|
2004
|
|
|
Abiapuntua eta helburua harturik, zera dakusagu: haren bizitza laburrean, hamar urteren buruan euskararekiko bi aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera
|
zer
nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz: lehena 1893ko adierazpenetan kokatzen dugu eta bigarrena 190lean.
|
|
|
Horregatik, honako galdera dugu bidezko: Noiz eta nortzuk sartu dute euskara egitasmo politikoaren arloan eta
|
zergatik
eta zertarako?
|
|
|
Horregatik, honako galdera dugu bidezko: Noiz eta nortzuk sartu dute euskara egitasmo politikoaren arloan eta zergatik eta
|
zertarako
–
|
|
|
|
Zer
: emetu aldira gutarren bihotzak?
|
|
|
Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da
|
zertan
zetzan jatortasuna eta gainerako guzti guztia erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
Harako horiek
|
zer
ekarri zuten euskalgintzaren alderditik modu askotan jar daiteke aipuetan. Batak literatura aterako du denon bistara; besteak, filología.
|
|
|
«Hark:
|
zer
egiten dezu uda onetan. Nik:
|
|
|
Uztaila eta Agorrila Zuberoan Hark:
|
Zer
dira orik?
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1 batzuek eta Hegoaldekoek ere onartu ez dutena, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta
|
zer
egin behar dugun agindu nahi digutenak. Sabino beraren eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Halere gerrate zibilako eskarmentuetan Sabinista askok baserria
|
zer
zen jakin zuten hain zuzen Ekaitzpean (1) bezalako eleberrian, traidorea euskaldun hutsa da eta Euskadirentzat hiltzen dena ezkerraldeko erdalduna; bestalde abertzale zauritua baserri batean izkutatzen denean, konturatzen da etxalde horretako jendeek ez dakitela abertzaletasuna zer den. Karlista geratu direla.
|
|
|
Halere gerrate zibilako eskarmentuetan Sabinista askok baserria zer zen jakin zuten hain zuzen Ekaitzpean (1) bezalako eleberrian, traidorea euskaldun hutsa da eta Euskadirentzat hiltzen dena ezkerraldeko erdalduna; bestalde abertzale zauritua baserri batean izkutatzen denean, konturatzen da etxalde horretako jendeek ez dakitela abertzaletasuna
|
zer
den. Karlista geratu direla.
|
|
|
denak arbolak direla.
|
Zer
ba. Unamunori arrazoin eman beharrez.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita
|
zer
zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu.
|
|
|
PoJitikaren eta hizkuntzaren arteko harremanaz, orobat, bada
|
zer
eztabai daturik. Izan ere, euskararena despoJitizatu beharra dagoeJa esan eta esanka ari zaizkigu, ez deJa inor susmopean hartu behar arrazoi ideoJogikoengatik.
|
|
|
Berdin klase politi koa. Kontua da, euskararen sustapenari buruz
|
zer
nolako jarrera izan duten, eta duten, Euskal Herriko alderdi estatalek eta nazionalistek. Jakin beharrekoa da, era berean, gurean integrazioaz hain gora hitz egiten den interkulturalis moaren euforia honetan, nolako jarrera agertzen duen lekuko jendeak eta no lakoa kanpotik etorriak.
|
|
|
Prak tikan, ordea, demokratiko eta modemoak autoizendatzen diren estatu gehienek errentagarriak ez diren inmigrazio boltsak baztertzeko edota kanpora uxatze ko joera erakusten dute. Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara
|
zer
gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule.
|
|
|
Baiki. Baina
|
zertan
du lotsatzekorik Abandokoak, bere hirikide Unamuno baskofobo de klaratua izanda. Gure oroimen historikoa hain ahula al da, ez gogoan izate ko, oraindik atzo, alderdi estatalistek ezkerrekoek zein eskuinekoek, eus kal munduari beti bizkar eman izan diotela, 1936ko gerratekoan nahiago izan zutela Espainia gorria zatitua baino, eskubide demokratikoak aldarrikatzen di ren une honetan, eskubide oinarrizkoenetako bat autoderminazioarena ez dela onartzen?
