...
|
|
|
Hona hemen arestian aipaturiko giro hori aukeratzeko arrazoiak: " Hegoaldea modelo sinboliko gisa
|
hartu
dut, hori ez da berria, Faulknerren kasua hor dago.(...) geografia intimo bat sortu dut; benetako errealitate geografikoa antzeman daiteke, baina ez dago asmo dokumentalik." (Argia 1561) Gainera, geografia intimo honi Izurkiz izena eman dio. Hots, sinbolismoz beteriko izena:
|
|
|
Harremanen inguruko gaiak guztiz alde batera utzi ez dituen arren, oraingo honetan Montoiak hiri bat
|
hartu
du protagonista nagusitzat. Gasteizen kokaturiko hogeita bi ipuin eskaintzen dizkigu ipuin bilduma honetan:
|
|
|
Bestalde, bilduma honetako hiru ipuinetan tradiziozko ipuinak oinarritzat
|
hartu
eta hankaz gora jarri ditu: " txikitako ipuinak hartu, astindu bat eman eta ipuinok hankaz gora jartzeko." Joera hau Mailuix Legorbururen ipuin batzuetan ere ikusiko dugu.
|
|
|
Bestalde, bilduma honetako hiru ipuinetan tradiziozko ipuinak oinarritzat hartu eta hankaz gora jarri ditu: " txikitako ipuinak
|
hartu
, astindu bat eman eta ipuinok hankaz gora jartzeko." Joera hau Mailuix Legorbururen ipuin batzuetan ere ikusiko dugu. Honela, joko ederra sortzeaz gain, ohikoa denari beste ikuspegi batetik begiratzeko beharra azpimarratzen du.
|
|
|
Felipe Rius kazetariak bere lehen liburuan argazkiak
|
hartu
ditu protagonistatzat. Honek Cortázar ek ipuingintzaz aritzean eginiko adierazpenak ekarri dizkigu gogora:
|
|
|
Zarauzko Lanbide Eskolako sortzaile eta zuzendari izan zen fraidea
|
hartu
du oinarri horretarako Andoni Egañak, haren bi argazki ikusi eta gero. Francoren aurrean ageri da bietan Egañak eleberrian Frai Kandido deitu duena.
|
|
|
Pío Barojak ere aintzat
|
hartu
zuen gai hori El Cabo de las tormentas nobelan. Ariketa moduan biak irakurtzea gomendutuko nioke irakurtzale orori.
|
|
|
Istorioa kronologikoki kontatzen bazaigu ere, pertsonaien berri emateko haien bizitzari buruzko zenbait pasarte aipatzean, denboran hainbat erretrospekzio egiten direla dakusagu. Bestalde, kontuan
|
hartu
genuke batzuetan narrazio luze baten bidez oso epe laburraren berri ematen dela, eta beste batzuetan, liburuaren amaieran, esaterako, orrialde batetik bestera urteetako aldea dagoela. Hau da, narrazioaren erritmoa aldakorra da.
|
|
|
Muruaga bigarren liburuari buruz ari delarik honakoa diosku: istorioek" beti dute holako tonu umoretsua esanez bezala bizitzan gauzarik tragikoenak ere bikote kontuan behintzat ez liratekeela hartzen ditugun bezain serio
|
hartu
behar." (Egunkaria, VII) Nahiz eta bi bildumetan umorea eta ironia darabilen, bigarren bildumako ironia zorrotzagoa eta landuagoa da. Izan ere, bilduma honetan askotan umore beltza eta tragikoarekin topo egingo dugu.
|
|
|
Bertan, Dionisosen iraganeko pasarte bat aurkezten zaigu, oroitzapen modura edo: bertan, borroka armatua utzi aurretik sator modura lanean zebilen bat hiltzeko erabakia nola
|
hartu
zuen kontatzen zaigu. Beraz, plano bat bestearen barruan txerta badezakegu ere, bi plano ezberdin hauek zeharo bereizirik eskaintzen zaizkigu:
|
|
|
Gerra zibila amaitu eta 15 urtera, 1952ko negu hotzeko gau elurtsu batean, Bizkaiko kostaldeko herri batean, maki batek aspaldiko lagun eta adiskide duen kapitain baten etxeko atea jotzen du, eleberri honetan jasotako fikziozko gertaerei hasiera emanez. Gerran parte
|
hartu
ez bazuen ere, makien gora-beheretan nahastuko da aurrerantzean Onofre kapitaina eta, jende eta kontu berrien ezagupidea emateaz gain, bere burua hobeto ezagutzen eta ulertzen ere lagunduko dio berak nahi izan gabe egindako lotura horrek, nahiz eta bere buruaren ezagutzak ez duen, jakina, pertsonaia baikor bihurtuko. (Egunkaria I)
|
|
|
Eleberrigintza eta ipuingintzaren arloei ekin aurretik, hauen definizioei buruzko hainbat ohar eskaintzea egokia iruditu zaigu. Eleberria definitzeko garaian saio ezberdin ugari egon badira ere5, guztietan fikziozko istorioa oinarrian izatea
|
hartu
izan da baldintza nagusitzat. Bestalde, beste honako ezaugarria ere aipatu izan dute, besteak beste, Baquero Goyanes, James, Gide, Cela eta Sábatok:
|
|
|
Ipuina eta eleberria bereizteko, bestalde, luzera
|
hartu
izan da kontuan. Ezaugarri bakar honekin honelako bereizketa garrantzitsua egitea zilegi ez dela pentsa badaiteke ere, ezin da ukatu narrazio baten luzerak istorioa garatzeko baliabideak zeharo baldintzatzen dituela.
