|
2009
|
|
|
Agian, inguruko beste literaturetan gertatzen den bezalaxe, zuzenbideak ematen duen horrek, hau da, gizartearekin duen lotura horrek,
|
badu
bere isla gure letretan ere.
|
|
|
Gertakari sozial horrek bete behar duen baldintza nagusia informatiboa izatean datza, eta ez da gutxi kontsumismoaren gurpil zoro bezain kitzikagarrian orientabide argigarriren bat eskaini ahal izatea. Unibertsitate mailako kritikaren irispideak apalagoak dira, ez
|
du
beraz eragin sozialik, baina funtsezko baliabide bat da, literatura, egile eta obrak instituzionalizatzeko prozesuan. Hau da:
|
|
|
Aukera artistikoak diodanean, aukera sortzaileak esan nahi dut. Aukera sortzaile horietaz ari zen Yorgos Séferis idazle greziarra ere honakoa idatzi
|
zuenean
bere Egunerokoan:
|
|
|
Eta jakina, horretarako pegamentua behar zuen. Ba, joan ziren frontoira eta, partidua hasi eta laster, konturatu zen pegamentua bukatuta zeukala eta ezin
|
zuela
bere etxea bukatu.
|
|
|
aurkitu nuen, Gernikara ematen duen Ajangizko gainaldeko elizako sakristian, hautsez betetako apal batean zegoen liburu batean aitonaren jaiotzaren eta bataioaren eskuzko idatzoharra, hain zuzen ere 1873ko Eguberri biharamunean jaio zela jasotzen zuena. Herrian nire aitonaz gogoratzen zen bakarra Klaudia izeneko emakume itsu bat zen, sutondoan bastoiari helduta isilik eserita egoten zen emakume bat, irratiaren konpainiari ere uko egiten ziona; izan ere, berak azaldu zuenez,
|
bazituen
bere oroitzapenak. «Badut beraren aditzea», esan zuen emakume xaharrak gure aitonaz; seme bakarra zen eta Urtsulatarren komentura sartu ziren arrebak ere ba omen zituen, baina Ameriketara joan zen.
|
|
|
Mendiak mugako elementua dira; batu eta, aldi berean, bereiztu egiten dituzte lurraldeak. Bere barruan, euskaldun izaten jarraitzen du Laxalt zaharrak, baina euskalduntasuna ulertzeko bere modua ez da Zuberoan utzitako familiak
|
duen
bera. Geografia, esaterako, ez zaio hain erabakigarria iruditzen.
|
|
2010
|
|
|
Bortizkeriaren aurrean kazetariek egiten duten lanaz hitz egiten du eta zehazki enfokatzen du garai bat, 70eko eta 80ko hamarkaden arteko trantsizioa. Ez
|
nituen
bertatik bertara ezagutu garai haiek, eta eguneroko biolentziarekin kazetariak «anestesiak jota» bizi zirela irakurtzeak, adibidez, bada, zerbait mugiarazi du nire baitan.
|
|
|
Ados nago zurekin, Marijo. Elorriagak gai inte resgarria aukeratua
|
zuen
bere azken nobelarako. Hala ere, irakurle gisa esan beharra daukat gaiak berak zein atal bakoitzaren hasieran agertzen diren aipuek sorturiko aurreikuspenak asetzeko gai ez dela izan Algortakoaren liburua.
|
|
|
Beste muturrean dago agian Ugarteren istorioa, eta ez dakit Estibalitz hortik zihoan, baina iruditzen zait bere liburuak espero ez dituzun gertakariak, eta ezein kontalarik azaltzen edo esaten ez dizkizun gorabeherak integratzen dituela. Irakurleak atera behar
|
ditu
bere kontuak, ahal duen moduan. Bat nator liburuaren gehiegizko soiltasunak eraman gaitzakeela pentsatzera zerbait handiagorako materialak izan zitezkeela.
|
|
|
Baina ez nago ziur flash efektu horretatik aurrerago joan nahi ote zuen egileak. Literaturak
|
baditu
bere eskakizunak, jakina, munduak sortze hori, argumentuak eratze hori hitzekin egiten da eta horretan ez dauka Ugartek «lumarik» oraindik, bidea egin behar du bere idazte taxua sendotzeko eta paragrafoan hedatzeko, showing horretan bertan harantzago joateko. Niri ere iruditu zait hitzak motz geratzen zaizkiola tarteka, baina zein freskagarria iruditu zaidan bere irudimen joria, pertsonaia ez-ohikoak, eta aldian behingo «ze demontre» adierazgarriak.