|
|
|
Eta hemen berriro Sabi no Aranarekin egiten dugu topo. Horrela ulertzen da
|
zergatik
ez duen go goko José Luis de la Granja Sainz-ek lehen aroko Sabino Arana hura, ez prezeski jeltzale kontserbadorea delako hau ere bada, jakina, edo arrazis ta hau ez da, hala badio ere, abertzale sutsua delako baizik. Nahiago du,
|
|
|
Sabino Aranak, halere, badu
|
zer
zuzendurik. Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa hartu iza na; eta, batez ere, garai hartan ulergarriagoa izan arren, ez da horregatik onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan jarri izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda.
|
|
|
La raza española es, en cambio, un producto latino gótico arábigo con tenues toques de fenicio, griego y cartaginés, que no conserva ni rastro de la raza primitiva de la pe nínsula, que fue la nuestra» (7). Arraza
|
zer
den hobeto zehazten du geroago ko beste pasarte honetan: «Hablamos de raza en el sentido de conjunto de fa milias que proceden directamente de un mismo origen más o menos remoto.
|
|
|
Euskaldunak
|
zergatik
ez diren espainolak azaldu eta gero, euskaldunen berezitasunak zehaztera pasatzen da eta, ondorioz, euskal nazioaren definizioa ematen du. Honela, Aranak« ¿ Qué somos?» artikulu sortan (1896) mugatzen du euskal nazioari buruzkoa.
|
|
|
Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo. Nabar mentzekoa da Hendaia eta Hondarribiako Batzar Ortografikoen inguruan izandako protagonismoa, zenbaitek modu negatibo batez epaitu izan dutena, baina bidegabeki, oraindik
|
zer
argiturik badelako hor, geroago zehatzago iku siko dugun bezala. Oraingoz aski bekigu iradokitzea Sabino Arana azken ur teetan, agian politika instituzionalean sartuta dabilelako eta euskal munduan murgilduago, euskararen kausari orokorrean diogu hau, hasieran baino ga rrantzi handiagoa ematen diola, nahiz eta alderdi hau ere zehaztu beharrekoa da, euskal naziotasunari buruzko ikuspegian jarrera aldaketarik edo eboluzio antzekorik ez dugun sumatzen.
|
|
|
Horregatik eskaini zion, seguru asko, Izkindea ren ale bat opari gisa argi taratu bezain! aster (56). Bere sistema grafikoa proposatu baino lehen, bada, hor zegokion bere aurreko beste guztiekin egiten duen bezala, berea ere ezez tatzea,
|
zergatik
ezeztatzen duen arrazonatuz; baina aipatu ere ez bide du egi ten, nahiz zenbait puntutan irizkide diren (57). Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala.
|
|
|
Arana poeta zenetz edota, halakotzat jota, zein mailatakoa zen hausnar tzen ibiltzeak baino axola gehiago digu literaturaz eta, zehazki poesiaz,
|
zer
pentsatzen zuen jakiteak, alderdi hau, hura ez bezala, eskuragarri egiten bai tzaigu.
|
|
|
Sabino Aranaren literaturaren ikuspegi hori giltz politikoen argitan uler tu beharrekoa da, politikariak balio estetikoak adina edo gehiago arrazoi praktikoak eraginda jokatzen baitu. Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik
|
zer
nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko azken hamarkada hauetan bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle batzuk atzerriko hizkuntza batzuetan ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez. Baina zer suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan?
|
|
|
Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko azken hamarkada hauetan bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle batzuk atzerriko hizkuntza batzuetan ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez. Baina
|
zer
suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan. Honetaz eztabaida publikorik ez da egin.
|
|
|
Lehenengo Ortografi Batzarra Hendaiako Udaletxean egin zen 1901eko irailaren 16an. Baina zeinek deituta,
|
zergatik
eta zertarako. Erantzunetan ez da adostasunik.
|
|
|
Lehenengo Ortografi Batzarra Hendaiako Udaletxean egin zen 1901eko irailaren 16an. Baina zeinek deituta, zergatik eta
|
zertarako
–Erantzunetan ez da adostasunik.
|
|
|
Baina Batzar hartan
|
zertaz
hitz egin zen. Remen basten dira nahasketak.
|
|
|
Joan ezina agertuz, gutun txosten bat igortzen die 1901eko azaroaren 17an, bere oharrak eta proposamenak eginez. Hor puntuz puztu zehazten ditu Hendaiako Batza rrean
|
zer
erabaki eta zer egin zen. Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa:
|
|
|
Joan ezina agertuz, gutun txosten bat igortzen die 1901eko azaroaren 17an, bere oharrak eta proposamenak eginez. Hor puntuz puztu zehazten ditu Hendaiako Batza rrean zer erabaki eta
|
zer
egin zen. Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa:
|
|
|
Deialdia zaba la zen, beraz.