|
|
|
Ezaugarri bakar honekin honelako bereizketa garrantzitsua egitea zilegi ez dela pentsa badaiteke ere, ezin da ukatu narrazio baten luzerak istorioa garatzeko baliabideak zeharo baldintzatzen dituela. Honela, denbora igaro ahala, ipuingintza eta eleberrigintza bi genero bereiztutzat
|
hartu
izan dira, bakoitzaren ezaugarriak zehaztuz joan direlarik. Ipuingintzan, esaterako, bi orrialde edo orrialde bakarreko ipuin laburrak ugarituz joan dira, bere ezaugarri bereziak bereganatuz.
|
|
|
hots, Julenek zalantza eta barne gatazka ugari ditu. Egileak berak azpimarratu zuenez," Editoreak berak, bere militantzia ez du oso garbi ikusten, baina halaber, ikusten du egoerak horretara bultzatzen duela, ezin duela beste jarrerarik
|
hartu
. Liburuan, zuri eta beltzen arteko gerra izan beharrean, gris asko dago.
|
|
|
maiatzak 13 Garai hartan hiri bateko gaueko giroa eleberri batean islatzea berritasuna zen. Geroztik, ugariak izan dira Bilbo hiriaren gauak hizpidetzat
|
hartu
dituzten idazleak: hala nola, goraxeago aipatuko dugun Gorrindoren Ni naizen hori eta ondoren aipatuko dugun Iturriagaren Berandu da gelditzeko.
|
|
|
Igantzi deituriko gazte baten bizipenak kontatzen zaizkigu: Arantzazun igarotako haurtzaroa, Donostiara lan bila doanean, ETA erakundeko kideekin dituen lehenengo
|
hartu
emanak,... Zalantza askoren ondoren, erakundean sartzea erabakitzen du eta mugan ikurrina batzuk eramateagatik atxilotuko dute.
|
|
|
Elaberriaren alde formaletara pasata, hizkeraren alde morfologiko ziurraz aparte, nabarmentzekoa autoreak
|
hartu
bide duen ildo estilistiko detailista. Esanen litzateke egileak apostua egin duela, han hemen, euskararen ahalbide espresiboak zenbait alorretan garatzeko.
|
|
|
Pertsonaia nagusia, Isidoro Belaustegigoitia deiturikoa, lurralde batetik bestera dabilen Egunkariako berriemailea da. Erredakziora Kazakhstanen estralurtarrek lur
|
hartu
dutelako berria iritsi da. Azkenean, kazetari hau bidaltzen dute berri honen inguruko gertaerak ikertzeko.
|
|
|
Hortaz, datozen orri hauetan azken hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu urtez urte. Hala ere, 90eko hamarkada baino lehen narratiba lanik argitaratu ez dutenak ere
|
hartu
ditugu kontuan: honela, hurrengo zerrendan 90 urtea baino lehen beste genero batean arituriko hainbat idazleren izenak ikusi ahal izango dira:
|
|
2001
|
|
|
Guztiarekin ere," interpretazio" baino gehiago" erabilerak" izan direla esango genuke, U. Ecok dioskun moduan, interpretazioa beti testutik abiatzen baita eta erabilera, berriz, irakurleon igurikimen eta xedeetatik. Horregatik, nobela hau erabili egin zutela esango dugu lehenengo argitalpena zentsuratu eta bahitu zuten poliziek, eta erabili, halaber, 100 metro euskal nobela nazionaltzat
|
hartu
zuten irakurleek.
|
|
|
Literatur Teorian eta Historian kontzeptu labainkorrik egon bada Errealismoarena izan da, ezpairik gabe. Gorago aipatzen genituen irakurketa" desegokien" atzean, itxurazko formalismo gehiegizko batekin batera, Saizarbitoriaren bigarren nobelari euskal irakurleek
|
hartu
zioten kutsu" errealista" aipa dezakegu. Eta Errealismoaz hitz egin nahi badugu laugarren nobela honek eduki ditzakeen arriskuak aipatzeko da.
|
|
|
Alabaina, nobelaren garapenean hainbesteko garrantzia izan zuten planteiamendu estetiko eta filosofikoak irauli ahala, dagoeneko XIX. mende amaieran bertan, erlatibismo filosofikoaren ildotik, Literaturan eta Artean" begiaren diktaduratik" (ik. Ernst H. Gombrich) ikuspuntu desberdinen garrantziara pasako gara11 Henry James() idazle iparramerikarrak bere nobelei egindako hitzaurreetan aldarrikatu zuenez, idazleak kontakizun duenaren aurrean kokagune bat, ikuspuntu bat,
|
hartu
behar zuen, ordurako ezinezkoa baitzen nobelagintza dezimononikoan narratzaileak zuen Jainko lekua sinestu eta defendatzea.
