|
2000
|
|
|
XVII. mendean Arabako Batzar Nagusiek ahaleginik aski egin zuten, baina alferrik: konstituzio desberdinak zituztela-eta, lehenean jarraitu
|
behar izan
zuten.
|
|
|
Ez baita egokia autonomien baitara uztea zenbait eskualdetako hizkuntzak ofizial izan ala ez. Haserreak sortzeko hori baita biderik egokiena, eta ibiliak erakutsi digu bertako hizkuntza jatorra errespetaraztea eskatzen dugunok zenbat haserre leporatu
|
behar izan
dugun.
|
|
|
Hasierako momentuan harrigarria egin zitzaidan, mingarria ia, gogoratzea maite dudanari agur esana niola hiru ordu lehenago. Eta maite ez dudanari (eta maite ez dudala ez dakien horri), berriz, kaixo esan
|
behar izan
nion besarkada erdi-bortxatu batez.
|
|
|
Gero tabernaria ere batu zitzaigun elkarrizketan, eta azkenean barkatzeko esan
|
behar izan
nien, oraindik ez nekiela aterpetxean tokirik izango nuen, eta bertara joan behar nuela, ez banuen kalean lo egin nahi. Gonbidatu ninduenak barrezka erantzun zidan ezetz, tokirik ez banu bere etxera joango nintzela lotara, eta telefonoan txanponak sartzearen keinua egin zuen bere emazteari deitzeko, afari berezia presta zezan agintzeko.
|
|
|
Uste nuena baino hobeto. Baina oraindik denbora behar dut; kontraste handiegia izan da, eta gauza askotara ohitu
|
behar izan
dut. Eta oraindik falta zaidana.
|
|
|
1990eko egun hartan lan handia egin
|
behar izan
genuen udalekuko umeak neka zitezen: mendira eraman genituen, eta gero piraguaz ibiltzera.
|
|
|
Gu geunden lekutik besoak, hankak eta buruak ikusten ziren mugimenduan, zirimola itzela sortuz. Segundo batzuk
|
behar izan
nituen erreakzionatzeko, ez bainuen ulertzen zer gertatzen zen (beharbada, eta ez da broma, edan nuen guztiagatik), eta zurrunbilo hartara hurbildu nintzenerako denboratxoa zeraman bertan Duncanek, borrokan zebiltzanak banatzeko ahaleginetan. Borroka bat zen, bai, Duncanen lagunetako baten eta nireetako baten artekoa.
|
|
|
Hara heltzeko zenbait kilometro egin
|
behar izan
zituen oinez, motxila handia bizkarrean, autobusik ez zuelako aurkitu eta herri-balneariora autoz zihoazen denak edadetu samarrak zirelako eta, beraz, bide ertzeko motxiladunari mespretxuz begiratu ondoren aurrera segitzen zutelako, Txemaren hatz lodia berriz poltsikora sartzera kondenatuz.
|
|
|
Neuk ere galdetu diot, eta" Rousshio" erantzun didanean izen japoniarren bat zelakoan geratu naiz denboratxo batez. Berriz galdetu
|
behar izan
diot, beraz. Zein baino zein.
|
|
|
Bi egun
|
behar izan
zituen Txemak Killarneyra heltzeko, baina azkenean hantxe zen. Eiderren egunerokoari kasu eginda stoparen aukerari ekin zion berak ere, ez baita gauza bera –otu zitzaion– autobusean bidaiatzea, ordura arte egiten ibili zen bezala.
|
|
|
Soilik esku bat atera dut izaren epeletik, eta bere adatsean galdu zait, nire hatzak bere ikatzezko hariak txirikordatzen hasi diren une berean. Bihotzeko taupadak entzun
|
behar izan
dizkit derrigorrean. Bere begi beltzek almohadan iltzatu nahi nindutela zirudien, eta biok genekien zer gertatu behar zuen, baina begiratu baino ez zidan egiten, eta ni jada bere aurpegiko azala ere konkistatzera heldu naiz, eta ez diot begirik gainetik kendu, baina erresistentziarik ere ez dut aurkitu hatz puntekin lurralde leunak eskuratzen ari nintzenean:
|
|
|
Ez dut denbora larregi izan hiria behar bezala ezagutzeko, etxetik ekarri dudan Irlandako gida honen arabera hamar mila leku interesgarri baitaude Dublinen, eta beraz, larrialdiko aukeraketa bat eginda, hiru edo lau tokirekin konformatu
|
behar izan
dut. O’Connel Street-eko postetxe historikoa, Trinity College, Grafton kalea eta kantoiz kantoi egindako ibilbide ez oso zehatzean aurkitu dudan elizaren bat, horiek izan dira nire gidaren iritziz denboraz estu dabilen bidaiariak ikusi beharreko batzuk.
|
|
|
Astean hirutan joaten ginen eta joaten ziren, noski, mutil biak ere; eta astean hirutan Jabiri begira igarotzen genuen klaseak irauten zuen ordu eta erdia, beti erdi jolasean eta intsinuazioz gainezka. Baina akademiara joan behar nuen egun batean, kasualitatea, katarrotu egin nintzen eta, ezin joanda, etxean geratu
|
behar izan
nuen. Ba, justu egun horretan Terek Jabi ligatu zuen.
|
|
|
Lanera bidean, egunero legez, Seat zaharra estarterraren bidez jarri
|
behar izan
dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea aurkitu dut beti bezala ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
Eta, senarra ahula zelako eta spiritu eskasekoa, edo auskalo zergatik, kontua da ezen fraideak senarrak baino maizago jasotzen zuela Catalinaren ondasun tenporalen fruitua. Eta gau batean gertatu zen, ustekabean, ezen Bucciok, hainbat hiritako usantzaren arabera, guardia egiterat joan
|
behar izan
zuela, eta fraidea haren emaztearekin geratu zela, oheratzeko asmotan. Eta, nola fraideak baitzuen, bere eskolako guztiek bezala, akerraren usain gaixtoa, arropa kirastua gainetik kendu, eta arropa zuria eta fina jantzi zuen haren orde.
|
|
|
Eta aita Bartolomek hura erran zuen, eta osabak orduan asmatu zuen ezen Erromarat joaiteko asmotan izan ginela gu ere, baina Bolognan bi aste egin
|
behar izan
genituela, zeren eta sukar batek eduki baitzuen osaba bera bi astez ohean, eta azkenean Pisarat joan ginela, zeren eta Erroma baino hurbilago baitzegoen eta berant genbiltzan orduko, eta zeren zientzilari bezala dorre oker haren ikusteko jakinahia baitzuen. Eta, eneganat xuxendurik, galdetu zidan:
|
|
|
—Bai. Eta hain gaizki egon zen Bolognan, non egun batean elizakoak eman
|
behar izan
baitzizkioten —asmatu nuen.
