|
2003
|
|
|
3/ Baña onetarako/ juramentu
|
egin
/ zuen lenaz erregek/ gipuztarrakin: / aekin bezalaxe/ ondorengoakin/ fueroak guardatzeko/ fede onarekin;/ geroztik orrekin/ egin degu alegin/ Gaztelabarekin/ gu ere izateko/ leial eta fiñ.65
|
|
|
3/ Baña onetarako/ juramentu egin/ zuen lenaz erregek/ gipuztarrakin: / aekin bezalaxe/ ondorengoakin/ fueroak guardatzeko/ fede onarekin;/ geroztik orrekin/
|
egin
degu alegin/ Gaztelabarekin/ gu ere izateko/ leial eta fiñ.65
|
|
|
Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko: . Mundu guztiac daqui, bada, Guipuzcoaco Provincia chit leial eta guztiz arguidotar au dala, Españaren zatiric aurrenengo etacoa, gauza ascoren bidez; eta batez ere,[...] Franciaco muga iriqui baliosoari cintzó ta ongui contu eguin diolaco estura larri ascotan.? 79 Nafarroaren konkista ere frantses erasoen aurkako defentsa gisa kontatzen zen80 Aro Garaikideko gertaeren sintesia Iztuetak berak
|
egin
zuen inori kopiatu gabe: Konbentzio Gerra, Napoleonen aurkakoa, Gerra Karlistak eta Bergarako Ituna.
|
|
|
Zeren euskaraz idatzitako ikerketa historiko zehatz bat, nork irakurriko zuen? Izatekotan ere sintesi lan dibulgatiboak ziren euskaraz
|
egin
zitezkeen obra bakarrak. Eta Iztuetak horixe egin zuen.
|
|
|
Izatekotan ere sintesi lan dibulgatiboak ziren euskaraz egin zitezkeen obra bakarrak. Eta Iztuetak horixe
|
egin
zuen. Historia gipuzkoar ikuspegi tradizionaletik kontatuz, non Probintzia Espainiaren baitan foralki eta leialki kokatzen zen.
|
|
|
Soilik aipatuko dugu Hiribarrenek egiten duen periodizazioa interesgarria dela (nahiz agian ez den berak asmatua: aztertu
|
egin
litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz egin den lehen saioa genuke:
|
|
|
aztertu egin litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz
|
egin
den lehen saioa genuke: I. Kapitulua. Iberia?
|
|
|
Narratiba honetan, lurraldetasun eta periodizazio kontuaz gain bada beste berrikuntzarik. Hasteko Tubalen kontuak baztertu
|
egin
zituen Hiribarrenek. Bere olerkian, euskaldunak zuzenean agertzen dira Iberiar Penintsularen eta Europaren aurreneko populatzaile gisa, ustezko patriarka biblikoen bitartekotzak alboratuz.
|
|
|
Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren. Ikusi dugunez, Iztuetak ere kontzesio herrikoiak
|
egin
zituen bere liburuan bertsoak sartzean, eta idatzi ere egin zuen kantua historiko bat, baina ez zitzaion bururatu Gipuzkoaren kondaira osoa bertsotan idaztea. Nolanahi ere, kasu bietan, eta baita karlistadako bertso historikoetan ere, irakurlego herritarrak ezarritako baldintzapenak agerian geratzen dira, soluzio gisa bertso erako forma narratiboak hartzeko joera eraginez.94
|
|
|
Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren. Ikusi dugunez, Iztuetak ere kontzesio herrikoiak egin zituen bere liburuan bertsoak sartzean, eta idatzi ere
|
egin
zuen kantua historiko bat, baina ez zitzaion bururatu Gipuzkoaren kondaira osoa bertsotan idaztea. Nolanahi ere, kasu bietan, eta baita karlistadako bertso historikoetan ere, irakurlego herritarrak ezarritako baldintzapenak agerian geratzen dira, soluzio gisa bertso erako forma narratiboak hartzeko joera eraginez.94
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera
|
egin
baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
Gregorio Arrue Zarauzko eskolamaisuak() San Ignacio gloriosoaren bicitza argitaratu zuen 1866an. Eta arrakastak animaturik urte bi geroago Santa Genovevaren vicitza obraren euskarazko itzulpena
|
egin
zuen. Lan hau izugarri arrakastatsua izan zen.
|
|
|
Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen. Bere garaiaz gogoeta
|
egin
eta ekinbide bat proposatzen zuen. Hola zioen Testamentu Berriko hitzaurrean:
|
|
|
batzuek, exhortatu? ...a Beherean, beste hainbat lekutan bezala, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural jakin batekin, euskalduna edo euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa hartuta, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat sortzeko ahalegina
|
egin
zuen.