|
|
|
Ez da hori, noski, testuetan oroimen hutsei zor zaizkien zati egokitu gabeak, hariaren etendurak eta korapilo zirtzilak atzematea ofiziotzat
|
hartu
dutenen iritzia. Espazio denboren kontraesanetan oztopaturiko idazlea kausitzea baita kritikoak izan dezakeen ohorerik handiena.
|
|
|
Bikote baten arteko harremanen gainbehera etorri denean zilegi litzatekeen irteera bakarra (nobelan Beltranen hitzez edo Léo Ferré ren kantez irudikatzen dena), hau da, banaketarena da, hain justu, protagonista koldarrak hautatzen ez duena. Duintasunez bukatu ordez, nahiago du mendeku
|
hartu
eta maitea hil, modu honetan, G. Bataille ren hitzak gogoratuz," desiratutako objektuaren sakrifizioarekin" amaitzen duelarik bere amodiozko istorioa.
|
|
|
Hasiera batean esan dugun bezala, donostiarrarena sentimendu gerra baten kontaketa da, ikuspuntu bakarrez egituratua gainera, hau da, senar adardunaren ikuspuntutik. ...t; Love story" (43) bezalako kantez hunkituta geratzen denak eta bere jokabide arrazionalistaren frogagarri" jakituria" kulinario dudaezinezkoaren jabe denak (hortxe daude, zehaztasun flaubertiarrez, arraultzak nola frijitu behar diren azaltzen dizkiguten pasarteak (34), edo entsalada (71) edo lasagna (181) gustagarriak egiteko prozedura zehaztuak, edo legatza frijitzerakoan kontuan
|
hartu
beharreko aholkuak (63)), emaztearen eta emakumeen topiko matxista guztien adibideak ematen dizkigu: Tomate berde frijituak (120) bezalako filmak gustatzen zaizkigula esanez edo" nobela lodikoteak"
|
|
|
" ez duzu inor hilko; ez duzu adulteriorik egingo". Nobelako senar koldarrak, bikotearen arteko harremana amaituta dagoela onartu ordez, nahiago du mendeku
|
hartu
eta emaztea hil. Senar jeloskor hau dugu, hain zuzen, nobelaren narratzailea eta bere ahotik dakizkigu bikotearen harreman zail eta trumoitsuaren unerik bortitzenak.
|
|
|
Hasieran esan dugun bezala, Saizarbitoriarena sentimendu gerra baten kontaketa da, ikuspuntu bakarrez egituratua gainera, hau da, senar adardunaren ikuspuntutik. ...ozale den gizon honek," Love story" bezalako kantez hunkituta geratzen denak eta bere jokabide arrazionalistaren frogagarri" jakituria" kulinario dudaezinezkoaren jabe denak (hortxe daude, zehaztasun flaubertiarrez, arrautzak nola frijitu behar diren azaltzen dizkiguten pasarteak, edo entsalada edo lasagna gustagarriak egiteko prozedura zehaztuak, edo legatza frijitzean kontuan
|
hartu
beharreko aholkuak), emaztearen eta emakumeen topiko matxista guztien adibideak ematen dizkigu, Tomate berde frijituak bezalako filmak gustatzen zaizkiela esanez edo" nobela lodikoteak" irakurtzen dituztela adieraziz. Hori gutxi balitz, Florarekin izandako eztabaida nagusiak" bere jakituria entziklopedikoaren aurrean" emaztearen nortasuna finkatu beharrak eragindakoak zirela aitortuko digu protagonista itsu honek.
|
|
|
Ruskin eta Rossetti, emakumezkoei dagokienez, arras desberdinak, baina biak berekoi eta kritikagarriak. Lehenengoa, XIX. mendeko arte kritikari onena izan arren emakumeez ezer gutxi zekielako (ezkontza gauean emaztearen biloa ikusi zuenean
|
hartu
zuen ezustekoa liburu guztietan aipatzen da); bigarrena, playboy kontsumatua izateaz gain, artelana inoren gainetik jarri zuelako. Bere posesiorik preziatuena bailitzan, etxean, mundutik isolatua gorde zuen Rossettik Siddal, eta hilik jaio zitzaion lehenengo umearen ostean ere, bere amoranteekin jarraitu zuen emaztea etxean depresio bortitzak jota zegoela jakinda ere.
|
|
|
Baina, badut susmoa hor hutsuneak aurkituko direla, Sarrionandiaren pentsakizuna ez baita huts hutsean nazionalista. Badu nazionalismotik, badu marxismotik, edo materialismo dialektikotik, erromantizismotik borondatearen nagusitasuna
|
hartu
du, anarkismoaren mitoak ez ditu falta, 68ko Maiatzetik ingenioaren nagusitasuna datorkio. Badu literatura primitiboen aldeko joera nagusia.
|
|
|
Baina garbi geratu dela dirudi, hautsita dagoen errealitate batek, Atxagak hainbatetan adierazi duenez, hautsita dagoen idazkera asmatu egin behar izan duela. Hautsitako idazmolde horren sorketan ez du zinemak soilik parte
|
hartu
. Beste literatur formek eta beste hizkera batzuek ere zeresana izan dute.