|
|
|
...arauetan eta egunorozko azturetan eta ohituretan moldatuak, baina ezagutu izan ditut, halaber, arau horietarik atera izan diren bakan batzuk, edo, atera izan ez badira ere, arauen arteko zirrituetarik kanporat beha jarri izan direnak eta, behakoaren behakoaz, ikusmoldea aldatu izan dutenak, nahiz eta gero beren izatasuna bertzeei ezkutatzen ibili izan diren, edo oso giro eta gune mugatuetan azaldu
|
behar izan
duten: kapitaina izan zen horietarik bat, bere pentsatzeko manera partikular harekin, eta bere hitz egiteko modu harekin, zeren, gaizki hitz egin behar zuenean, batik bat marinelen aitzinean, mila maradizinoz eta bertze hainbat juramentuz josten baitzuen bere solasa, baina ongi baino hobeki moldatzen zen, orobat, bera baino jende ikasiagoarekin ere, baita filosofiaz, zientziaz eta teologiaz mintzatu behar izaiten zuenean ere, zeren, batetik, irakurriak baitzituen Montaigneren Entseiuak eta itsasoaz mintzo ziren bertze liburu batzuk ere, eta zeren, bertzetik, kapitaina ere bertze filosofo bat baitzen, bizitzaren eskolan ikasia... portuetako eskolan, beregainki, portuetako bizitzak bizitzaren zinezko porturat balerama bezala.
|
|
|
Eta harritzen ninduten, halaber, haien begiek... zeinak kale-kantoi batetik bertzerat baitzebilzkien, saguzar kapadunen joan-jinak ere galdu nahi ez balituzte bezala, zeren negozio hartan tratuak eta sal-erosiak berdin eta orobat egin baitzitezkeen ageriz nola kapapetik. Eta neska haietarik batek begietarat eta bertatik bertara so egin zidan, ahalkegabeki, eta bertze alderat behatu
|
behar izan
nuen, zeren sua edo su iduriko hura baitzuen neska hark begietan, eta su hartan suturik gerta bainintekeen...
|
|
|
Zer kontatu zidan, bada? Kontatu zidan ezen denbora batez Parisko emazteki printzipal baten ohorezko dama izan zela, harik eta haren etxetik jalgi
|
behar izan
zuen arte, emazteak egun batean senarrarekin harrapatu zuelako bertze zeregin horietan, eta mehatxatu zuelako eta behartu, haren ondorez, labana luze bat eskuan, Paristik joaiterat, bertze mundurat berant gabe joan nahi ez bazuen bederen; eta nik, nola bainintzen hartan hasi berria, guztia sinetsi nion. Ai, nola izan nintekeen hain sinple eta inozent...!
|
|
|
...iren, frantsesak iritsi aitzin, jaun eta jabe, Trinidadeko irlako itsas inguruan, almirant Binkes buruzagi, Alain Coup d’Œil-ek berak aditzerat eman zidan bezala, handik gutirat; eta aditzerat eman zidan, halaber, ezen borroka ezin neketsuago batzuen ondorez garaitu zituztela ho landarrak, biktoria pirriko batean... halako moldez, non almirant D’Estrée sek Tortugako irlarat itzuli
|
behar izan
baitzuen, gizon eta untzi gehiagoren bila, Alain Coup d’Œil han berean utzirik, Trinidadeko kostako itsas zoko batean, zeina Alain Coup d’Œil-ek gordelekutzat hartu baitzuen, bai bere untziaren hornitzeko eta bai haren alkaternaztatzeko ere, eta zeinari Alain Coup d’Œil-en gizonek La Crique deitzen baitzioten. Eta, hartaz gain, bertze mila kontu aipatuko zizkidan, handik aitzina, neure harridurarako.
|
|
|
Eta ez naiz gogara geratu. Eta ez bertan erraiten dizudana gezurra delako, baina mila kontu alborat utzi
|
behar izan
dudalako. Izan ere, nola hain baitzen kortsario haien mundua berezia, hala mintza nenkizukeen haien arteko harreman partikularrez, edo haiek egin ohi zituzten festez eta emaztekiei eman ohi zieten tratuaz.
|
|
|
ESKUAN dut Miguel de Sandovalen isilpeko gutuna, Miguelek berak posta propioz igorria, zeina skribatu baitzidan Ofizio Sainduaren ziegetan bi urte egin ondoren, nahiz eta azkenean hobengabetasuneko sententzia eman zioten, zuk ere ongi dakizun bezala, jaun André, zeren eta kontu harengatik alde egin
|
behar izan
baitzenuen, bigarren aldiz, desterrurat.
|
|
|
Bizitzan hainbertze mehatxu jaso eta jasan ondoren, ohitua eta usatua behar nuen ziztada eta eztenkada orotarat, baina mehatxurat ez dago guztiz ere ohitzerik; halarik ere, nola trenpe hartan ez bainuen zer eginik eta nola ezin bainion, halatan, haren mehatxuari neure mehatxuarekin ihardetsi, taldeburuaren manua bete, eta listuaren garratza irentsi
|
behar izan
nuen.
|
|
|
Eta, gero, neure burua hiltzea... ezin onartu dudanez gero, halaber, berriro harrapa nazaten, zanpa nazaten eta tortura nazaten, desarra egin ondoren. Zeren, bizitza nehoiz ez bezala maite badut ere, duintasunetik maite nahi baitut, eta zeren Kristok ere kalbario bakarretik iragan
|
behar izan
baitzuen, ez bitik, eta nik iragan nian neure kalbarioa, orain dela hilabete. Eta ahalik eta gozoen hil nahi nikek, ez desesperaturik.
|
|
|
Eta, aizak, aitona Nikolas aipatu diadanez gero, jakin nahi al duk ezen hargatik erosi nuela han Bolognan Dioskoridesen liburua, animaliei buruzko bertze tratatu hura bazterrerat uzten nuela? Zeren eta Dioskoridesen liburua ikusi bezain fite osaba Nikolasen oihu haiek etorri baitzitzaizkidan bururat... nahiz eta gero neure arrazoina errepuesta iduriko hartan ezkutatu
|
behar izan
nian, erraiten niala: " Liburuak halaxe erosten dituk, batzuetan jakinaren gainean, eta bertzeetan jakin gabe..." Beraz, berriro erraiten diat, Joanes:
|
|
|
Eta neuri ere zeinen barrenerat sartu zitzaizkidan hitz haiek, jaun André, eta zer ondore oneko gertatu zitzaizkidan, nahiz eta hortzak estutu
|
behar izan
nituen, odolak masailetan eztanda egin ez ziezadan, kapitaina nesken kontu harekin hasi zitzaidanean! Eta marinel zaharraren hitzek Piarres Oihartzabal kapitainaren adimendua argitu zuten, eta enea ere argitu zuten... eta bide bat ere erakutsi zidaten, nondik egin behar bainuen handik aitzina, ene mundu hertsi hura zabalduz joan zedin.
|
|
|
zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. Mementu hartan Fernando Pachecorekin geunden, eta hari aditu genionetik jakin ge nuen ezen gizon haiek bigarren semeak zirela eta Espainiatik etorriak —Avilatik eta Zamoratik—, aberasteko edo kargu inportant baten erdiesteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi
|
behar izan
zuten —Joxe Aberasturik ere egin beharko zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan-edanen ... Eta, nahiz eta bigarrentsuak ziren, goraki mintzatzen ziren beren buruez, klar eta ozen, eta lau haizeetarat kanpatzen eta famatzen zituzten beren bertuteak eta bertutezko obrak, zeren zaldun-zalduntzat eta kontu-kontuzkotzat baitzituzten beren buruak, halako moldez, non bi hitz haiek enplegatzen baitzituzten noiznahi-den, bertzeen aitzinean:
|
|
|
Eta, gelarat eraman aitzin, leihorat eraman
|
behar izan
genuen.
