|
2022
|
|
|
Hain zuzen, 1995ean inkesta bat egin genuen, Gilen Irigoin bunuztar kolaboratzaileak eraman zuena. Inkesta horrek helburutzat zaukan jakitea
|
zertan
genuen euskara Euskal Herrian –horretarako Siadeco institutuak egin ikerketa batean oinarritu ginen–, Herria astekariaren harpidedunak zein ziren eta ere zer zioten euskal astekari honetaz. Siadecok 16 urtetarik goitikoen datuak bildu zituen.
|
|
|
Hain zuzen, 1995ean inkesta bat egin genuen, Gilen Irigoin bunuztar kolaboratzaileak eraman zuena. Inkesta horrek helburutzat zaukan jakitea zertan genuen euskara Euskal Herrian –horretarako Siadeco institutuak egin ikerketa batean oinarritu ginen–, Herria astekariaren harpidedunak zein ziren eta ere
|
zer
zioten euskal astekari honetaz. Siadecok 16 urtetarik goitikoen datuak bildu zituen.
|
|
|
" Zuberoako zenbakiak ttipiegiak dira", hain segur gutxiegik ihardetsirik. Halaber" Herria kazetaz
|
zer
diozue?" galderarentzat, zuberotar harpidedunen erantzunik ez. Las tima!
|
|
|
Las tima! Ohar bat halere,"
|
Zer
artikulu edo gai mota eskas edo falta dago Herrian" galderari, zenbaitzuk, jakin gabe zuberotarrak diren ala beste euskal lurralde batetakoak," Zuberoako berri gehiago" nahiko zutela diote.
|
|
|
"
|
Zertako
irakurtzen duzu Herria kazeta?" galderari erantzun zehatzak agertzen ditu txosten horrek, argitu gabe haatik zein lurraldetatik datozen. Eta erantzunen% 50ek hauxe dute aitortzen:
|
|
|
Hara gaurko errealitate gordina.
|
Zer
beherakada 25 urtez! Argi da Herria astekariak ez duela jakin zuberotarrei hurbiltzen, zuberotarren baitan merezi zukeen interesik pizten.
|
|
|
1992ko aste guziez bada zerbait berri Zuberoatik (ez dira urte guziak berdinak izanen). Hona
|
zer
gertakari aipatu den: maskaradak, Bortükariak elkartearen ibilaldi jarraikiak, Xiberoko ekonomia, kantonamentüko bozak, Santa Kruz pastorala, antzerki, Dantzari Egüna, Xüberoko sindikata, eüskal kantu txapelketa, txülülen jeialdia, De Treville pastorala, Lucien Afios müsika egilea, Müsikaren Egüna, herriko jeiak Barkoxen, libertitze gaüaldia, gasbidearen üngürüko gatazkak, Chips made in Züberoa, Xiberoko Botzaren berriak, züberotar mintzajearen üngürüko ikastaldia, Mauleko zerbütxütegia, herriko mozkinen feida, GaPeio JORAJURIA.
|
|
|
|
Zer
eskatzen duzu, Lurralde Elkargoa ala autonomia?
|
|
|
Herri menperatu bateko tragediaren isla...
|
Zer
erran besterik?
|
|
|
Aurkeztu berri duzuen Zuberoa Herria liburua zubereraz idatzi duzu.
|
Zer
irizpide duzu zubereraz idazteko?
|
|
|
Zeintzuk dira funtsezko arau horiek?
|
Zertan
aldatu da?
|
|
|
Ez da nahi dudala gorde xiberotarrendako, baizik eta aski artifiziala delako. Xiberoan
|
zergatik
iraun du pastoralak. Tradizioan garatu baita eta transmisioan oinarritu.
|
|
|
Liburuko berezitasun bat da kronikak bi orrialdetan ematen ditugula, ezke rreko orrian jatorrizkoak agertzen dira eskaneatuta, orduko ortografian, eta, eskuinean, guk geuk eman ditugu egungo idazkeran. Horrek aukera ematen du ikusteko
|
zer
nolako aldeak izan diren euskara idazteko moldean. Gero, euskara polita da, aberatsa baina herrikoia; gaur egun ere atzematen diren esamolde batzuk ere badira, eta hori aberasgarria da.