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek dioskunez, Ernazimenduan, herri hizkuntzek, monarkia eta erakunde batzuekin aliaturik
|
egin
zuten beren kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat hasiz (akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Leizarragak euskalduntasunaren, kalbinismoaren eta nafartasunaren inguruan abiatu nahi zuen narratiba, kontraerreforma katolikoak, erregeren zerbitzuko historiografia nafar biarnesak eta frantses kultur ereduen hegemoniak desegin zuten. Hortaz euskarazko lehen narratiba saio horrek porrot
|
egin
zuen.20
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean ikusten duen obra kolektibo izaera, ikerketa berriak berretsi dute, non argi ikusten den nafar errege erreginen bultzadaz
|
egin
zirela herri hizkuntzetarako itzulpenak (ikus P. Urquizu 2000: 142, bertan erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Iparraldeko euskarazko narratibetan, historiaren bi erreferentzia azalduko zaizkigu, bata historia hurbilarena, eta bestea iragan urrunenetik datorren historiarena. Nafarroako monarkiaren inguruko narratibak desagertu
|
egin
ziren; bai Leizarragak nahi zuen euskarazkoa, eta baita nafar dinastiaren kronista biarnesena ere. XVII. mende hasieran Nafarroa Beherea Frantziari lotua geratu zen, eta Iparralde osoan frantses errege berak agintzen zuen.
|
|
|
Hori zen, hain zuzen, Etxeberri. Sarakoak?
|
egin
nahi izan zuena. Baina ekimen indibidual hark ez zuen aurrera egin, ziurrenik proiektua bultza zezaketen babesleen faltagatik.
|
|
|
egin nahi izan zuena. Baina ekimen indibidual hark ez zuen aurrera
|
egin
, ziurrenik proiektua bultza zezaketen babesleen faltagatik. Etxeberrik, laguntza hori Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen.
|
|
|
Argitaratu gabeko beste bi liburu ere utzi zituen (euskaraz eta frantsesarekin batera). Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia
|
egin
zizkion historiari. Aurreko hainbat euskal idazleren berri ere bazuen (Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Oihenart, Larramendi,...) eta haien segidan kokatzen zuen bere burua49 Beraz euskarazko narratibaren baitan.
|
|
|
Historia moralizatzeko lekua izango zen, jakituria edifikantea atxikitzeko tresna, bertuteen ikastokia.52 Ez da harritzekoa bada, Egiategik bere filosofia lanetan zehar, moral lezioen eta maximen artean, datu historikoak tartekatzea. Guk gainbegiratu baino ez dugu
|
egin
eta hobeto azter litezke nola azaltzen dituen frantses historia kontuak, zelan Europako historia aipuak, zenbatekoa tartea egiten zion Antzinatearen historiari, nolakoa historia biblikoari, etab.53
|
|
|
Txomin Peillenek, 1983an Egiategiren lehen liburua argitaratzeaz gain haren lanaren atal aurkituberri baten transkribapena
|
egin
du (2002 urtean). Oraindik argitaratu ez bada ere, transkribapena Filosofo Huskaldunaren Ekheia II izenburuaz Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan dago ikusgai.
|
|
|
Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera
|
egin
. Ziurrenik babes faltaz eta merkatu faltaz.
|
|
|
Izan ere, nork babestuko zuen euskarazko proiektu historiografiko bat? Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez
|
egin
ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
Euskal Herrira
|
egin
nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
|
|
genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan haien memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia hauek une desberdinetan idatziz jaso zirelako, hasi Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak
|
egin
dituen bertso bilketetan.