|
|
|
Baina ez nago ziur flash efektu horretatik aurrerago joan nahi ote zuen egileak. Literaturak baditu bere eskakizunak, jakina, munduak sortze hori, argumentuak eratze hori hitzekin egiten da eta horretan ez dauka Ugartek «lumarik» oraindik, bidea egin behar
|
du
bere idazte taxua sendotzeko eta paragrafoan hedatzeko, showing horretan bertan harantzago joateko. Niri ere iruditu zait hitzak motz geratzen zaizkiola tarteka, baina zein freskagarria iruditu zaidan bere irudimen joria, pertsonaia ez-ohikoak, eta aldian behingo «ze demontre» adierazgarriak.
|
|
|
«denak erakarmen gaitasunarekin zuen zerikusia. Mundua haren arabera neurtzen zen; zenbatek begiratzen zioten, zenbatek nahi
|
zuten
berarekin oheratu». Horiez gain, Galernak ditu matrimonioaren instituzioa zalantzan jartzen duten komentarioak, maitasuna beste zerbaitekin nahasten duten gizonezkoak, haurtzaroaren urradura.
|
|
|
Bernardo Atxaga. Honek ere
|
badu
bere mamia eta bere jaiotze data. Honelako azalpena eman dit Asteasuko semeak:
|
|
|
Nik dakidala, inork ez
|
du
bere gain erantzukizunik hartzen ez irakurtzearen porrot kolektiboaren aurrean; eta porrot horrek, gutxi asko, geroagoko beste porrot batzuk iragartzen ditu. Badaude, bai, ugari, porrot horren gaineko ikerlan eta hitz aspertuak, baina, nonbait, ez dira azterketa fidagarriak, behin eta berriz gauza bera esaten dutelako, eta errua beti alde berera botatzen dutelako.
|
|
|
nirekin igo zen Piarres Ainciart heletarra, Uztaritzeko ikastetxe katolikoan urte batez ikasle laguna, orain euskal idazle bezala ezaguna. Touggourteko izeba serora baten babesean opor batzuk harturik, bere soldadu konpainiara itzuli behar
|
zuen
bere soldaduzka denboraren bukatzeko.
|
|
|
Behin, nire adiskide baserritar bat eta biok zangen gainetik saltoka genbiltzala txahal bat harrapatu nahian, Ruadh m.u.ing na Scamall izena zuen zelai batera heldu ginen, hau da, «hodei ibiltariak ispilatzen diren ile adats gorri lakar baten antzeko zelaia». Bost silabatan sartutako irudi sail sotil hura deigarriagoa zen nolabait ere bila genbiltzan «behi» gorria bel beltza gertatu izana baino, abere hark aspaldi desagertua
|
baitzuen
bere kolore ukitu bereizgarria. Zoko lohitsu batetik txahala atera eta zakurrari utzi genion euli hodeiak berekin zeramatzan aberea gidatzen.
|
|
|
Charles de Foucauldek etxe ermita gotorlekuko atea Madani ag Gibbori zabaldu dio, adiskidetzat duelako. Tuaregek sokaz lotu dute; bahitu eta beste norabaitera eramango dutela pentsatu
|
du
berak. Mutiko bat utzi dute zaintzen, hamabosten bat urtekoa, gerran lehenengoz parte hartzen duena, ez frantsesez ez arabieraz ez dakiena.
|
|
|
Idazle ikaragarri diziplinatu honek «lana eta erlojua dira nire arrakastaren sekretua» zioen. Eta, zinez, badirudi erlojua
|
zuela
bere metafora nagusia. Bere nobelak erlojuz beteta daude, behin eta berriro ematen da orduaren berri.
|
|
2011
|
|
|
Bata egilearendako, bestea berarendako. Marcel Goulette pilotu handiak hartu
|
zuen
bere gain Paris Brindisi Paris raida egiteko lana. Légion d. Honneur eta Croix de Guerre 1914 ren jabe zen, Aireko Ministroa izendagarrietan ageri zen azken hegaldi hau egin zuelarik.
|
|
|
Baina, Txurik ez bezala, Gorrik gizartearen presioari men ez egiten ikasi du. Hots, Gorrik bere modura bizi
|
du
bere euskalduntasuna. Paradoxikoki, kritikak kritika eta erreformak erreforma, biek ala biek txikitako goitizenei eusten diete nobelaren amaiera arte.
|
|
|
Beharbada, beste irakurle batzuentzat «orduko giroa» ez da horren interesgarri izango. Eta «orduko» horrek
|
badu
bere zera, zeren ematen du gaztetasun urteak igarota ez dagoela horrenbeste gogoragarririk, egileak berak dioenez 134 orrian: «Bizitzako lehen hogeita hamar urteak berrikuntza etengabe baten modura oroitzen ditut.
|
|
|
Eta Spivak hainbeste aipatzen badut, arrazoi sinple bategatik da: Sarrionandiak berak oso presente
|
duelako
bere lanean.