|
|
|
Batere ez!
|
Zer
dute elebitasuna. Euskaraz dena ere frantsesez ezartzea!...
|
|
|
Eusko Alderdi Jeltzaleak EAEn daraman kudeantza ez dut batere txarra antze maten, salbu gauza batean: ez dut ulertzen
|
zergatik
, eta alderdi abertzaleek dutelarik gehiengoa, nolaz ez duten printzipioz ezartzen autodeterminazio eskubidea. Hori ezin da saihestu.
|
|
|
IK k bere ekintzak bere kabuz egin zituelarik, eta berak sinatuta, eta bere argudiaketarekin, ETAk erran zuen: ‘Batere ez dakit gazte hauek
|
zer
ari di ren! ’ Ni erabat ETAren kontrakoa nintzen, eta naiz. Ez ETAren borrokaren kontrakoa, hala ere, ETAren jokamoldearen kontrakoa, ETAren ikuspegi to tali tarioaren kontrakoa baizik".
|
|
|
Egunkariaren –eta geroago Berriaren– ekarpenetako bat izan da euskarari balio oso bat ematea, erran nahi baita, euskal irakurleei informazio osoa lortzeko aukera ematea, beste hizkuntza batera jotzeko beharrik gabe. Kontua ez baita euskaraz irakurtzea bakarrik,
|
zer
del a ere aipatzen dena, baizik eta euskara beste edozein hizkuntzaren mailan jartzea. Eta, beraz, denetaz aritzea euskaraz.
|
|
|
Garai hartako hautetsi gehienak Euskal Herriarekiko axolagabe ziren, inongo euskal kontzientziarik gabeak, euskara zein euskal izatearekiko.
|
Zer
egin. Borrokan sartzea baizik.
|
|
|
Abenduaren bederatzi arratsaldean, osteguna, ohean hilotz aurkitu du bere lagun batek.
|
Zer
gertatu zaio. Abenduaren zazpiko arratsaldean, asteartea, Allanderekin mintzatua nintzen telefonoz.
|
|
|
berriak, itzulpenak, zuzenketak, aholkuak, komunikazioa... gainera batzuen eta besteen arteko loturak eta sustapena, neurtzen ahal ez den lana, etengabea, eta hori guztia.
|
Zer
izan da mutil hori. Euskaraz ez dut hitzik.
|
|
|
Eta bizkitartean erraten zidan pastoral errej ent edo taula zuzendari lanetan hasteko gogoa zuela, holako guti baitugu, idazleak hogei bat garelarik, Etxahun Iruri mende laurden batez bakarrik egon ondoren. Gainera pastorala Zuberoatik at hedatzen ari zaigu, Baionan eta Nafarroa Garaian,
|
zergatik
ez Gipuzkoan. Noizko arren Txillardegi pastorala Donostian?
|
|
|
Zeren, aita Juneseki harreman tinkoa züalakoz. Hona heben itzal handiko gizon hontaz
|
zer
zion Argian 1999ko agorrilaren 1ean Tantoa deitü artikülütxo batean:
|
|
|
Ordüan, iparretarrak hitz egokia da.
|
Zer
nahi den Allande, ez düzü ützülpen xüxenagorik edirenen...