|
|
|
–Lau milla ta gueiago urte dira Noe-ren billoi Jafet-en bostgarren seme Tubal bere echetarrequin Armeniatic Españara etorri izan zala;[...] Zori oneco Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan bere gendearequin Guipuzcoaco itsas bazterretan[...]? 73 Tubalek, jakina, euskara, erlijio monoteista eta nekazaritza abeltzantza ekarri zituen. Horregatik euskaldunak San Saturnino eta San Ferminen eskutik Ebangelioaren berria ona entzun bezain laster kristautu
|
egin
ziren74 Halaber, gipuzkoarrek, historian zehar hainbat atzerritar eraso jasan zituzten, baina beti eutsi zioten independentziari:
|
|
|
tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko. Zentzu horretan, badira tradiziotxo hori ikertuz egungo euskaldun historialariontzat baliagarri zaizkigun oharrak
|
egin
dituzten artikulu pare bat102 Espero dezagun gure artikuluan aipatu ditugun, historia, lan aitzindariek material osagarria eskainiko dutela antzeko auziak jorratzeko.
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta
|
egin
nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek
|
egin
ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere
|
egin
daiteke, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu:
|
|
|
Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu: aurrekariak horixe izan dira, kronologikoki lehenago
|
egin
diren lanak, baina eskolarik eta jarraitasunik (tradiziorik) sortu gabe gehienetan.
|
|
|
Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak edo Sarasolak, beren ikerketa klasikoetan,, euskal literaturaren historia? izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere bidea
|
egin
ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da. Hola gaur euskal literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari egin ohi zaio erreferentzia.
|
|
|
izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere bidea egin ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da. Hola gaur euskal literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari
|
egin
ohi zaio erreferentzia. Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke.
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu
|
egin
diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz. Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko berriak gehituz joan ziren Erdi Aroak aurrera
|
egin
ahala. Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa daukate, eta historia ikertzeko iturri dira.
|
|
|
1369ko adibide bat badaukagu, Nafarroako erreginak bidalita Migel Elkartekoak eta Martin Perez Olorizekoak, gastuen zerrenda bat
|
egin
zuten (Anton, 1991), janariari buruzko erreferentziak aipatuz: sagarrak Gasteiz eta Agurainen, soilik, agertzen ziren aipaturik.
|
|
|
Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible
|
egin
zuen: arto gari arbi errotazioaz, nekazaritzaren intentsibotzea zekarrena; artoa, izan ere, baba gorriarekin batera lantzen zen soroetan.
|
|
|
Fama handia zuten baita ere Gasteizeko ostatuek, merkeak zirelako eta janari ona ematen zutelako. Gatzaren industria ere aipagarria da, Landazurik eta Romarartek 1798an egindako Obras historicas sobre la Provincia de Alava liburuan (Anton, 1991), agertzen denez, Añanako Gesaltzan eta Buradongo Gatzagan produzitua (diotenez, produkzioa jaitsi
|
egin
bazen ere ordurako).
|
|
|
Sei iturri zeuden, baina haien ur jarioa ez zen segurua beti (soilik nagusienarena, plazan zegoena). Freskagarriek garrantzi handia hartu zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon
|
egin
ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak lortzeko erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz,
|
egin
zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu
|
egin
arte).
|
|
|
1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko). Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi behar ziola, eta ikasleak egunik huts
|
egin
gabe eta gogoz lan egin behar zuela. Aldiz, 1685ean Monrealen zazpi urtetarako kontratu bat egin zen (Mateo Pérez, 1995), maisuak mantenua emanaz ikasleari (janaria eta «calzado» zehaztuta), irakasteaz gain, noski.
|
|
|
1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko). Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi behar ziola, eta ikasleak egunik huts egin gabe eta gogoz lan
|
egin
behar zuela. Aldiz, 1685ean Monrealen zazpi urtetarako kontratu bat egin zen (Mateo Pérez, 1995), maisuak mantenua emanaz ikasleari (janaria eta «calzado» zehaztuta), irakasteaz gain, noski.
|
|
|
Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi behar ziola, eta ikasleak egunik huts egin gabe eta gogoz lan egin behar zuela. Aldiz, 1685ean Monrealen zazpi urtetarako kontratu bat
|
egin
zen (Mateo Pérez, 1995), maisuak mantenua emanaz ikasleari (janaria eta «calzado» zehaztuta), irakasteaz gain, noski.