|
|
|
Eta handik aitzina kontatu zidan nola, gaitzaren sendatzeko, Donibane Lohizunerat itzuli, eta medikuarenganat joan
|
behar izan
zuten bai berak eta bai osaba Joanikotek ere, eta nola medikuak erakutsi zien —zeren osaba Joanikot ez baitzen medikuez gehiegi fidatzen, halako moldez, non, haien ardurapean zegoen bakoitzean, mila galdegite egiten baitzien—, ezen bi teoria zeudela: bata zen Fracastoro-ren tratatuan agertzen dena, eta eriari guaiakoa hartzea kontseilatzen ziona:
|
|
|
Zeren eta zinez miresten baitzuen Antonio Ibarbiak Asisko Frantzisko. Eta ameslari hutsa zen, adinak, ohi ez bezala, are ameslariago egin zuena; guraso modest eta onest batzuen seme bakarra, umetan eta gaztetan frantziskotarrekin ibilia, studioak utzi egin
|
behar izan
zituen aitzinago, bere aitak itsasoan izan zuen istripu baten karietarat, zeinak utzi baitzuen bizitza osorako hebaindurik, ezindurik eta erdi bentzuturik, aulki bati lotua; eta, hala, etxearen ardura bere gain hartzen zuela, Antonio ere, aita bezalaxe, itsas lanetan hasi zen, eta ez-ohiko ohitura bat hartu zuen: bere itsasaldietan libururen bat edo bertze eramaitekoa.
|
|
|
Azpimarratu nahi dizudan bertze gizona, berriz, Horazio Irigibel zeritzan irakasle ohi bat da, Quitoko unibertsitatean aritua, baina desterrurako bidea hartu
|
behar izan
zuena —zuk bezalatsu, jaun André—, jakin zuenean ezen unibertsitateko buruak bekoz beko zituela eta bere kontrako neurriak hartzerat zihoazela.
|
|
|
Eta bakea nahi nuen, eta Rosa bakezko emaztekia zen, mantsoa eta hitz onetakoa, sosegatua eta soseguz ere mintzo zena, nahiz eta iraganean haren bihotzak tormenta bat baino gehiago pairatu
|
behar izan
zuen. Eta gozo zen, atsegin eta plazent...
|
|
|
Eta aitona Nikolasek mila kezka eta mila buruhausteren artean aitzinatu
|
behar izan
zituen bere bi ola haiek, bertzalde, eta kezka eta buruhauste haiek ere, arestian aipatu bertze arrazoinekin batean, are gehiago estal zezaketen eta itzalean utz bere bertze kezka hura —bere iraganari eta familiaren iraganari lotua, baita erlijioneari eta erlijioneen arteko gerlari ere, azken buruan—, gorputz hartu ezinik geratu zena.
|
|
|
Eta hala ibili
|
behar izan
nuen haiekin hilabete hartan ehizan.
|
|
|
Izan ere, negozioak ezin hobeki doazkigu... eta hauxe izan daiteke jauregiko zoru-pareten apaintzeko parada eta okasionea. Gogoratzen bazarete, asmo hori bera nerabilen Villagrandeko dukearekin harremanetan jarri aitzin, baina gero, haiei eskaini genien festaren gastuei buru egin
|
behar izan
nielarik, gerorako utzi behar izan nuen. Egunotan, bertzalde, urtero bezala, Donibane Lohizunerat iritsiko da Alessandro de Novara kapitaina, merkatari italiar hori, zeinaz noizbait mintzatu izan bainatzaizue, itsasoak irensten ez badu, jakina, Jainkoak ez dezala nahi.
|
|
|
Izan ere, negozioak ezin hobeki doazkigu... eta hauxe izan daiteke jauregiko zoru-pareten apaintzeko parada eta okasionea. Gogoratzen bazarete, asmo hori bera nerabilen Villagrandeko dukearekin harremanetan jarri aitzin, baina gero, haiei eskaini genien festaren gastuei buru egin behar izan nielarik, gerorako utzi
|
behar izan
nuen. Egunotan, bertzalde, urtero bezala, Donibane Lohizunerat iritsiko da Alessandro de Novara kapitaina, merkatari italiar hori, zeinaz noizbait mintzatu izan bainatzaizue, itsasoak irensten ez badu, jakina, Jainkoak ez dezala nahi.
|
|
|
ETA, hala, iparraizeak bazterrak inarrosten zituen martxoko egun batean jauregiratu zitzaigun, zaldiz, Alessandro de Novara, Donibane Lohizuneko bizilagun bat gidari zuela, aitak uste baino berantago, ekaitz batek untziari eragin makur-okerren konpontzerat geratu
|
behar izan
zuelako kapitain italiarrak, Galiziako kostako portu batean.
|
|
|
Eta ni ere, paradoxa haren aitzinean, zurturik bezala geratu nintzen... Ordea, urteak aitzina doazkidan neurrian, ongi bai ongi ohitu
|
behar izan
dut paradoxa horretarat, zeren eritasunean eta zorigaiztoan ikasi baitut ezen badirela huts hura baino hutsagoak diren hutsak, espazioa ez ezik denbora bera ere eta bizitza bera ere bete dezaketenak eta betetzen dutenak. Baina ene arimak deus guti zekien orduan hartaz, zeren gazte bainintzen eta zeren gaztetasunaren indarra bainuen, hutsaren gainean jauzi egiteko...
|
|
|
Hala, bada, kontua da ezen Bolognatik jalgi
|
behar izan
genuenean, gau haietarik bat eman nuela, osabaren zurrungen artean, erreus eta ekurugaitz; eta, Bolognatik jalgi berriak ginelarik, berriz, tormenta izugarri bat izan genuen —euria goian behean—, eta gurdia lohitan sartua gelditu zitzaigun, eta bi zaldiak ere hantxe, ez arre eta ez so. Atertu zuenean, osaba eta biok gurditik jaitsi eta, gurdizainari laguntzeko asmotan, harri batzuk jarri genituen gurpilen aitzinean; gero, berriz, gurdian zituen bi taket eman zizkigun gurdizainak eta manatu zigun ezen taketak lurrean berma, eta bulka genitzala gurpilak gibeletik, berak zaldiak zigorrez jotzen zituen bitartean, eta entseia gintezela, halatan, gurdia lohitik ateratzerat.
|
|
|
Baina, hitzetan galdu gabe, nola baita ene usantza eta ohitura, aita Bartolomek amari egin erregalutxo baten berri emanen dizut, idurika dezazun orain ere azaletik mamia: egun batean, apezak joan
|
behar izan
zuen Iruñarat, nondik eraztun handi samar batekin itzuli baitzen, zeinak erakusten baitzuen erdian eskeleto bat, eta eskeletoaren inguruan, letra ezin tipiagoetan, inskripzione bat: Memento, homo, quia pulvis es et in pulverem reverteris.