|
|
|
Eta hola nola, Hizkuntza eta Herria bi idiak üztarrian, pertika esküan, Autonomia aitzin xedea organ sartürik, abiatü zen Allande unaia bere ondoan zoatzan honenbeste abertzaleeki, hazigarri zen (eta orano den funtsean)," Eraikitzen" taldean hontürik izan zen eta aitzin xedetik xede osoalat egiaztatü züen honenbeste alkarteek, (sindikat, sozial saileko talde, kirol talde, kultur eta hizkuntza batzorde etb...) Ipar Euskal Herriko Autonomia, herritarrer aurkeztera. Allanderi galtegiten zeiolarik
|
zer
ote den autonomiaren bidean beste batean ez dena eta egün batez Euskal Herriko Iparraldealat heltüko denez, erantzüna bertan heltzen zeion:
|
|
|
Hola nola Argiak galtegin zeiolarik: " Militante politiko bezala non kokatzen duzu zure burua?" Hona heben
|
zer
erantzün zeion:
|
|
|
Edota" Kantore kronika" izeneko emanaldia, non dantzan eta kantatzen ez omen zakianak argitarzün zinez interesgarriak emaiten zeizgün Xiberoko 40 üngürü khantore nausietaz, hain ezagütürik direnak, ikusbidez: Txori erresiñula, Eperra, Goizian goizik, Orai hasten niz kantatzen herrikoiak direnak; Etxahun Barkoxe ren Maria Solt eta Kastero edo Bi bertset dolorusik; Etxahun Iruriren Ai
|
zer
plazera eta Ama Euskadi; eta baita egünko kantariek sortüak ere, hala nola Berzaitzen Baratze bat.
|
|
|
Jean Louis Davant idazle eta euskaltzainak paratutako pastoraleko testuan, go rri horiek, frantsesek alegia, adierazten zituztenek bazuten
|
zer
haserretzerik eta aurkako oihuak pizterik. Alabaina, egia da ere pastoralak azken hamarkade tan pizten duen arrakasta jendetsuak publikoa eraldatu egin duela, eta gaur egun trajeria baten ikustera datozen askok ez dituztela horrenbeste ezagutzen Zuberoako herri antzerki zahar horren kodeak.
|
|
|
Hona, Battittu Coyosek berak
|
zer
dion bere ama zenaren etxekoen ori tzape nentako hontü zütüan izkiribüetaz:
|
|
|
Haren izena eta izana hanitx ezagütüak balin badira ere, bi hitzez oritaraz dezagün nor zen Jose Miguel Barandiaran eta
|
zer
plantaz egin züan egonaldi bat Züberoako Basabürüko herri ttipi hortan.
|
|
|
Entzüna xeheki beretako idazten züan. Eüskal jakintsü eta ikerlari handi horren ezagütgarri nausia zen iraganeko gaüzetan arraheinki non,
|
zer
, eta nola galtatzen züala... haatik behin ere ez zertarako...
|
|
|
Entzüna xeheki beretako idazten züan. Eüskal jakintsü eta ikerlari handi horren ezagütgarri nausia zen iraganeko gaüzetan arraheinki non, zer, eta nola galtatzen züala... haatik behin ere ez
|
zertarako
...
|
|
|
Onargarriagoa! Hau
|
zer
hizkuntza arau mota ote da. Noizdanik hizkuntza baten aurakatzea (sic) egiten da, hau edo hori onargarria ala gaitzesgarria delakoan?
|
|
|
Iker Aranburu Allande lankidea izan zen Euskaldunon Egunkarian 1990eko hamarkadan. Kontatzen digu orduan
|
zer
baldintzetan lan egiten zuten elkarre kin" Estatuak" sailean, orduko tresneriarekin, eta gero lanetik kanpo nola men dizaletasuna partekatu zuten Euskal Herri osoan. Iker-en ustez, oro har, Xalbadorren" Aunitz maite duenak aunitz sofritzen du" erranaldia osoki zegokion Allanderi.
|
|
|
Jean Mixel Bedaxagar zuberotar kantari ezaguna eta Sü Azia elkartearen lehen dakariak xeheki erakusten digu nola Allandek Zuberoan nahiz Ipar Euskal He rrian eta Hego Euskal Herrian lan egiten zuen, zer jakitate handia zuen, eus karaz mintzatzeko eta idazteko
|
zer
gaitasunak zituen, nola ere xuhurki bizitzen zen kontsumo gizartetik kanpo. " Holako ibilbidea begistatürik, edonork aisa entelegatüko dü ez dela halako üngürüko jakintsün bat egünetik biharamüneala aisa ordezkatzen ahal".