|
|
|
Maisua izateko (denda irekitzeko), azterketa
|
egin
beharra zegoen; eta Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek esaten digute (Gorrotxategi, 1987), hirian ohiko ziren produktuez izan behar zela azterketa eta ez bestez.
|
|
|
Gozogileen ordenantzei buruz Diputatu Generalak 1765ean egindako oharretan32, agertzen zaigu Gozogileen hermandadeak (testuan «Hermanidad de confiteros» bezala datorrena), junta egin ondoren, eskatzen ziola prokuradore sindikoari, jalea kaxak, kontserbak eta intxaur alkortzatuak33 egiten zituzten gozogile ez ziren partikularrei bisitak egitea haien etxeetan kalitatea kontrolatzeko. Aurrez, dagoeneko, 1753.ean egina zeukaten eskakizuna, baina ukatu
|
egin
zitzaien.
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera
|
egin
behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu
|
egin
zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz.
|
|
|
Bisiten ostean fiel de medidas deituak txostena ematen zion hiriari, delitua bazegoen penatua izan zedin36 Gainera bisita errepikatu
|
egin
zitekeen, komenigarria zela ikusiz gero.
|
|
|
Bisita hauek itxuraz urte batzuetan zehar ez ziren
|
egin
, eta, ondorioz, kalitatean iruzurra egiten zen, ordenantza desberdinek agertzen digutenarena arabera37.
|
|
|
1736an eskaera gogorragoa egina zuten, hots jaleak, kontserbak etab., gozogile ez zirenei egiten ez uztea, ordura arte
|
egin
bazituzten ere. Eskaera ez zen onartua izan, ordenantzetan ez zenez zehazten horrelakorik, baimena emanez auzoko ziren guztiei ekoizteko (galerazten bazuten, edo saiatzen baziren, gozogileei
|
|
|
20.000 marabeditako isun gogorra ezarriko zitzaien). Aldiz, beste dulces y almibares soilik gozogile zirenek
|
egin
zitzaketen.
|
|
|
Ofizioak kontrolatzen zituen udaletxeak, examinadoresen bitartez. Ordenantzen kasuan ere, azken onarpena erregeak
|
egin
behar zuen, diputatu generalak bidaltzen zion enmienda edo zuzenketekin.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez zedin eta behar zen kantitatea baino gutxiagoko ontzien erabilpena
|
egin
ez zedin. Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz.
|
|
|
Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik
|
egin
, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta
|
egin
behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan
|
egin
behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan
|
egin
zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Euskal Herrian gozogile (konfiteroak), okin eta pastelero hiru lanbide ezberdinak izan dira. Gozogileek kandelak, txokolatedun gozo guztiak (bizkotxoak barne)
|
egin
izan dituzte. Okinek ogiak, eta pasteleroek arrain eta haragiarekin egidako tortak prestatzen zituzten (horregatik, ostiraletan hartzen zuten jai, Elizaren eraginez ezarritako bigilia eguna zelako).
|
|
|
Marmeladak: Egosi, azukrea bota eta pure antzekoa
|
egin
beharra dago haiek egiteko.
|
|
|
a) 1740.eko ekainaren 30ean Joaquin González Etxebarria eskribauak Maria Larena hiltzean haren eta bere senarraren, Pedro de Santa Maria y Mendozaren, ondasunen inbentarioa
|
egin
eta jaso zuen: gozogile honek 288.241 erreal eta 16 velloneko marabediak zituen baina 117.196 erreal eta 38 velloneko marabediko zorra zuenez, fortuna 172.000 errealekoa zen.
|
|
|
b) Aurrrekoa bezain aberatsa eta zehatza ez den arren, interesgarria da baita ere, 1741 urtean Cristobal Domingo de Zaldos eskribauak Teresa Rotaeta eta Joseph Furundarena senar emazte txokolategileen ondasun inbentarioa
|
egin
zuen (senarrak esandakoaren arabera): ondarea 3.000 errealekoa izanik.
|
|
|
c) 1899.ean Tolosan Gurrutxaga konfiteriaren leku aldatzea
|
egin
zen. Badakigu XIX. mendekoa dela, baina tresneriari eta prezioei buruz informazio eskasa lortu dugunez, honen, adibidea jartzea erabaki dugu erreferentzia gisa46.