|
|
|
Eta, nahiz eta badakizun memoria onekoa naizela eta hori dela Jainkoaganik errezibitu dudan dohain bakarretarikoa —halako suertez, non ume-umetarik geratu izan baitzaizkit buruan grabaturik hainbat eta hainbat gertaki, baita gertakiokin lotu hitzak eta behakoak ere, harginak harrian zizelkatu zeinuen eta idurien gisarat—, halaz ere, diot, ni ez naiz salbuespena. Eta, horrela, kontuan izanik ezen gizonak berezkoak dituela muga horiek, haien gainean eraiki
|
behar izan
dut eraiki asmo izan dudan guztia, bertze aterabiderik ezean.
|
|
|
Gure etxearen historia ez zen, halarik ere, azken mende eta erdi hartan, nehor harrotzeko modukoa, zeren, nola gure arbasoak, Nafarroako erresuma izutu eta ikararazi zutèn ondikozko gerla haietan, galtzaileetarik izan baitziren —agramondarrak, beraz—, hala, hamaika umiliazio eta erreprasalia jasan
|
behar izan
zuten, zeinetarik adierazgarrienetarikoa izan baitzen harresiak deuseztu eta desegin zizkietela eta jauregiaren bi muturretan zeuden defentsarako dorreak porrokatu eta eraitsi.
|
|
|
—Eta, horrela, hamaika pena eta trabailuren artean, Urbiaindik alde egin
|
behar izan
genian, desterrurat... —erraiten zigun aitona Nikolasek, hatsarreko desgrazia haiek artezki eta xuxentki berari bizitzea egokitu izan balitzaizkio bezala, nahiz eta historia haren protagonista bere aitona izan zen, eta gure aitonaren aitona, beraz, zeinari jaun Eusebio Etxegoien baitzeritzan.
|
|
|
Eta, behin desterruan, Lapurditik Nafarroa Behererat eta Nafarroa Beheretik Lapurdirat ibili
|
behar izan
zuten, aldi batez, baita Biarnoko lurretarat ere, hainbat bider, gure arbaso haiek, lagun handiki batzuen etxetik bertze lagun batzuen etxerat, harik eta, Indietarako asmotan zegoen etxejaun bati etxea eta lurrak erosi zizkioten arte, non habia berria moldatu baitzuten, Lapurdi eta Nafarroa Behereko mugan. Desterru hura, beraz, distantzian eta legoatan ez zen luzea ez neurtezina, baina nola amorante batzuei gorputzen urruntzerik tipienak arimen urruntze guztizkoa dakarkien, hala egiten zitzaien gure odoleko gizon-emazteki haiei eskumenean zirudiena eskuragaitz, desterrua kasik jasanezin egin arteraino.
|
|
|
Erretorika dakiena dea, eta mintzoaren jabe dena? Haatik, jakintsua izan ote daiteke gizon bat, munduko numero guztiak dakizkiena baina, oihanaren erdian bakarrik utziz gero, galdu eginen litzatekeena, nola behin baino gehiagotan ikusi
|
behar izan
nuen nik ibai Orinocok zeharkatzen zituen oihanetan. Eta nor ote jakintsuago:
|
|
|
Eta orduan, ezpainak zabaltzeko keinu hautemangaitz bat egin zidan, irriño baten hatsarre izan zitekeena, eta urteak
|
behar izan
zituena guztiz hedatzerat egin zezan arte.
|
|
|
—Aita, berorrek badaki ezen behin baino gehiagotan joan
|
behar izan
dudala, berorrek hala manaturik, hango eta hemengo itsas portuetarat —Pasaiarat, Donibane Lohizunerat eta Baionarat—, hainbat kargamenduren begiratzeko eta haien bideratzeko, untzi batean zein bertzean, orain Ingalaterrarat, orain Flandriarat, gure oletako produktuen kanporatzeko asmoz... Eta jakin beza ezen itsas portuen mugimenduak finantzen jin-joanei buruzko bertze ikusmolde bat eman didala, hagitzez ere zabalagoa, zeren eta itsas portuak baitira, hain zuzen, munduan dauden tratuen eta negozioen bidegurutze...
|
|
|
Eta nork daki ez ote zuen arrazoin, Joanes? Zeren eta, dakian bezala, jaun Albert Etxegoienek egin baitzuen, Nafarroako erregeordearekin, Urbiainerat itzultzeko tratua, Mattinek eta biok aitona Nikolasi anitzetan entzun izan diozuen bezala; eta, badakik, halaber, ezen, barkamenduaren eta etxerat itzultzeko baimenduaren truke, jaun Albertek uko egin
|
behar izan
ziola iraganari, zeinak jaun Esteban Etxegoienekin ere lotzen baitzuen: agramondarrekin eta protestantismoarekin, beraz.
|
|
|
agramondarrekin eta protestantismoarekin, beraz. Eta, iraganaren ukoak Estebanen ukoa zekarkiola, hala bihurtu
|
behar izan
zian jaun Albert Etxegoienek arbaso protestanta etxeko historiaren ardi beltza. Baina iraganaren ahanztea edo haren ezabatzea, edo, are makurrago dena, haren aldatzea eta faltsutzea errazagoa duk, noiz eta ez baitago skribatua; aitzitik, jaun Esteban Etxegoienek gutun bat utzi zian...
|
|
|
Ene urduritasuna eta ene bihotz-herstura, logelan sartu eta anaiaren zain geratu nintzenean, hura noiz oheratuko zain...! Ez nuen puntu hartan, halarik ere, luzaz iguriki
|
behar izan
, zeren eta handik gutira itzuli baitzen Mattin, kandela bat eskuan. Eta segidan beztimendak erantzi eta oherat egin zuen, nik lo iduri egiten nuen bitartean...
|
|
|
Maddalen eta osaba, osaba eta Maddalen... Eta oroitu nuen nola osabak erran zidan ezen egiteko batzuk zituela jauregian eta hargatik eten
|
behar izan
zuela emaiten ari zitzaidan eskola... Eta ezin edeki nituen pentsu haiek burutik, eta ezin ekidin nuen neure ezinegona, eta, orduan, neure asmoen aitzinatzeko zernahi asmatzen nuela, erran nion Pedrori:
|
|
|
Joan nintzen, bada, haienganat, eta aitak erran zidan: " Aita Bartolome Iruñatik etorri berria duk, eta..." Baina aitak bide erdian utzi
|
behar izan
zuen bere errana, zeren orduantxe aditu baikenituen osabaren ziztuak eta oihuak ere: " Luthero, Luthero!" Eta aita jesuitaren keinu hura ikusi nuen ondotik:
|
|
|
Gau hartan haizeak gogor jo zuen, eta iduritu zitzaidan ezen haren txistuak bertze munduko bozak zirela eta guztiek baterat akusatzen nindutela: " Salatu eta saldu duzu zeure anaia, eta norat zoaz, Joanes, norat zoazzz...?" Eta bozak eta txistuak ez ziren isiltzen, eta nola anaiak, ezinaren ezinaz, burkoaren azpian gorde
|
behar izan
zuen bere burua, aitak eman zizkion azoteen ondotik, hala gorde behar izan nuen nik neurea burusien azpian, ahalkearen ahalkez.