|
|
|
Horretan xeheki erakusten digu nola Allanderen jakitatea handia zen zuberotar kulturaz (pastoralak, maskaradak, kantuak, dantzak...), zubereraz (hitzen erranahia, jatorria, beste hizkuntzen eragina, hitz zaharrak...)," üngürüan agitzen zen orotaz", baita ere nazioarteko berriez.
|
Zer
langilea zen," zoinahi lan. Izigarri langile beitzen" eta hori erriaren laguntzarekin batera.
|
|
|
Peio Jorajuria Herria astekariaren arduradun ohiak xehetasunez erakusten di gu aldizkari horretan Zuberoak izan zuen eta duen lekua eta izan zituen azken berriemaileak, Jean Louis Davant, Panpeia Etxebarne eta azkenik Allande 2016tik 2021era, gorago ikusi dugun bezala. Peiok kontatzen digu ere nola Herrriaren harpidedunak guti diren Zuberoan,
|
zer
ekimenak eraman zituzten zuberotarren ikusmoldeak ezagutzeko, Herriara zer berri mota eta nondik etortzen diren Zuberoatik, berri orokorrak nagusiki (pastorala, maskaradak...), no la ere Allande abertzale ateoak Herria astekari katolikoan idazten ahal zuen. Allandek idatzi zituen artikuluak denak zerrendatzen ditu Peiok.
|
|
|
Peio Jorajuria Herria astekariaren arduradun ohiak xehetasunez erakusten di gu aldizkari horretan Zuberoak izan zuen eta duen lekua eta izan zituen azken berriemaileak, Jean Louis Davant, Panpeia Etxebarne eta azkenik Allande 2016tik 2021era, gorago ikusi dugun bezala. Peiok kontatzen digu ere nola Herrriaren harpidedunak guti diren Zuberoan, zer ekimenak eraman zituzten zuberotarren ikusmoldeak ezagutzeko, Herriara
|
zer
berri mota eta nondik etortzen diren Zuberoatik, berri orokorrak nagusiki (pastorala, maskaradak...), no la ere Allande abertzale ateoak Herria astekari katolikoan idazten ahal zuen. Allandek idatzi zituen artikuluak denak zerrendatzen ditu Peiok.
|
|
|
" Laudoriotan ari tzea ez zuen Allandek maite; ekintzetan, ordea, hor han hemenka ekimenak antolatzen eta ekitaldiak moldatzen, maisu eta eragile gorena zen Socarros(...) Zuberoako lurrak ematen dituen giza seme alaba aparteko horietarik euskararen mundura etorria". Andresek erraten du orain guri zaigula Allandek ireki dituen lan ildoak jarraikitzea eta, Lehen hola, orain hala, gero ez jakin nola Bela zaldun zuberotarraren atsotitzaren azken zatia ezeztatuz, badakigula, partez bederen, Allanderi esker
|
zer
egin etorkizunean.
|
|
|
Ezen, goizaldean, dantzari taldeak hainbat herritan banatuta zeudelarik, haue tatik bat Maulen zegoen. Eta
|
zer
uste duzue egin duten, bada, euskal dan tzari gazte horiek. Frantziak hainbeste espantuka ospatzen duen 1945eko maiatzaren 8ko garaipeneko ospakizunen aurretik dantzatu, Maule eta ingurue tako zinegotzi, gudukari ohi, jandarina buruzagi eta abarren begibis tan...
|
|
|
Arratsaldean, Atharratzen egin zen ikusgarrian, berriz, faldeen eta dantzen aurkezpenak erdara hutsez egiten hasi ziren, baina norbaitek, hala ere, bere kexa agertu baitzuen, elebitasunera jo zuten. Hori ere,
|
zer
ahalgea! Gure Euskal He rrian, euskal kulturaren hitzordu garrantzitsu baten karietara menderatu gai tuztenen hizkuntza erabiltzea.