|
|
|
Baina ez da zalantzarik zinemak eratu duela zati handi batean abangoardiaren hizkera, eta horixe izan dela Atxagarengan indarra izan duen moldea. Mende hasieraren ondoren ikusmenak, gero eta indar handiagoa
|
hartu
du gure bizitzan, telebistaren bidez, eta horregatik, literaturaren eta zinemaren arteko loturaz jarduteak interesa du, neurri handi batean, gure literatura ez ezik, gure begirada ere eratu duelako zinemak.
|
|
|
Beraz, pasilo horretan sartzea, edo Versailles-ko ispiluen gelan sartzea, beste mundu harrigarrian sartzea zen. Moda ahuldu zenean, literaturak
|
hartu
zuen haren tokia jende gehiagorentzat hedatzen zuelarik ispiluaren magia; magia eta nagusitasuna. Ispiluak" kabinet" etan jarririk zeuden eta korredore handiak egiten zituzten, handiak eta luzeak.
|
|
|
Sarrionandiak erakusten eta erabiltzen duen leihoa beste errealitatera, irudimenean sartzeko atea da. Poesian erabiltzen duen leiho horren funtzioa ulertzeko kontuan
|
hartu
behar genituzke pinturan gertatu diren horrelako leihoen marrazketa prozedurak, begien aurrean izan Magritte edo Escheren pinturak eta grabatuak, hain zuzen ere pintore horiengan atea eta leihoa beste mundu baterako abiapuntu baitira.
|
|
|
Lan hori: La canción del viejo marinero deitzen da, eta Joseba Sarrionandiak ipuin bateko lan moduan ere
|
hartu
du. Oraindik orain Pamiela etxeak argitaratu dio Sarrionandiari horren itzulpena, marrazki beraz hornitua.
|
|
|
Mila aurpegidun delako, aldakorra delako, espazio bikoitz bihurtzen delako eta, azken batean, kartzelaren izaera adierazten duelako
|
hartu
dugu horma oroimenaren eszenatoki gisa.
|
|
|
Kolaboratzailearen irudia
|
hartu
duen esklaboa alegoria bihurtu du poetak, kontrajarpenak erabiliz. Beste kasu batzuetan, ordea, ideia orokor edo pertsonalagorantz jotzen du analogiak.
|
|
|
Poesian agertzen diren sinbolo nagusiei buruzko hausnarketak dira. Apika, sinbolo horiek aitzakiatzat
|
hartu
dira tranpolin gisa, literaturan duten eta izan duten esanahia zein liburua aztertzeko eta argitzeko.
|
|
|
Hasteko bidaiaren mitoaren sakonera joan gara. Mitoa, den bezalakoa, klasizismoaren garaietan agertu eta sendotu bazen ere, Erdi Aroan
|
hartu
zituen gaur ezagutzen dizkiogun trazak. Orduan hasi zen bidaia mendebaldeko pertsonen kontzientzian sartzen.
|
|
|
Baina, Sarrionandiak darabilen esapide bat erabiltzearren, erresistentzia poesia aztertzeko nahiago izan dut sakonera jo, eta maitasunaren kontzientzia espaziotzat
|
hartu
, azkenez, denok baitakigu autobiografia ere sorkuntza dela, esanez eta isilez sortzen dena.
|
|
|
zineak eta fotografiak. Poemak ez luke sinfonia baten tankera
|
hartu
behar, film zein fotografiarena baino.
|
|
|
Gertatu da, lan berean, Gimferrer en kulturalismoak, Carnero ren barrokismoak eta José María Álvarez-en joera entziklopedikoak
|
hartu
dutela" novísimo" en poesiak lehen begiradan erakusten duen tankera.
|
|
|
Erantzuna poetak banan banan ikusterakoan sortzen da. Gimferrer ek poesia sozialetik ihes egiteko
|
hartu
zuen bidea estetizismoarena izan zela; surrealismoaren eta irudien pilaketaren joera han zegoen, nahi bada, abangoardia baten agerpena, baina erromantizismo eta estetizismoarekin hitzarmena egiten zuena. Atxagak ez du literaturaren irudi literarioegia maite; abangoardia da poesia sozialarekin etena sortzeko aukeratzen duen bidea.
|
|
|
Giroan zegoen zinemarekiko ardura. Baina Atxagak beste joera bat
|
hartu
du tratamenduan. Orain arte poesia honek zinematik zer duen kanpo aldetik aztertu dugu.
|
|
|
Atxagaren poesiak ez du soilik zinema espazio eta mito iturri gisa hartzen. Esan dezakegu bere poesiak zinemaren zentzua
|
hartu
duela, eta zinemaren begietatik ikusten duela errealitatea, literatura antzaldatu egin duela, poesiak kameraren lenteetan zehar ikusten duela errealitatea.
|
|
|
Batetik elkarrizketa izan du metafisika eta erlijio kristauekin, eta hortik sortu da tradizio poetiko jakina. Bestetik, poesia iraultzarekin elkarrizketan ari da Frantziako Iraultza sortu zen unetik, Erromantizismoaren garaian artista guztiek
|
hartu
zuten parte munduan zabalduz zihoan politika berriaren aurrean. Iraultza horrek arte eta abangoardiaren arteko lotura estutu zuen David pintoreak Iraultzarekin zuen konpromisoa agertu zuen unean.