|
|
|
Gau hartan haizeak gogor jo zuen, eta iduritu zitzaidan ezen haren txistuak bertze munduko bozak zirela eta guztiek baterat akusatzen nindutela: " Salatu eta saldu duzu zeure anaia, eta norat zoaz, Joanes, norat zoazzz...?" Eta bozak eta txistuak ez ziren isiltzen, eta nola anaiak, ezinaren ezinaz, burkoaren azpian gorde behar izan zuen bere burua, aitak eman zizkion azoteen ondotik, hala gorde
|
behar izan
nuen nik neurea burusien azpian, ahalkearen ahalkez.
|
|
|
...k bat, eta osabak ere bere iritzia emaiten zuen noizbait —kurka luze batzuen ondotik, hori bai—, eta behin edo behin zerbait berotu ziren... eta osabak ez dakit noren aipua eginen zuen, eta aita jesuitak Trentoko kontzilioko ez dakit zenbatgarren kanona erabiliko zuen, eta horrela aritu ziren, harik eta, halako batean, apur bat gehiago berotu eta aita Bartolomek azken argumentua erakutsi
|
behar izan
zion arte: " Zeren eta Erromak erraiten duen bezala...", txakurrak osabaren altzotik jauzi egin zuen istant berean.
|
|
|
Eta hasi ziren aita eta osaba irriz, jarraiki zitzaizkien jauntxoak, eta apezak ere irri egin
|
behar izan
zuen azkenean, ez bere borondate borondatetsuz, baina bortxaz.
|
|
|
—Baina, baldin Mattinek tigrea ikusi badu, nola aitortzen baitu, tigreak eragin
|
behar izan
dizkio zauriak, edo tigrearen spirituak, hik nahi duana... —eta, halatan, aitak berdintsu eta orobatsu segitu zuen tigrea maradikatzen, egun batean bai eta hurrengoan ere bai.
|
|
|
Osaba Joanikot ongi mintzatzen zen latinez, eta buruz zekizkien halako erran batzuk... eta ongi bai ongi entseiatu zen niri ere erran hura buruan sartzerat! Hartaraz gero, neure studioetan eta neure prestakuntzan aitzina egiten nuela, ehundaka ikasi
|
behar izan
ditut, milaka ere bai, erranen nuke, baina haietarik guti ditut bereziki bereiziak, guti horien artean arestian aipatua.
|
|
|
Eta segidan Ptolomeoren teoriak esplikatu zizkidan, erraiten zidala nola astronomo greziarrak orbiten inguruko orbitetarat jo
|
behar izan
zuen —epizikloideetarat eta eszentriketarat—, planeten eta izarren mugimendu uste baino konplexuagoei behar bezala ihardesteko.
|
|
|
Eta hala frogatu zian, studio batzuen ondorez, ezen planeten orbitak eliptikoak zirela eta ez zirkularrak. Eta orbita haiek, beren sinpletasunean eta beren xumetasunean, guztia esplikatzen zitean, epizikloetarat eta eszentriketarat jo gabe, nola jo
|
behar izan
baitzuten bai Ptolomeok eta bai Kopernikok berak ere...
|
|
|
" Gaur etorri naiz, eta bihar ez dut huts eginen, zeren, hauek hemen daudela, soberan baitaude gure kakontziak ere"; eta osaba Joanikotek, nola baitzekusan ezen dukea txantxazalea zela, ihardetsi zion: " Pena bakarra dut, jaun dukea, zeren, Rabelaisek bere Gargantua-n dioena egia bada, antzarakume lumatsuak bailirakete uzki-garbitzailerik onenak, eta zuek, aldiz, oihal eta hosto horiekin konformatu
|
behar izan
duzue..."; eta dukeak, zeinak guztirako baitzuen errepuestaren bat, halaxe erran zion, irritsu: " Ordea, zer gertatuko litzateke, baldin uzkia garbitzen hasi orduko, antzara hegaldatuko balitz, eta gu haren gainean...?
|
|
|
...en deus ere gertatzerat ez balihoa bezala; gero, afalburuen aitzineko platera jan ondoren, asmatu zerbait, tripak nahastu zaizkiala-edo, eta hoa ene kakategirat; ondoren, afaltzerat itzuli, poltsikotik sugea atera, eta erakutsi dukearen edo kondearen emazteari, edo haien ohorezko damaren bati —emaztekiren bati beti ere—, eta erran nola narrastia kakategian ikusi eta akabatu arte zanpatu
|
behar izan
duan. Eta, esplikazioneak emaiterakoan, teatroa egin, izuturik eta heure onetik aterea bahengo bezala...
|
|
|
Ez dakit nork erran zuen —poetaren batek beharko zuen, segur: Plauto ote zen? — ezen bizitzako amets zuela mundua hitz bakar batez adieraztea, mundua hitz bihur zedin amoreakatik, eta nago ezen Villagrandeko dukea kasik heldu zela poeta haren ametsa betetzeko punturat, bere zera haiekin guztiekin, nahiz eta keinu batekin errematatu
|
behar izan
zuen bere erretolika... Eta hala izan ez bazen ere, berdin, zeren, ulertu, guztiok ulertu baikenion bederen.
|
|
|
Izan ere, nola bidea egun eta erdikoa baitzen, oihanaren bazter batean gelditu
|
behar izan
genuen gauez, lurra etzaleku eta goiko izarrak ohezeru. Eta gero, berriz, ez dakit zer gertatu zen, zeren eta, lotan nengoela, oihu batzuk aditu bainituen... eta izarren artean itzarri eta, ohartzerako, hogei bat indiarrek inguraturik geunden nahaste-borraste hartan, eta guarnizinoko bi soldaduak eta gu ginderamatzaten morroietarik bat ere hilik eta erhainik zeuden eta bertze bat hil hurran.