|
|
|
Intelektualaren rola aipatzerakoan, Spivaken «Can the Subaltern Speak? »en bi bertsioak nituen buruan. Lehenengoan, 1988an argitaratutakoan, Indiako pentsalariak ezezko biribil batekin erantzuten zion aipatu galderari, bere argudioa baitzen nortasun subalternoak ezin
|
duela
bere ahotsean hitz egin, subalternitatearen ezaugarri intrinsekoa baita lehen pertsonan hitz egiteko aukerarik ez izatea. Bestela balitz, subalternoa izateari utziko lioke.
|
|
|
Edozelan ere, Lafittek akabuan artegira itzuli den ardi galdua bailitzan irudikatu du beti Etxepare: «Uste
|
dut
bere azken hilabetetan bakea jarri zitzaiola bihotzean eta gogoa ere argitu». Beste testu batzuetan ere igartzen da Lafitteren Etxepare zuritzeko ahalegina, garbi uztekoa.
|
|
|
Komuneroen amaierako garbiketan, soldadu versallestarrek hilko dituzte biak. Tarpagnan, komuneroen miliziako kapitaina, Dumasen pertsonaiaren antzera, hari zor dio izena?, alaia eta harroputz samarra da, eta ez daki Charles Bassicoussé, notarioa eta Deabruaren Uharteko antzinako apopiloa, Grondin polizia bihurturik, atzetik dabilkiola hiltzeko asmoz, uste
|
baitu
berak hil zituela haren alabaordea eta hark espero zuen umea.
|
|
|
Hizkuntza ez zen hitz segida hutsa. Ahalmen iradokitzaile bat
|
zuen
bere esanahi berehalako eta lexikalaz gain. Hitzekin egiten genituen jolasek, igarkizun, atsotitz, silaba transposizio edo zentzugabe baina musikalki antolatutako hitzen bitartez, are gehiago ohartarazten gintuzten hizkuntzaren ahalmen magiko iradokitzaileaz.11 Beraz, gure hizkuntzaren musika ikasi genuen edukiaren gainetik.
|
|
|
Eta mapa mehe horien eraginez esnatzen dira sentsazio zaharrak, itxura berria hartzen dutela gogoratzen ditugun bakoitzean. Balirudike iraganarekiko malenkoniazko begirada dela nirea, kittatu bako zorren bat
|
dudala
berarekin, eta ez nuke itxura hori eman nahi; baina gustuko dut memorian igeri egitea, urteen poderioz lausotu diren pasadizoak, itxura ugerra duten souvenir aspaldikoak, berrasmatzea. Iragana urrutiko aberria da (non behin izan ginen), eta jakin genuke ez dela eremu mortua, bizi bizirik dagoela, gogoratzen dugun bakoitzean berpizten baitugu.
|
|
|
Ikusirik gizasemea Kaskezur bihurtu zela, andereñoa txorabiatzen hasi zen, baina Kaskezurrek esan zion hiltzekoa bazen, hilko zela, eta berarekin joan behar
|
zuela
bere etxeraino. Baina hori esaterakoan, marmar egiten zuen ahots ikaragarriz eta gainera bere onetik aterata zegoen eta norbait egon balitz handik bi miliara aise adituko zuen marmar hura arretarik jarri gabe ere, beraz andereño hau ihesi hasi zen basotik barrena bere bizia salbatzearren, baina Kaskezurrek atzetik abiatu eta harrapatu egin zuen yarda bat edo beste egin orduko, oso argia eta bizkorra baitzen, Kaskezur hutsa zelako eta gainera jauzi bat egin orduko handik milia batera lurreratzen zelako.
|
|
2012
|
|
|
Etenaldi bat eta gero gehitu zuen amari hain nahigabe handia sortzen bazion ez zuela sekula jantziko, ez
|
zuela
beretzat inolako garrantzirik, trapu bat besterik ez zela. Trapu merke bat.
|
|
2013
|
|
|
eta jabeak kanpotarrak
|
ditu
bere leihoak hertsirik
|
|
|
Ez da onargarri! Eta egileakkonektatu egin nahi
|
du
bere irakurlearekin, bere publikoarekin, inguruan entzuten duenarekin, esaten diotenarekin... Tarte zuribat utzi arnasa hartzeko, eta hona errematea, gardena, ulergarria, ortodoxoa:
|
|
|
Maragall-i beste hainbeste gertatzen zitzaion, eta hala ageri du«L. Oda al infinit» deritzan olerki gihartsu hartan. Olerkari hau ere ludiarenedertasunak txundituta zeukan, hementxe egin gogo
|
luke
bere jauregi jatorraeta betikorra, urdin eta lehorraren bitartean. Arresek ere nahikari berberaageri du bere olerkietan, eta gogo luken bezin argi adirazten ez badigu ere, irakurle ikasiak laster atzeman dezake haren gogo barneko kardaba.