|
Zer
erabaki zen han. La Patria k bere 5 zenbakian, han hartu tako erabakien zerrenda zekarren.
|
|
|
Haren xede bakarra ez zen ortografiarena eta, agian, ezta garrantzitsuena ere.
|
Zer
egin?
|
|
|
|
Zer
gertatu zen. Dirudienez, Aranari Hondarribiako Batzarrean euskal or tografiaren batasunari buruzko zirkularra idatz zezala eskatu baitzitzaion, hark, zirkularra idatzi eta inprimitegira bidali zuela argitaratzeko, bukaeran batzor dekoen sinadurak jarriz.
|
|
|
Ez zen erori behar inola ere Aranak jarritako zepoan.
|
Zer
egin. Kontra erasoaren beroan, hasieran Donostian 1902ko otsailaren 24an bilkura bat egi tea bururatu zitzaien, baina gero atzera egingo dute; horren ordez, beren hari ko batzarkideak bildu, orotara 72, eta erreferendum bat idaztea erabakitzen da, zeina Guilbeau idazkariak egin baitzuen 1902ko otsailaren 12an, besteak bes te, zuzenean Aranaren proposamenaren kontra, oinarrizko bi punturen gaine an argitasunak emateko.
|
|
|
«Eta gure Arana!...
|
Zer
gizon harrigarria!... Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!...
|
|
|
Zer gizon harrigarria!... Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat,
|
zer
loria!... Bai ospe eta indar berri aurki lezakeela katakunba berri horietan, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152).
|
|
|
Honaino Euskal Herria hitzari buruzkoa. Eta Euzkadi,
|
zer
–Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu.
|
|
|
|
Zergatik
ote euskaltzaleen artean horrelako kalapitak. Azkueren ustez, esan bezala, bekaizkeriagatik dena, ez beste ezergatik.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki
|
zer
eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian. Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
2.2.2 Euzkerea koen Orixerenganako zapuzkeria lehenagotik zetorrena zen, genitiboko «aren» eta «bere» erakusle eta izenordainen inguruan sor tzen den eztabaidan (212) zehazten dena. Aranazaleek Orixeri aurpegiratzen diote, besteak beste, «bera» formaren jatorrian «beu» forma aurkitzen dela esaten lehena Sabino Arana izanda (213),
|
zergatik
saiatzen den hari meritu ak kentzen. Orixerentzat kontua ez da meritua ematea ala ez ematea, dago kionean dagokiona ematea baizik.
|
|
|
M. Azkue bera ere kate motzean hartuko dute aranazaleek, nahiz eta hark ai tortua duen Arana eta Broussain direla berak ezagutzen dituen bi neologista onenak.
|
Zergatik
hau ere susmopean. Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako; bi, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak sortuz; hiru, Abandoko ak asmatutako hainbat hitz gaitzesten dituelako, hala nola guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak.
|
|
|
1899ko ekainaren 27ko bilkuran hartutako erabakiaz pozik agertzen zen, alegia, Bizkaiko Diputazioak, Gipuzkoakoaren eraginez, lau herrialdeek Uni bertsitate Barruti edo Distritu bat sortzea Madrilgo Gobemuari eskatzea, ges tio hori Nafarroako Jauregian egin zelarik. Hara hor
|
zer
zioen amaieran:
|
|
|
kien
|
zertaz
ari zen, alegia, polizia erakunde zibila izan behar zuela.
|
|
|
Hain zuzen 1997an, Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindiak, bion artean, Hendaian, Abaddiaren mendeurrenkari, antolatu zuten Biltzarrean, txosten bat aurkeztu nuen eta hara
|
zer
esaten nuen pasarte batean:
|
|
|
Amaitzeko, nire esker onik zintzoena adierazo gura diot Euskaltzaindia ri, mintegia antolatzerakoan izan duen parte hartzeagatik.
|
Zer
erakunde hobe rik gauzatzeko, bidezkotasunez eta zuzentasunez, Sabino Aranak zeregin ho rretan egindako lanaren benetako nondik norakoak, egindakook aztertzeko eta neurtzeko. Beste alde batetik, berton dauden hitzaldien aberastasunak berez eta besterik gabe adierazten du egileek pertsonaiaren beraren eta alor honetan egindako lanaren azterketa egiterakoan jarritako adorea eta ahalegina.
|