|
|
|
Eta, buruz ezetz erraiten niola, Axularri buruzko ipuin harrigarri hura kontatu zidan: nola Sarako erretoreak Etsai zeritzan deabruarekin ikasi zuen Salamancako haitzuloetan, norat joan baitzen Teologiaren eta magiaren ikasterat, bere anaia batekin eta bertze lagun batzuekin, eta nola, ikastekoak ikasi ondoren, ikasleetarik batek geratu
|
behar izan
zuen deabruaren zerbitzuan, beronekin egin tratuaren arabera; eta ikasleek hartarakotz zotz egin zuten, eta Axularren anaietarik batek geratu behar izan zuen; eta, orduan, anaiaz urrikaldurik, Axularrek erran zion deabruari ezen geratuko zela bera, haren orde; eta, anaiaren orde han berean geratzen zelarik, manatu zion deabruak Axularri ezen atera zezala ura osin batetik, baliaturik galdara batez... " Hemen nago!"; baina, orduan, nola gartzela hartarik eta trabailu ezin nekeago hartarik ihes egin nahi baitzuen, bururatu zitzaion Axularri ezen bi hitz haiek irakatsi behar zizkiola galbaheari; eta irakatsi zizkion Axularrek galbaheari bi hitz haiek eta, hala, Etsai urrun samar ikusi zuèn egun batean, pentsatu zuen ezen hura zela bere ordua, eta entseiatu zen, ondorez, handik itzurtzerat eta ihes egiterat; eta bazihoan Axular kanporantz, eta galdetu zion deabruak:
|
|
|
Eta, buruz ezetz erraiten niola, Axularri buruzko ipuin harrigarri hura kontatu zidan: ...Sarako erretoreak Etsai zeritzan deabruarekin ikasi zuen Salamancako haitzuloetan, norat joan baitzen Teologiaren eta magiaren ikasterat, bere anaia batekin eta bertze lagun batzuekin, eta nola, ikastekoak ikasi ondoren, ikasleetarik batek geratu behar izan zuen deabruaren zerbitzuan, beronekin egin tratuaren arabera; eta ikasleek hartarakotz zotz egin zuten, eta Axularren anaietarik batek geratu
|
behar izan
zuen; eta, orduan, anaiaz urrikaldurik, Axularrek erran zion deabruari ezen geratuko zela bera, haren orde; eta, anaiaren orde han berean geratzen zelarik, manatu zion deabruak Axularri ezen atera zezala ura osin batetik, baliaturik galdara batez, zeinak baitzuen hondoan galbahe bat, eta manatu zion, halaber, ezen, noiz eta galdetzen baitzion non zegoen, ihardets zezala Axularrek: " Hemen nago!"; baina, orduan, nola gartzela hartarik eta trabailu ezin nekeago hartarik ihes egin nahi baitzuen, bururatu zitzaion Axularri ezen bi hitz haiek irakatsi behar zizkiola galbaheari; eta irakatsi zizkion Axularrek galbaheari bi hitz haiek eta, hala, Etsai urrun samar ikusi zuèn egun batean, pentsatu zuen ezen hura zela bere ordua, eta entseiatu zen, ondorez, handik itzurtzerat eta ihes egiterat; eta bazihoan Axular kanporantz, eta galdetu zion deabruak:
|
|
|
Eta don Luziok bertze ipuin luze bat kontatu zidan, zeinetik aski bainuke kontatzea nola Axularrek eskatu zion sakristauari, ipuinaren azken aldean, hil zezala mezerdian, ogia eta arnoa sagaratzeko mementuan, zeren Sarako erretoreak baitzekien orduko, halatan baizik ezin beregana zezakeela bere itzala, eta nola Axularrek eskatu eta solizitatu
|
behar izan
zion behin, bi aldiz eta hiru aldiz, sakristauak, finean, amore eman zezan eta hartarat ausart zedin.
|
|
|
Ordainean, guk jaso genituen haien maradizinoak, eta haietarik batek tiro ere egin zuen arkabuz batekin, airerat izan bazen ere, eta hala erabili eta astindu
|
behar izan
genituen arraunak, finean, ahalik eta arintkien eta fitezen, bertze ti-ro-hots bat entzuten genuen bitartean eta haien irri-karkarak.
|
|
|
Jakin beharra nuen, bada, nik hura! Baina ez, hain ibili bainintzen neurean itsuturik, sekula egin
|
behar izan
ez nuena egin hutsez...!
|
|
|
Erraiten zuen Zizeronek: Consuetudo quasi altera natura, eta hala da, zeren ohiturek eta azturek noiznahi-den alda bailezakete gure izatasuna eta bigarren izatasun bat osa, lehenengoaren eta etorkikoaren estalgarri eta ahanzgarri... baina zer erranen dizut nik, baldin egoera berrirat ohitzeko denborarik ere izan ez banuen, zeren eta anaiaren nagusitasuna buru-bihotzez onartzen hasia nintzen puntuan gibela egin
|
behar izan
bainuen, noiz eta anaiak muga hura eta marra hura iragan baitzuen. Eta hura izan zen, halatan, ene gibelatzearen hobenduna, ez ni, zeren, noiz eta bihurtzen baita nagusiaren nagusitasuna nagusikeria eta haren harrotasuna harrokeria, orduan akabatzen baitira menekoaren esker onak eta mirespenak, eta hala egin zuen okerrera berriro anaiarekin nuen erlazioneak, hura Villagrandeko dukearen palaziorat joaiten hasi zenean, Espainiako handikien moduak eta moldeak ikasterat.
|
|
|
Erran dizut, halaber, ezen gose nintzela. Eta orain erraiten dizut ezen penaturik egon behar nuela, penaturik egoiteko modukoa zelako mementu haietan kontatzen ari nintzaiona, zeren eta osaba Joanikotek borreroaren eskutik jasan
|
behar izan
zituèn azote izugarri haietaz ari bainintzen; haatik, atsegin izugarria emaiten zidan legatz erre hark, hain bainintzen ni gose eta hain baitzegoen hura zaporetsu eta apetitos. Eta munduko pena guztia sentitu nahi nuen, osaba Joanikot zelako gehien maite izan nuen gizona, artean ere biziki maite nuena, neure memorian bai bederen... baina arrai nengoen neure legatz errearekin... zeren ez bainengoen, artean, neure mihiari ausiki egiteko eta kolpe hartaz gustuari eta zaporeari portale guztien zerratzeko asmotan.
|
|
|
Eta, berant gabe, izuaren esperientzia latz hura bizi
|
behar izan
nuen, noiz eta, lotan nengoela, arratoi batek belarrian ausiki egin baitzidan. Ene espantua, jaun André...!
|
|
|
Ordu artean mila lekutan ibili izan nintzen, eta mila bidaia egin nituen, halako moldez, non, anitzetan eta halabeharrez, arratoiak izan bainituen bizilagun, batik bat untziz ibili izan nintzenean denbora luzez, zeren baitakizu ezen arratoiak direla halakoetan untzietako ohiko izurri: ordea, bidaia haietan guztietan, ez zidan nehoiz arratoi batek ausikirik egin... nahiz eta behin baino gehiagotan itzarri
|
behar izan
nuen, haietarik bat edo bertze eskuan zebilkidalako, edo aurpegian edo buru gainean ere noizbait. Eta, hala eta halatan, zer erranen dizut nik gertaki hari buruz?