|
|
|
Zerrendaketak, objektuen jarioak, poemaren gunea
|
hartu
duenean, espazioz azalduta agertzen da zentzuaren aldaketa.
|
|
|
" Gogoeta matematikoa"," Bakardade gogoeta";" Itsasoz gogoeta"," Itsas hondoko gogoeta"," Galkortasunaz gogoeta" eta" Marioneten atxakiarekin gogoeta". Azken honek Izuen gordelekuetan barrena liburuaren hasierarekin egingo luke bat, nahiz eta kontuan
|
hartu
litzatekeen Marinel zaharrak liburuan poema horri egindako aldaketa esanguratsua. Denetarik dago, baina ideia nagusia laburtu banuke, norbera eta denbora, norberaren izaeraz, norberaren etorkizunaz hitz egiten duela esango nuke.
|
|
|
Gutunak, beste alde, fikziozko" zu" bati elea zuzentzeko aukera ematen du, edo horrela hizkera dramatizatzeko bidea da. Izuen gordelekuetan barrena liburua, hainbat gerora, figurazio poesia deitu izan denaren adibide argitzat
|
hartu
eta neurri honetan, hari dagozkion ezaugarrien enpleguan ere eredutzat jo dezakegu. Horrela gutuna igortzea bakarrizketa dramatizatuaren adibidea litzateke.
|
|
2002
|
|
|
Nik literatura egin nahi dut, momia pedagogiko eta fosil militanteetatik aparte, eta jendea lo
|
hartu
aurretik ordu erdi bat bada ere entretenitu nahi dut. Istorio rural eta (oraingoz) zaharrak kontatu arren ni ez naiz kostunbrista.
|
|
|
Eleberri hauek ihes egiten diote esperimentalismo orori eta, estilo fresko eta sinple batez, generoaren dimentsio epikoa berreskuratzen dute. Aristiren nobelek eleberri beltzaren (batik bat Chandlerren) edo Ipar Amerikako dirty realism delakoaren eragin argia dute, eta gurean neorruralismo beltzaren adibide onenetakotzat
|
hartu
izan dira. Autoreak indarkeria eta sexua nagusi diren landa giro perbertsoa islatu du eleberri hauetan.
|
|
|
Gizona bere bakardadean (Pamiela, 1993) da ildo berri honetan sartzen den Atxagaren lehen eleberria. 15 hizkuntzatara itzuli dute eta sari garrantzitsuak
|
hartu
ditu: Kritika Saria 1993an, Premio Nacional de Narrativan finalista urte berean, Zilarrezko Euskadi Saria 1994an, 1994ko libururik onena El Urogallo eta Elle aldizkarientzat...
|
|
|
Jorratutako gaien artean badaude arrazakeria, birjintasuna, feminismoa... baina batez ere abortuaz hitz egiten da. Eleberrian Les Temps Modernes aldizkariaz egiten den aipamena, edo protagonistaren izena, Gisèle, 1972an Bobignyko epaiketan parte
|
hartu
zuen emakumezko abokatu ospetsua gogora ekartzen diguna, istorio nagusia testuinguru jakin batean kokatzen saiatzen dira. Berrikuntza tematiko horren alboan, nabarmendu litzateke halaber eleberriaren idazmolde narratiboa; izan ere, narrazioaren plano garrantzitsuena, Gisèlerena, modu behaviorista batez, fokalizazio aldaketa iradokitzailez narratzen da, eta berritsuaren planoa, berriz, elkarrizketa baten transkribapen moduan agertzen da, solaskidearen hitzak ezabatzean (A.
|
|
|
Obra esperimentala denez, ez da harritzekoa autore inplizituak ohar batean amaiera desberdinak iradokitzea edo narratzailea" mutuen hirian" bizi dela jakinaraztea. Isiltasunaren poetika horrek Atxagak 1978an argitaratu zuen Etiopia poemarioan izan zuen adierazpenik beteena, kritikariek euskal poesia modernoaren kanontzat
|
hartu
duten testuan.
|
|
|
Gauzak horrela, azken atal honetan gaur egungo euskal eleberrigintzaren ildo nagusiak zehazten ahalegindu gara, nahiz eta, egia esan behar bada, hainbat egileren ibilbide literarioa aztertuta zaila den nobela tipologia berezi bati atxikitzea. Esate baterako, non kokatu Anjel Lertxundiren azken urteotako eleberrigintza, Hamaseigarrenean aidanezetik Argizariaren egunakera dagoen alde nabarmena kontuan
|
hartu
gabe. Segur aski, erantzun zuzena eman nahiko bagenu, nobela tipologia desberdinetan sailkatu genituzke oriotarraren lanak... edo eklektizismoa moduko terminoak erabili aberastasun poetiko hori guztia deskribatzeko.
|
|
|
Eta horretarako, joera orokorrak jasotzen dituzten azpi ataletan sailkatu dugu azken kapitulu hau. Joera orokor horiek zehazteko gaur egun eleberrigintza sailkatzeko erabiltzen den tipologia hedatuena
|
hartu
dugu oinarri eta honako hau litzateke sailkapen tematiko formal horretan agertuko liratekeen eleberriak: subjektibitatea ardatz duten eleberriak (eleberri lirikoak, psikologikoak, testimonialak...), eleberri errealistak, eleberri historikoak, eleberri fantastikoak, generozko eleberriak eta abar.