|
|
|
Jean Mixel Bedaxagar zuberotar kantari ezaguna eta Sü Azia elkartearen lehen dakariak xeheki erakusten digu nola Allandek Zuberoan nahiz Ipar Euskal He rrian eta Hego Euskal Herrian lan egiten zuen,
|
zer
jakitate handia zuen, eus karaz mintzatzeko eta idazteko zer gaitasunak zituen, nola ere xuhurki bizitzen zen kontsumo gizartetik kanpo. " Holako ibilbidea begistatürik, edonork aisa entelegatüko dü ez dela halako üngürüko jakintsün bat egünetik biharamüneala aisa ordezkatzen ahal".
|
|
|
Ikertze beharrik ez zen, azkenean, Züberoan eüskara
|
zer
traza txarrean den ikusteko. Aski da herrietan, karrikan, salgünetan, bilküretan kurritzea edo agitzea, ohartzeko zonbat nahi güti direla eüskaraz ari direnak, eta zoinahi adinetan funtsean.
|
|
|
Geroalat, nolaz izaten ahal lizate pastoralik, maskaradarik, kantaldirik, eüskal kantore eta kantaririk, dantza jauzi emailerik... eüskara galtzera üzten badügü? Hor bada non eta
|
zertan
gogozkat...
|
|
|
Hamar ur tetako arte hortan, 36 etxalte galdü dira Atharratzeko kantonamentüan eta 86 Maulekoan!... Bada
|
zertaz
arrenküratzerik! Egia da etxalte galtze horik bes te etxalte elibaten handitzeak direla üsüan, bena bardin ere galtzeak galtze dira eta ez da segür marka hon.
|
|
|
Hamar urte horien artean, eta Züberoa osoa kontütan hartzez, SAU eremü hein hori 25.576 hektaratarik 23.372 hektaratara igaran da, hots 2.204 hektararen galtzea. Laborantxarentako galdü diren lür eremü horik,
|
zer
egin dira ote. Horietarik zonbait baleite lür auhertü edo tartatü ere diren, bena ontsatto, aldiz, etxe bastiarazteko eremü egin dira.
|
|
|
Bildüma hontako Ziberoko Egünariaren artikülüak irakurriko dütüzüenek, arren, gogoan hartü düzüe
|
zer
nolako giro eta üngüramenean izkir ibatürik ziren, egünko egüneko pentsamolde eta egoeratik ikustearekila jüdikatzetik saihesteko gisan.
|
|
|
Bada, halere, Jean Félix Larrieuren bizi aberats hortan misterio bat:
|
zer
plantaz ote 1914 gerlatik landa, ez züan, agerian pürü, eüskararen üngürüko igialdi eta lanetan parte hartü. Ziberoko Egünariaren ez haboro agertzea argitalpen kostü elibatengatik esplikatzen ahal bada ere, ez da entelegatzen ahal, aldiz, Lehen Mündü Gerla aitzin hain eüskalzale kartsüa izan zen bat, ez ledin haboro gerla horren ondoko eüskararen alteko mündüan parteliant izan.
|
|
|
|
Zer
nahi den, eta ideologia istoriak bazter ützirik, Ziberoko Egünariaren argitaraldia, idatzizko eüskalgintzako aberastarzün handi bat baratüko da, nahiz eta egünko egüneko eüskal mündüan jente oso gütiz ezagütürik den. Ezjakite horren, hein batetan, xüxentzeko xedearekin dügü Ziberoko Egünariaren arrabiziarazte hau bürütü nahi izan.
|
|
|
Hortarako, esküetan düzün Pastoralaren gerla libürü honen bigerren partean, Aita Junes gogoan saila nahi üken dügü abiarazi. Hontan, arren, Aita Junesek izkiribatü Orai pastorala idazlana agerrarazten dügü, zointan ere argiki eta xeheki erranik den
|
zer
den traj eria edo pastorala, non dütüan herroak, zoin diren honen arauak eta trajeria baten zatiak, herri batetan nola den plantatzen, geroalat nola joan leitean...