|
|
|
14Egiptiar eta Mesopotamiako iturrietan agertzen direla gogoan izan dezagun. 15Ohitura hau oraindik gorde
|
egin
da zenbait herrialdetan, Ingalaterran, adibidez.
|
|
|
hobeki prestatzeko formulak adierazi zituzten. Liburuan zetorren, aipatutako guztien artean, sagardo eta gereziekin egindako pattarra nola
|
egin
, edota likore espumosoak egiteko zein sagar mota ziren hoberenak.
|
|
|
Euskalerrian produzitua zena kontsumitzen zela diosku Atlas Etnografikoak (Euskalerriko Atlas Etnografikoa, 1990), baina autarkia hau matizatu beharra dago. Txirotasunak eta urte osorako elikadurarik ez izateak esan nahi zuen, aktibitate osagarriak
|
egin
behar izatea jana erosi ahal izateko (artisautza edo itsas garraioa kasu), eta bestalde merkataritza garatzea falta ziren produktuak ekarri ahal izateko. Hala ere, aktibitateak desberdinak ziren lekuaren arabera.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera
|
egin
zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
artoa, patata, indabak, tomateak,? Orokorrean, XVIII. mendean elikadura hobetu
|
egin
zen alde batzuetan, nahiz populazioaren gehiengoan ez zen asko nabaritu.
|
|
|
Pobre estrukturalak: Hauek ezin zuten lanik
|
egin
adinagatik, gaixotasunagatik baliogabeak izateagatik edo alferkeriagatik. Populazioaren %4 eta %8a bitartean izango ziratekeen, eta eskaleak ziren edo benefizentziaren menpean zeuden.
|
|
|
oihalgintza eta burdingintza. Oihalgintzan koroa saiatu zen errege manufakturak bultzatzen, baina jarritakoek azkenean porrot
|
egin
zuten, ez zirenez errentagarriak, garestiegiak zirelako lortzen ziren produktuak. Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago.
|
|
|
Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago. Mendearen bigarren erdialdean, berriz, nekazarien egoera okerragotzen joan zen koiuntura ekonomikoarengatik (etekin beherakorren legeagatik?) eta errentak hazi
|
egin
ziren, ondorioz, eguneroko produktuak gutxiago saltze hasi ziren eta luxuzkoak sarriago (goi mailako taldeen artean, jakina).
|
|
|
Fiskalitatean nabari zen, pribilegiatuek (nobleziak eta apaizgoak), ez zutela ordaintzen zerga zuzenik, Bestalde, fiskalitatearen oinarria zerga ez zuzenak ziren (kontsumoaren gainekoak), estatuaren porrota zekarrena, sarrerak nahikoa ez zirelako. Mende hasieran borbondarren iristearekin Decretos de Nueva Planta
|
egin
ziren, Aragoiko koroak zergak ordaintzea esan nahi zuena(, baliokidearen, figuraz baliatuz).
|
|
|
XVIII. mendearen bukaeran Gasteizeko hiriko ordenantzetan garbiketa eta higieneari buruzko aipamenak egiten ziren: hiriaren garbitasunaz, kaleen garbiketaz, eta abar, hiritar bakoitzak
|
egin
beharreko zeregin erara aipatuak zirenak. Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza uztea (gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere guztiz abandonatuak zeuden.
|
|
|
Txarrangil haziaren itxurakoa zen mana, erretxina kolorekoa. Banatu
|
egin
ohi zen herria mana biltzeko, eta, errotan eho edo motroiloan xehetu ondoren, lapikoan egosi eta olio opilen gustuko opilak egiten zituzten. Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20:
|
|
|
Afrikak ere ondorio latzak jasan zituen. Despopulaketa handia izan zen, nagusiek autoritate galdu zuten, eta familia eta leinuek batasuna galdu zutenez banatu
|
egin
ziren. Zonalde batzuetan nekazaritza desagertu zen eta Afrikako kultura eta artisautza atzerakuntza prozesu batetan sartu ziren.