|
|
|
Aitorpena gerta dadin, M. Bajtinek iradoki bezala, beharrezkoa da arau sozialak haustea, eta nobela honen kasuan Bibliako agindu funtsezkoenak(" ez duzu hilko" eta" ez duzu adulteriorik egingo") dira hausten direnak. Senar koldarrak, harremanaren gainbehera onartu eta egoerari irtenbide" duina" bilatu beharrean (nobelan Beltran pertsonaiak Léo Ferréren kanten bidez adierazten duen jarrera), nahiago du mendeku
|
hartu
eta emaztea hil, eta, hartara, objektu desiratuaren sakrifizioaz burutu maitasun istorioa (ik. Bataille, G.:
|
|
|
Literatur ibilbideari dagokionez, esan dezagun Anaitasuna aldizkariko partaide izan zela, desagertu arte, eta Ttua ttua literatur aldizkaria sortu eta zuzendu zuela, Joanes Urkijorekin batera. Hainbat aldizkari, egunkari eta irratitan kolaboratu izan du, eta hitzaldi, mahai inguru eta kongresu ugaritan
|
hartu
du parte.
|
|
|
Liburua argitaratu dudanetik egiten didaten bosgarren elkarrizketa da hau. Kasu guztietan niri elkarrizketa egiteko erabakia liburua irakurri gabe
|
hartu
du kazetariak edo arduradunak, eta kasurik gehienetan liburuko ipuin bakar bat ere irakurri gabe etorri dira niregana kazetariak. Horrekin dena dago esanda.
|
|
|
Bakardadera eraman duen iragan batetik askatzeko erabakia
|
hartu
duen emakumea dugu Irene. Harreman afektiboetan ere, Andonirekikoetan, esaterako, berataz ahaztu direla iruditzen zaio, bere irrika eta ilusioez ahaztu direla.
|
|
|
Horren froga dira orain arte izandako hamahiru edizioak eta saldutako 30.000tik gora euskarazko aleak. Hau gutxi balitz, euskal gazteek beren nobela kuttuntzat
|
hartu
zuten Atxaga, Follet, King, Allende eta beste zenbait idazleren lanekin batera (ik. M. J. Olaziregi, 1998f:
|
|
|
Baina nobela horren ongi egituratuta eta planteatuta egotea da benetan nabarmentzekoa. Babilonia, kritikariren batek abertzaletasunaren egungo egoeraren alegoriatzat
|
hartu
izan duena, hiru plano narratibotan dago egituratuta, eta haietako bakoitzak badu bere narratzaile propio eta estilo berezia. Poliedroaren hostoaken bezalaxe, narratzaile ezezagun batek eskuizkribu bat aurkitu eta bertan kontatzen den istorioa narratzen du.
|
|
|
Kasu honetan ere, azkenean bat egiten duten bi plano narratibotan dago egituratuta istorioa. Plano batean moja mistiko eta idealista baten bizitza kontatzen zaigu, eta haurtzaroan jasan zituen sufrimenduez mendeku
|
hartu
nahian borrokatzen den faxista baten gorabeherak narratzen dira bestean. Bi planoen arteko kontrastea beren idazmolde desberdinek ere markatzen dute; izan ere, mojaren planoan gogoeten sekuentziak eta sekuentzia metadiskurtsiboak ugariak dira, eta faxistaren planoak, aldiz, ihes egiten dio hausnarketari eta erritmo ikaragarria du.
|
|
|
Haren ekarri literarioak askotarikoak dira: haur eta gazte literaturako liburuetatik hasi, genero horretan modernitatearen aitzindaritzat
|
hartu
direnak (batez ere Tristeak kontsolatzeko makina [Erein, 1981] edo Lehorreko koadernoa [Alberdania, 1998]), eta atsotitz, mito edo herri kanten glosa bilduma bikainetara, Letrak kalekantoitik lanera (Alberdania, 1996), esaterako. Ondoren aipatuko ditugun sariez gain, PEN Club galiziarrak emandako" Rosalía de Castro" saria (2000) eta Rikardo Arregi Kazetaritza Saria (1995) gogoratu genituzke.
|
|
|
Bien artean hasten den elkarrizketan, etorri berriak erakusten du baduela solaskidearen iragan ilunaren berri eta, pixkanaka, haren bizitzan gertaturiko zenbait gertakizun kontatzen zaizkigu. Ikasten dugu, besteak beste, Otto Pette erregearen aholkulari izan zela, etengabe borrokan jardun zuela bere etsai Aba Yakue fraidearekin, izurritearen errua bere gain
|
hartu
zuela eta bere iloba eta maitale Grazibel hiltzen ikusi zuela. Hariaren egitura zirkularra da, eta bi pertsonaien arteko topaketak bi egun besterik ez du irauten.