|
|
|
don Fidel Urdanburu zen, Iruñako nafar hura, bere esklabo indiarrak ezin okerrago tratatzen zituena, halako suertez, non hauek, ordainean, izen indiar harekin —zeina baitzen spiritu gaizkinen gaizkina, indiar haien sinesteen arabera— bataiatu baitzuten nagusi eta jaun bihozgabea. ...iar emazteki bateganik izan zuèn haur jaioberria, sakrifizio hura probetxuzkoa izanen zitzaiolakoan bere semeari, purgatorioko penen erridimitzeko, eta zein arrai eta alegera jarri nintzen, aldiz, jakin nuenean ezen plantazionean altxamendu bat izan zela haren ondorez, Gorukik eta biok ihes egin eta handik urtebeterat, eta altxamendu hartan biktoria erdietsi zutela, eta gaztigu berarekin ordaindu
|
behar izan
zuela azkenean nafar krudel hark, zeren eta asaldatuek sugeen arterat egotzi baitzuten hura ere...! Eta Ixaru ere biktoria hartan laketzen zen, harik eta ustekabeko iluntasunak haren betargia hartu zuen arte, erraiten zidala:
|
|
|
—Zure nagusi jaun Venancio Roblesen aspaldiko ametsa da zu hemendik libratzea, baina, nola alkaide zaharra don Santiago de Tapioles y Villarrínen gizonetarik bat baitzen, zeren haren koinataren lehengusua baitzen, hala, luzatzerat utzi
|
behar izan
zuen bere ametsaren konplimendua... —eta, irri zabal batek haren betartea betetzen zuela, eratxiki zuen—:
|
|
|
Apeza, aldiz, guztiz kontent utzi nuen, zeren apez hura, don Luzio zeritzana, ipuineko apeza bezalakoa baitzen, ehizarat emanago eliz kontuetarat baino, amak erran zidan bezala... eta, noiz eta galdegin baitzidan hark nolakoak ziren animaliak eta piztiak Indietako oihanetan, ez nuen anitz asmatu
|
behar izan
hura liluraturik uzteko; eta, noiz eta indiarren zerbatanak eta haien ehizatzeko moduak eta moldeak jakinarazi bainizkion, erran zidan:
|
|
|
Eta bai, ulertzen dut Galileo, umiliatua izan zelako, baina ez arras umiliatua; belaunikatua, baina ez arras belaunikatua; makurtua, baina ez arras makurtua, zeren, tribunalak deliberatu bazuen ere ezen lurra ez zela mugitzen, mugitu mugitzen zen: Samosko Aristarkok mugitu zuen, Kopernikok mugitu zuen... eta Ga li leok berak ere mugitu zuen, eta are, bere baitaren baitarik mugitzen segitu zuen gero ere, zeren, sinatu nahi ez zuena sinatu
|
behar izan
bazuen ere eta halatan sentitu ezen, gorputza salbatzearen truke, itzalperat kondenatu zuela arima —eskua eta luma, alegia—, aldiz, itzalpe hartarik skribatzen eta bere skribu haiekin Lurra bulkatzen segitu zuen, eta argi berri batekin argitzen: bere Di sco rsi-ekin mugitu zuen eta argitu, handik urte batzuetarat.
|
|
|
Bi aldiz hasi nintzen skribatzen, eta bietan utzi
|
behar izan
nuen: batean, zeren papererat tinta tanta bat erori baitzitzaidan; bertzean, zeren letra ez baitzitzaidan nahi bezain berezia eta diferenta atera; hirugarrenari, berriz, anitzez ere itxura hobeko iritzi izan nion, eta, hura ontzat emanik, zure etxeko ate azpitik sartu nuen... orduan ere kontrakarrean zeuden bi indar nabaritzen nituela neure baitan.
|
|
|
—nik aditzeko moduan mintzatu zen emaztekia, medikuari baino gehiago neuri xuxendu balitzait bezala: haatik, baldin dudaren bat banuen, ez nuen luzaz iguriki
|
behar izan
, zeren, medikuari adio egin bezain fite, eneganat etorri eta, bere semeari ahakar egiterat zihoakion ama batek bezala, fermu eta fintko, baina baita gozo eta emaro ere, erran baitzidan, euskaraz—: Mutila, ez al duk nehoiz ere aditu ezen astoa meneratzen dela zigorrez, baina gizona hitz onez...?
|
|
|
Eta predikari ezin trebeagoa zen, eta are trebeagoa skribatzaile gisa. Eta jakizu, halatan, ezen hain nintzela, eta hain naizela Axularren prosa ederraren zale, non etxean nuen Gero-a ere zorroan sartu eta Salamancarat ekarri bainuen, beharrezko bertze gauza guztiekin baterat, Zuberoatik Espainiarat ihes egin
|
behar izan
nuenean, Mathalasen denboran... —eta, begiak begietan iltzatzen zenizkidala, erran zenidan—:
|
|
|
Eta, haren izena ezagun egiten bazitzaidan ere, zeren jaun Marcel prezeptorearen ezpainetarik noizbait aditua bainuen, Bartolomé de Carranza artzapezpikuarenarekin baterat, zerbait gehiago jakin nahi izan nuen, eta orduan kontatu zenidan nola Barasoaingo doktoreak Fernando Katolikoaren indar armatuetarik ihesi ibili
|
behar izan
zuen, haren familiakoak Nafarroako errege legitimoaren aldekoak zirelako; nola apez ordenatu ondoren urte luzeetan Salamancan irakasle izan zen, Frantzisko Vitoriakoarekin batean, eta gero Portugalerat joan zen, non Coim brako unibertsitatean aritu baitzen, luzaroan han ere; nola, gero, Carranza artzapezpikuaren defendatzaile izan zen, Europa osoan sonatua izan zen auzian, eta nola hargatik gogot... lehena, ez zuela onartzen Espainiak Nafa rroa bereganatu izana; bigarrena, Martinek erraiten zuela ezen erregek gorrotatzen zuela eta hargatik ez zuela haren Gorteetan kargurik; hirugarrena, nafarra zela eta Albre ten aldeko familia bateko kide eta partaide; laugarrena, Franziaren laguna zela eta Frantziako kulturakoa; eta kontatu zenidan, finean, nola Mar tinek ospitale batez dotatu eta hornitu zuen bere jaioterria, Barasoain, hil ondoren.
|
|
|
...en familiakoak Nafarroako errege legitimoaren aldekoak zirelako; nola apez ordenatu ondoren urte luzeetan Salamancan irakasle izan zen, Frantzisko Vitoriakoarekin batean, eta gero Portugalerat joan zen, non Coim brako unibertsitatean aritu baitzen, luzaroan han ere; nola, gero, Carranza artzapezpikuaren defendatzaile izan zen, Europa osoan sonatua izan zen auzian, eta nola hargatik gogotik sufritu
|
behar izan
zuen, halako tailuz, non etxean preso eduki baitzuten denbora batez, errege Filipe II.aren manuz; nola Erromak, ondoren, Toledoko artzapezpikuaren kasua bere gain hartu zuen, eta nola Mar tinek, halatan, Erromarat joan behar izan zuen, non aita saindu Pio V.ak kardinal izendatu nahi izan baitzuen bi aldiz, nahiz eta bere xedea ez zuen bete ahal izan, errege Filipe II.ak hatsarretik beretik eragot... lehena, ez zuela onartzen Espainiak Nafa rroa bereganatu izana; bigarrena, Martinek erraiten zuela ezen erregek gorrotatzen zuela eta hargatik ez zuela haren Gorteetan kargurik; hirugarrena, nafarra zela eta Albre ten aldeko familia bateko kide eta partaide; laugarrena, Franziaren laguna zela eta Frantziako kulturakoa; eta kontatu zenidan, finean, nola Mar tinek ospitale batez dotatu eta hornitu zuen bere jaioterria, Barasoain, hil ondoren.