|
|
|
1Lan hau 1996ko udaberrian
|
egin
zen, orduan hasi berria zen elikadurari buruzko ikerketa historikoa. Harrezkero elikaduraren historiari buruzko bibliografia asko hazi da Europan eta asko iritsi zaigu gaztelaniara itzulita guregana; jakina, hori guztia ez da ageri gure lanean.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana
|
egin
genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
XVIII. mendea, orokorrean, XVII. mendean aipatu ohi den krisi klasikoaren gainditzea gertatu zen mendea izan zen. Badirudi, jaiokuntza tasa altuak mantendu
|
egin
zirela, hilkortasuna jaitsi egin zela (baita haur hilkortasuna ere, altua izaten jarraituagatik), eta bizi itxaropena luzatu, populazioaren hazkundea gertatuz. Gerren gutxitzeak eta sendakuntzaren garapenak, oso gutxiri eragingo zionak, halere?
|
|
|
XVIII. mendea, orokorrean, XVII. mendean aipatu ohi den krisi klasikoaren gainditzea gertatu zen mendea izan zen. Badirudi, jaiokuntza tasa altuak mantendu egin zirela, hilkortasuna jaitsi
|
egin
zela (baita haur hilkortasuna ere, altua izaten jarraituagatik), eta bizi itxaropena luzatu, populazioaren hazkundea gertatuz. Gerren gutxitzeak eta sendakuntzaren garapenak, oso gutxiri eragingo zionak, halere?
|
|
|
Gainera, europarrak kanpora ateratzeko zuten joera sakondu
|
egin
zen, dagoeneko XVI. mendetik (edo, agian, zuzenagoa da esatea XV. mendearen bukaeratik) hasia zen aipatutako emigrazioa?.
|
|
|
Saileko kideek, bestetik, eragin nabarmena eduki dute Udako Euskal Unibertsitatearen bilakaeran, erakunde honen antolaketari eta garapenari dagokienean. Une desberdinetan Historia Saileko zenbait kidek lan handia
|
egin
dute UEUn nondik norakoak argitzeko orduan, bai 1980ko hamarkadetako eztabaidetan (Joseba Agirreazkuenagak bereziki), baita 1995ean egindako Kongresuan ere (Pruden Gartzia eta Iban Zaldua). Ezin ahaztu, azkenik, UEUk eduki dituen zortzi zuzendarietatik bi, Manex Goihenetxe eta Mikel Aizpuru sail honetako kideak izan direla.
|
|
|
1978an, aurreko urteko eredua jarraituz, Historia, Geografia eta Arteari buruzko bi aste beteko zituen ikastaroa prestatu zen. Goizetan, Historia Geografia arloan lan egiten zuten argitaletxe eta taldeen aurkezpena
|
egin
zen: Gero, Ingeba, Iker, Gordailu, Etor, Jakin, UZEI, UNED eta EUTGna, besteak beste; eta Arteari eta Geografiari buruzko zenbait hitzaldi eman ziren.
|
|
|
Hurrengo urteetan Agustin Azkarate izan zen Historia Sailburua, Joseba Agirreazkuenaga Iker azpisailaren arduraduna, Ramon Amundarain Irakas azpisailarena eta Joseba Intxausti Lexikografia azpisailarena. 1981an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren lehen alean (sailaren produkzio idatziaren lehen emaitza zuzena) esaten zaigunez sailaren helburuak Historialari sakabanatuak elkarganatzea eta euskal historialarien arteko koordinakuntza indartzea; Historiarako euskara normalizatu bat sortu eta finkatzea eta Historiaz euskaraz egiten diren edo
|
egin
litezkeen lanak bizkortu eta zabaltzea ziren. Ez dira gehiegi aldatu gaur egun arte.
|
|
|
hauetako batzuei ezinezkoa izan zitzaien dedikazio osoz jarraitzea sailaren zuzendaritzan. UEUko barne eztabaidek, azkenik, izan zuten bere pisua, historia saileko hainbat kide EHUrekiko harremanen aldekoak zirelako eta elkarrizketak porrot
|
egin
ondoren ezinegona sortu zelako UEUren barruan. Talde horren emaitza izan zen Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren bigarren alea, 1982ko data izan arren, 1983an atera zena.