|
|
|
Agente literarioaz gain, literatur lanen promozioa eragin dezaketen beste elementu batzuez ere mintzatu ginateke, hala nola, 1980ko hamarkadaz geroztik gurean gutxituz joan diren literatur sariez. ...dugu honi dagokionez), gaur egungo euskal literaturaren merkatuan sari bat irabazteak baino garrantzi edo eraginkortasun handiagoa izan dezake komunikabideetan etengabe iragarritako lan batek17 Honen ondorioz, ez da inondik ere harritzekoa literatura enpirikoaren jarraitzaileen artean literaturaren merkatuan komunikabideek duten garrantzia neurtzera bideratutako ahaleginek azkenaldian lehentasuna
|
hartu
izana.18
|
|
|
24 Auñamendi Entziklopedia internetera eramateko dagoen egitasmoaren barruan, F. Ibargutxik
|
hartu
du euskal idazleei dagozkien sarrera guztiak gaurkotzeko lan eskerga.
|
|
|
Torrealdaik emandako datuei kasu eginez gero, argi dago narraziozko generoek gero eta protagonismo handiagoa izan dutela euskal liburugintzan. urte bitartean literatur produkzioaren% 18,7 zegokion narratibari; bitartean, berriz,% 23,8 izatera iritsi zen; eta bitartean produkzioaren% 48,5
|
hartu
zuen. Gaur egun, literatur liburuaren% 59,3 da narraziozkoa.
|
|
|
Lehen esan dugun moduan, 1980ko hamarkadan nabarmen sendotu eta ugaldu zen euskal liburugintza. Igoera honen arrazoiak hobeki azaltzeko garaian, euskarazko liburugintzari eman zitzaizkion diru-laguntza berriez gain, literatur sorkuntzari berari ematen hasi zitzaizkionak
|
hartu
genituzke kontuan. Kultura Sailak bitartean eskainitako dirulaguntzak edo Gipuzkoako Foru Aldundiak 1983tik gaurdaino sorkuntzari ematen dizkionak aztertuz gero, errazago ulertuko dugu idazle kopuruak
|
|
|
Ildo horretatik, aipagarria da doktoregotesi hauek poeten lanen inguruan eginak direla gehienak, eta ez euskal narratibaren ingurukoak. Doktorego tesiak aztertzerakoan, Pizkundeko egileei buruzkoak
|
hartu
genituzke abiapuntu: Lizardiri buruzkoak (Otegi, K.:
|
|
|
Horien osagarri da 2000 urtean Anthropos argitaletxeak argitara eman zuen Breve historia feminista de la literatura española (en lengua catalana, gallega y vasca). Honako bederatzi aditu hauek parte
|
hartu
zuten lan horretan: L. White, A. Arkotxa, L. Otaegi, A. Toledo, E. Martin, C. Larrañaga, A. Iturbide, I. Etxebarria eta M. J. Olaziregi.
|
|
|
marxismo leninismoaren inguruko eztabaida politikoez hitz egiten da (137), Vietnameko gerraren aipamenak egiten dira, M. Luther Kingenak (192)... eta, batez ere, eztabaida erlijiosoez eta sekularizazioaz hitz egiten zaigu (sekularizazioaren arazoa Maunierrek Elsa ezagutu ondoren izandako duda erlijiosoetan islatzen da). Aurreko eleberriak baino handinahiagoa izan arren, Txillardegiren hirugarrenean pertsonaien problematika existentzialak berriro ere pisu gehiegizkoa
|
hartu
zuen. Fedeaz, ideologia politikoaz, bakardadeaz eta abarrez egindako meta iruzkinak dituzten paragrafo ugariak, baita denboraren tratamendu lineala edo kontakizunaren amaiera ireki harrigarria... osagaiok adierazten dute, ohiturazko eleberria gainditu arren, XX. mendeko maisu handien ekarri literarioak oraindik bere egin ez dituen eleberria dela.
|
|
|
Ukoreka (Txalaparta, 1994), Badena dena da (Txalaparta, 1995) eta Arian ari (Txalaparta, 1996) nobelek trilogia osatzen dute; bere XX. mendearen lehen erdiko Nafarroako herritar xumea eta egilearen pentsaera islatzen dira. Lehen eleberria, Ukoreka, narrazio bikaintzat
|
hartu
zuten euskal kritikariek, eta indar eta aberastasun handiko kontakizuna da. Eleberriak Beñaten bizitza kontatzen digu, narratzaile estradiegetiko heterodiegetiko orojakile baten ahotik:
|
|
|
Eleberriak Beñaten bizitza kontatzen digu, narratzaile estradiegetiko heterodiegetiko orojakile baten ahotik: Beñat gaztea inklusa batean utzi zuten eta, 13 urte zituela, familia batek
|
hartu
eta Kexuri baserrira eraman zuen bertan lan egin zezan. Zorigaitz sorta bat dela eta (amaordea eta anaiordea hiltzen zaizkio), Beñatek ihes egin eta umezurztegi batean hartzen du babesa.
|
|
|
Hala ere, Sullàk dioskun modura (1996: 14), eleberriak sailkatzeko
|
hartu
diren irizpideak honako ezaugarri hauen arabera laburbilduko genituzke: ezaugarri formalen araberako tipologia (gutun eleberriak eta foiletoiak), edukien araberako tipologia (sentimenduzko eleberriak, heziketa eleberriak), pertsonaien araberako sailkapenak (zaldun eleberriak eta eleberri pikareskoak), eta irudikatzen duten giroaren araberakoak (eleberri beltza, zientzia fikziozkoa, fantasiazkoa).