|
|
|
...ean aritu baitzen, luzaroan han ere; nola, gero, Carranza artzapezpikuaren defendatzaile izan zen, Europa osoan sonatua izan zen auzian, eta nola hargatik gogotik sufritu behar izan zuen, halako tailuz, non etxean preso eduki baitzuten denbora batez, errege Filipe II.aren manuz; nola Erromak, ondoren, Toledoko artzapezpikuaren kasua bere gain hartu zuen, eta nola Mar tinek, halatan, Erromarat joan
|
behar izan
zuen, non aita saindu Pio V.ak kardinal izendatu nahi izan baitzuen bi aldiz, nahiz eta bere xedea ez zuen bete ahal izan, errege Filipe II.ak hatsarretik beretik eragotzi ziolako, zeren lau akusazino baitzituen doktore nafarraren kontra: lehena, ez zuela onartzen Espainiak Nafa rroa bereganatu izana; bigarrena, Martinek erraiten zuela ezen erregek gorrotatzen zuela eta hargatik ez zuela haren Gorteetan kargurik; hirugarrena, nafarra zela eta Albre ten aldeko familia bateko kide eta partaide; laugarrena, Franziaren laguna zela eta Frantziako kulturakoa; eta kontatu zenidan, finean, nola Mar tinek ospitale batez dotatu eta hornitu zuen bere jaioterria, Barasoain, hil ondoren.
|
|
|
—Adan eta Eba Paradisuan bizi zituan, baina bekatu egin zitean eta Kristok etorri
|
behar izan
zian eta bizia eman, bere erreinua lurrean berriro ezartzeko, irakatsiz, gisa hartan, ezen paradisu bakoitzak bere biktima behar duela. Eta, hemen eta munduko parte honetan, ni biktima hori izaiteko disposizionean nagok, baita martirioaren palma eta koroa irabazteko ere, baldin beharrezkoa bada...
|
|
|
Ez nuen luzaroan iguriki
|
behar izan
jakiteko ezen ez zitzaidala gezurrez mintzatu baina egi-egiaz, jaun André!
|
|
|
Ez dizut kontatuko zenbat neke eta trabailu, eta zenbat pena eta sufrimendu pairatu
|
behar izan
genuen, ezta zenbatetan sentitu izan nintzen ahiturik eta anu eginik ere, zeren zuhaurk ere imajina baitezakezu, hango ibai-adar lohitsuetan eta hango baso amarauntsuetan, ni neure hanka herrenarekin arrastaka, behin baino gehiagotan biluz eta ortuz, ez aldatzeko atorrarik eta ez etzateko oherik, atsekabearen bide meharrean gaitz eta penos, deserosotasuna eta gabetasuna egunorozko bisitari bageni... Nik ez dakit nola atera ginen handik bizirik, ez bada zeren Probidentziak gidaturik eta indarturik baikindoazen, hain izan baitzen neurriz kanpokoa gure gorputzen soportua eta jasana, eta ez bada zeren neure ondoan bainuen Goruki, zeinak, nola baitzen oihanean jaioa eta oihanean bizia, beti baitzekien, baita zalantzarik edo ondikorik handienen erdian ere, norat jo, eta zeinak beti baitzuen aterabideren bat korapilo bakoitzeko.
|
|
|
Nik ez dakit nola atera ginen handik bizirik, ez bada zeren Probidentziak gidaturik eta indarturik baikindoazen, hain izan baitzen neurriz kanpokoa gure gorputzen soportua eta jasana, eta ez bada zeren neure ondoan bainuen Goruki, zeinak, nola baitzen oihanean jaioa eta oihanean bizia, beti baitzekien, baita zalantzarik edo ondikorik handienen erdian ere, norat jo, eta zeinak beti baitzuen aterabideren bat korapilo bakoitzeko. Eta, arrazoin bertsuagatik, ez dizut kontatuko, halaber, nola garaitu eta azpiratu
|
behar izan
genuen hainbat eta hainbat mehatxu, zeren oihaneko edozein lekutan eta edozein partetan ezkuta baitzitekeen mandatari gaixto bat —hemen suge pozointsu bat, hor armiarma are pozointsuago bat, eta han piztia—, heriotzaren mandatua noiznahi-den zabal zezakeena.
|
|
|
Oraino neure kolera aldarrika kanporatzeko aldartean, hiru-lau arnasaldiren denbora
|
behar izan
nuen Potzoloren hitzez jabetzeko. Hiru-lau arnasaldi, agentziara sartzean nekarren argitu beharraren sua arrapizteko.
|
|
|
Ilobak espero baino gutiago lanpetzen zuen nonbait. Ama gure semeaz zaletua irudikatzeko ahalegin batean abiatu nintzen, baina uko egin
|
behar izan
nion berehala: zaila zen gure ama bere iloba batez zaletua irudikatzea.
|
|
|
Automatikoa abiaraztetik zuen artera itzultzen nintzen aldiro, bulkaka ateratzen ninduzuen koadrotik. Emakumeak berak errieta eman
|
behar izan
zizuen, ni ere agertu ahal izateko.
|
|
|
Hainbertzenarekin, irakurritakoak lur jota utzi
|
behar izan
banindu bezala begiratzen zidan zuzendariordeak. Orria itzuli nion.
|
|
|
Alferrak alfer eta lotsagabeak lotsagabe iraun zuen gero ere. Alalabaina, ez dakit zer kimika mota berezi sortu zen bi izaki barne nahiz kanpo hain ezberdin horien artean, ez baitzuten denbora luzerik
|
behar izan
adiskidetasunaren lihoak elkarren artean ehuntzen hasteko. Jelosturik, bertze bi lagunok neketan onartu genuen berrikuntza, Ximurrak bereziki, Charlyrekin kalapita izana baitzuen lehenago.
|
|
|
Gustatzen? Higuina kolkorako gorde
|
behar izan
nuen, irriño handi batez erran ahal izateko:
|
|
|
Eta udan, kanpinean gaudenean, luzeago, bazkarian baso bat ardo edan beharrean, bi edo are hiru ere edaten baititu zanga-zanga. Behin baino gehiagotan, Josefinak eraman
|
behar izan
dik kanpin-dendaraino, ezin xutik egon-eta. Hortaz, gaur inor ez gaituk harritu postrera orduko utzi gaituenean.
|
|
|
—Gogor egin
|
behar izan
zioat. Eta ez bakarrik hari.
|
|
|
Errepide erdiko udaltzainak ez omen zuen prentsa-karnetaren berririk. Ika-mika motz baten ondoan, nik nahi nuen tokitik berrehun bat metrora utzi
|
behar izan
nuen autoa, hurrengo Plan Partzialak noiz irentsiko, ibai bazterreko alde horretan oraino gelditzen diren baratze bakanetariko baten pareko bazterbide estuan. Oinez itzuli nintzen, koadernoa eta grabagailua besapean hartuta.
|
|
|
Ene odola daraman buru tiki bezain egoskorrari neure ezin gelditua aditzera ematen alferrik galdu nuen denborarekin, berriz ere lepoa kolokan jartzeko ziztuan itzuli
|
behar izan
nuen hirira. Hamarrak eta hogeita bortzetan nintzen topalekuan.
|
|
|
Zauri-zokoan zirika. Bederen, orain ez nuen gezurrari heldu
|
behar izan
neure burua ahal nolaka zuritzeko. Lagun hilari eskainitako omenaldi bakartia patrikan utzi nuen.
|
|
|
Hogei pilula flipagarri omen zeuzkan gameluño baten atxiloketari capo arriskutsu batenaren tratamendua eman
|
behar izan
nion, hondarrean, lana burututzat jotzeko. Gaueko hamarrak eta gehiago ziren.
|