|
|
|
Talde horren emaitza izan zen Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren bigarren alea, 1982ko data izan arren, 1983an atera zena. Bere aurkezpena egitean, ordea, urtekariaren beraren amaiera iragarri zen, Eusko Ikaskuntzak argitaratu behar zuen aldizkarian parte hartzeko gonbitea luzatuz euskaraz lan
|
egin
nahi zutenei UEUko Historia saileko kideek. Eusko Ikaskuntzari zera eskatzen zioten, aldizkariaren urteko ale bat gutxienez euskaraz izatea.
|
|
|
Beste batzuk, ordea, iraultza eta haustura idei berri horiek abstrakzio eta abangoardietako artearen bidetik
|
egin
zitezkeela uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat sortu nahian.
|
|
|
Alderdia, herentzia artistikoaren arduradun
|
egin
zen. Lehenengo gauza artea herriarengana hurbiltzea zen, eta horretarako Monumentuen Propaganda Plana, edo bestelako ekintzak egin ziren.
|
|
|
Alderdia, herentzia artistikoaren arduradun egin zen. Lehenengo gauza artea herriarengana hurbiltzea zen, eta horretarako Monumentuen Propaganda Plana, edo bestelako ekintzak
|
egin
ziren. Denboraz agintariek gero eta esku hartze handiagoa izan zuten arteak jorratu beharreko bideetan, eta azkenean, 1929an, Stalinen esku geratu zelarik artearen gaineko kontrola, errealismo sozialista izeneko estiloa ezarri zen, estilo ofizial gisa.
|
|
|
bigunegiak direlako batzutan, kritikoegiak bestetan, axalegiak sarri, lan nekagarri eta esker gaiztokoa edonoiz. Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo baino hobeto
|
egin
gurak ere (liburu aipamena testua ahitu behar duen ebazpen definitiboa izan balitz bezala) jende asko desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
|
|
K. Artetxe arg., 2002, UEU, Bilbo). Aurkezpen ekitaldian Iban Zaldua historialari eta idazleak ohar jakingarriak
|
egin
zituen liburu horien inguruan. Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan egin ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez egin izan balu beste era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik).
|
|
|
Aurkezpen ekitaldian Iban Zaldua historialari eta idazleak ohar jakingarriak egin zituen liburu horien inguruan. Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan
|
egin
ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez egin izan balu beste era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik). Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara:
|
|
|
Aurkezpen ekitaldian Iban Zaldua historialari eta idazleak ohar jakingarriak egin zituen liburu horien inguruan. Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan egin ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez
|
egin
izan balu beste era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik). Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara:
|
|
|
–Nik ez dut uste lan mota hau, sintesi lana, mezprezia daitekeenik, ikertzaile batzuek
|
egin
izan duten bezala. Zalantzarik gabe, ikerkuntza zuzena funtsezkoa da, hori gabe ez dagoelako historiarik, baina sintesi lanen garrantzia ez da txikiagoa.
|
|
|
Eta hori ez da, askotan, oso komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza handia ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta handiagoaren nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz
|
egin
duenik.?
|
|
2004
|
|
|
Etorkin kopuruari aurre egiteko azpiegitura gabe aurkitu zen Hernaniko herria. Erdigunean ezin zen etxebizitza gehiago
|
egin
, eta pixkanaka kanpoaldean auzo berriak eraikitzeari ekin zioten; Florida, Portu, Karabel... Auzo hauek langile auzoak izan ziren nagusiki.
|
|
|
Euskal Herri barneko migrazio hauen protagonista gizon nahiz emakumeak izan dira. Emakumezkoen migrazioa neskametzarekin lotuta dago, fenomeno honi bereziki interesgarria deritzogun arren bere analisia beste batean
|
egin
da.
|
|
|
Marisak lau seme alabekin bakarrik
|
egin
zuen Badajoztik Euskal Herrirako bidea. Senarra aurrez etorria zen lanera.
|
|
|
Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake. Nik emakumeen lanarekin (patronen lanarekin) duen hartu emana aztertu dut, eta jarduera honen bitartez patrona gisara lan
|
egin
zuten emakumeek Hernaniko historiari eginiko ekarpenera inguratu naiz. jarduera hau egoki ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da emakume hauek bizi izan zuten testuingurua ulertzea, hau da, bai industrializazio prozesuak, eta, nola ez, frankismoak, genero harremanetan izan zuen eragina ikustea.
|