|
|
|
Orduko zenbait aldizkari aipatzearren, hortxe dauzkagu, Euskal Erria(), Eskualduna(), lehen euskal astekaria, 30 urtean Jean Hiriart Urruti kazetari lapurtarra zuzendari izan zuena, Euskaltzale(), Ibaizabal(), Euskal Esnalea(), Euskalerriaren alde(), Euskera (1919), Yakintza(), Antzerti(), Euzko Deya(), Zeruko Argia(), Argia(), Gure Herria(), Euzkadi(; hiruhilabetekari gisa sortu eta hilabetekari bihurtu zen gerora), Ekin()... Deigarria da hainbat emakumezko idazlek parte
|
hartu
zuela argitalpen horietako batzuetan, hala nola Euskal Esnalea eta Euskalerriaren alde aldizkarietan. M. Atxagak Euskal Emakume Idazleak() (Eusko Jaurlaritza, Gasteiz, 1997) lanean egiaztatu duen bezala, emakume idazleen zerrendan zeuden, besteak beste, Rosario Artola, Katalina Elizegi, Sorne Unzueta, Tene Muxika, Julia Gabilondo, Maria Pilar Lekuona eta Julene Azpeitia.
|
|
|
Emakume idazleok guztiok eta urte haietako aldizkarietan parte
|
hartu
zuten gainerako egileek garai hartako egoeraren irudi baikorregia eman badiezagukete ere, argi dago orduko irakurle kopurua ez zela uste zitekeen bezain handia. Euskal irakurleak ez zeuden orduan sortzen ari ziren eleberri eta narrazioek eskatzen zuten irakurketa isil eta intentsibora ohituta, eta, eskolatzea batez ere espainieraz zenez, zaila zen euskal irakurleen kopurua areagotzea.
|
|
|
1950ean, Jokin Zaitegik Euzko gogoa aldizkari garrantzitsua sortu zuen Guatemalan, eta, aurrerago, bitartean, Biarritzera aldatu zuen. EuzkoGogoaren 4.000 orrietan, garai hartako belaunaldi desberdinetako egileek
|
hartu
zuten parte: Orixe, Lekuona, Labaien, Onaindia, Etxaide, Krutwig, Mirande, Peillen, Txillardegi, Aresti...
|
|
|
" Gazte naiz" orriaren estiloa halakoa izaki, Goihenetxe Txillardegik kultur gaiak soilik jorratzen zituen, beste ezertan nabarmendu gabe. Hirugarren artikuluan, urriaren 31ko zenbakian, esate baterako, Frantziako nobela modernoa
|
hartu
zuen hizketagaitzat. Goihenetxe Txillardegik artikulu hartan François Mauriac en laudorioa egiten zuen.
|
|
|
Urdaileko hodi ehun ugaltzea, beste hitzez telangiectasia ta bai zaingorrien ta bai zainen makestasuna deritzatena, aurkituta gero azaldutako izakaria da; baina egunero ta maizago igarri ohi den eria, alegia, hodi irudizko ta barneikustezko egitaden aurrerakuntza dela ta; gaitz hori urdail eta sabel ararte goitikoan odoljarioa izatearen zergati bezala
|
hartu
behar da.
|
|
|
Ezin ba, Alberto Schommer-ek ni ez-ustean
|
hartu
, gure liburuaren izena zein izango ete zan itaundu neutsanean, bere erantzunaz: Burdinea.
|
|
|
Eta gauza xume eta purtzil iruditu litzaikegun bertze zer hoieri buruz, erraiterako, ileaz, herruaz, zikhinaz, eta are gauzarik zakar eta oihesanaz ere, zalantza berdina othe duzu? Ba da ziorik ala ez, gauza bakhoitz haukietan eidea berezi bat ezagut dezaguntzat,
|
hartu
emana dugun gauza heietaz izakera iarria eta beren eskukoa dutela oniritziaz?
|
|
|
Oraino gazte baitzara, Sokrates, erran zerukon Parmenidek eta philosophiak eztu oraindino zure iabegoa
|
hartu
; harturen du, alegia, egunen baten, usteak ustel irtetzen ezpa deraut, den orotaz ezertto ere erdeina eztezazunean: egungo egunean, eta zure adina delakotz, gizonen aburuak haintzat hartzen dituzu.
|
|
|
Ederki, erran zuen Parmenidek. ...ei hekien izaitea bera zor derauzten eideak, hekien baithari buruzko unaria edo essentza gozartzen dute, eta ez inguratzen gaituten gauzei buruzkoa hauk kopiak direla nahiz bertze edozein naturazko kutsudun direla haukien gozartzaile garelarik eta hekietaz gure izenaz iabetzen garelarik9 Eta inguratzen gaituzten gauzei buruz eta gauzok ideen izen berberak hartzen ditute hekien artean ditute soilik
|
hartu
emanak eta ez eideekin, eta hekien izaitea edo existentza hekien buruei zor deraukote eta ez izen berdineko diren gauzei10.
|