|
|
|
Mixel Labegerirengana hurbildu nintzaion, jakin nahi bainuen Maule Baithako baitha horrek
|
zer
erranahi zeukan. Euskarak elkartu gintuen.
|
|
|
|
Zer
da abertzale izatea zuretzat?
|
|
|
Santa Grazin ez da horrelakorik izango... pastoralaren antolaketarako batzordeak erabaki baitu jarduera hori ezin zitzaiola eman" politika egiten duen egitura bati". Hara
|
zertan
dauden Santa Grazin, edo behin tzat santagraztar batzuk: duela hogeitamar urte ikastolaren bultzatzaileei aurpegiratzen zitzaizkien aitzakia zitaletan tematuak.
|
|
|
Gure webgünearen xüxentzale izan da ere bi urtez, artikülü bakotxak arra irakurten eta xüxentzen züntüan (egünkal bi). Horrez gain ez züntüan sinpleki xüxentzen, bena gorriz markatzen hütsak eta inportantena markatzen
|
zertako
ez zen xüxen eta zertako hala ezkiribatzen zen eta ez hala.
|
|
|
Gure webgünearen xüxentzale izan da ere bi urtez, artikülü bakotxak arra irakurten eta xüxentzen züntüan (egünkal bi). Horrez gain ez züntüan sinpleki xüxentzen, bena gorriz markatzen hütsak eta inportantena markatzen zertako ez zen xüxen eta
|
zertako
hala ezkiribatzen zen eta ez hala.
|
|
|
Behin, GR 10 xenda famatüan ginelarik Larraineko gaintian, lagün batek hamar bat igeltsü granada (grenade en plâtre) atzaman züan, nekez baizik armadaren trebatze zonbaitetan han ützirik. Pentsatürik ez zirela granada hurak han üzten ahal, jente hanitx igaraiten den xenda baten bazterrean eta agerian, bildü günütüan xüxen jakin gabe
|
zer
egin behar zen eta norbaitek erran züan Atharratzeko hedexuritegiala eramaiten ahal günütüala. Orit niz segidan Allandek erran züala ez zela bera joanen, ez zela hedexurien aitzinean agertü nahi granada hurak esküetan.
|
|
|
Eta bestalde, Xiberoko zindikata edo botin goaren lagüngoari esker bürütü ahal izan günüan. Gure egitekoa zen lehenlehenik jakitea zoin ola eta
|
zer
balintzetan haütatü behar zen. Ahalaz, Bortüko güne ezbardinetan izan behar züela erabaki günüan (nahiz eta Ardane eta Pixta ez diren algarretarik hürrün).
|
|
|
Jean Claude SÉHÉBIAGUE. Bortükariak 162 xedea
|
zer
zen jakinarazteko (ola zaharraren berritzea; lanak egin ondoan, ebilzaleentako zabalik üztea...), parteliantek prefosta jabegoa be giratzen züelarik. Ba dakit Allandek lan hortan gogo honez erauntsi züala, jabeekin harremanetan sartzeko e.a.
|
|
|
Lerro hauek idazterakoan, ez dakit zehatz mehatz
|
zeri
egin kasu gehiago. Allande Socarros adiskidea gogoan izatea eskatzen dit nire buruak; aldiz, haren figurak ezinbestean narama Zuberoako herrialde euskaldunera.
|
|
|
Xiberoko Botzan bada
|
zer
egin. Ideia franko edireiten badira kronika emankizün ala xüxenezkoen proposatzeko, ez da beti aisa parean eüskaldün erreferentzia baten kausitzea.
|
|
|
Gaüza arraroa xiberotar ba tentako. Ez dakit
|
zertako
bena bada mikroaren" basahalke" bat orano hanitxen tako. Jendek erranen düanaren lotsa bat bada agian, eüskararen heinaz ala gaxki hartürik izanen den ohar batetaz.
|