|
|
|
Olerkari hau ere ludiarenedertasunak txundituta zeukan, hementxe egin gogo luke bere jauregi jatorraeta betikorra, urdin eta lehorraren bitartean. Arresek ere nahikari berberaageri
|
du
bere olerkietan, eta gogo luken bezin argi adirazten ez badigu ere, irakurle ikasiak laster atzeman dezake haren gogo barneko kardaba. Ez dutesango panteista danik, bai ordea munduaren, izadiaren ederrak menperatuolerkaria:
|
|
|
Baina
|
badu
bere arriskua antzezlanak, nortasunak sakonki desitxuratu eta lorrazterainokoa. Orain zortzi urte, hastapenetan, lehenengo hartu emanei zerien suaren pean, sendo josi gintzaizkion elkarri.
|
|
2015
|
|
|
Galdetu izan balidate zer izango zen Paneroren heriotzak gogora ekarriko zidan lehengauza, nire garai solipsistenak aipatuko nituzkeen, bere poemen konpainia bizien izan zengaraia, baina ez zen hala izan, memoria ere berekoia denez, eta sen praktikoago batek Asíse fundó Carnaby Streetpoema liburura eraman ninduen, detektibeari bigarren aktoarenamaieran azaltzen zaion pistaren modura. Nire oroitzapenak ez
|
ditu
beraz Paneroren irizpideak baldintzatzen, hor nonbait irakurri dudanez autoreak ez baitzuen liburu horrenpoetikarekin bat egiten, hortik aurrera garatu zuenarekin baizik. Oroitzapena praktikoazen, oraintsu idazketarekin zein irakurketarekin izan ditudan arazoei erantzuten baitzien: aspertzen ari nintzen; gerta daitekeen okerrena, aspertzea, nik depresiorako lehen pausutzat ulertzen dudana.
|
|
|
Oso andre txikia zen, itxuraz ahula. Aurreneko ibilaldian, Florentinok ezomen
|
zuen
berarekin abiatu nahi. Dédéek esan omen zion:
|
|
|
Interesgarria da Magrittek aurpegiaren aurrean jartzen digun sagarrari heldu eta barruko mamiaren zapore misteriotsua dastatzea. Kosk eta kosk eginez bete
|
zuen
bere irudizko mundua. Arina egin zion inpresionismoari; futurismoari egin zionak galderaz bete zuen gogo filosofikoa:
|
|
|
Gauzei deitzeko modu eta doinu bakarrarekin ez dela aski. Eta nahiz pititoari pittiku deitu edo niñiku, hitz bakoitzak
|
baduela
bere barne muina. Nahiz sinonimoak izan edo hoskideak, ez dutela gauza bera iradokitzen beti.
|
|
2016
|
|
|
Inoiz kontatu izan zizkigun horren harira pairatuko anekdotak. Nik ondo gogoan
|
ditut
berarekin egiten nituen eszena horiek. Asko ikasi nuen bere ondoan.)
|
|
|
Baina hala ere hiri amestuak. Poetari nahikoa zitzaion marra bat hiriaren irudia marrazteko, poema bat zabaldu zuen idazkera japoniarra erabiliko
|
balu bezala
bere lanetan, marra soil bat, hiriaren inpresioa irakurlearen sentimen munduan uzteko. Irudi bat, begirada baten aztarna lagako balu bezala.
|
|
|
Baina beste bat da orain egilea, eta beste bat
|
du
bere literatura mundua, nahiz eta itsasoak eta labirintoak bere irudimen munduan geldirik jarrai. Boris Vianek esan zuen bezala:
|
|
|
Eskualdunaren edukia aberastu eta euskarari leku gehiago eman zion. Alabaina, ez
|
zuen
bere burua euskal abertzaletzat. Frantzia zen bere aberri, eta armada zein garaiko inperialismoa sutsuki defendatu zituen kazeta lanetan.
|
|
|
Ikastolak
|
badu
bere eragina hor, zeren euskara galdua zen toki batzuetan berpiztu da tradizioa; ikastolaren bitartez, erran nahi dut. Adibidez, pastoral guzietan agertzen da kantari on bat; bat, bederen, edo bat baino gehiago.
|
|
|
Jendea Zuberoara biltzen da pastoralaren karietara, baina pastoralak
|
badu
bere bide ttipi bat egina hemendik kanpora ere?
|
|
|
Kate honen maila bakar batek huts egiten badu, talde osoaren lana kaltetua izango da, gutxi edo gehiago. Nahiz eta batzuek oso lan ona egin, bakar batek ez
|
badu
berea arduraz egiten, azkenean emaitzan nabarmenduko da. Ez, lan hau ez da batere erraza.
|
|
2017
|
|
|
Hernanira etortzen zen Laboa ostegunetan, feriara. Hemen
|
bazuen
bere zirkuitua, eta nik Zinkoenea tabernan ezagutu nuen. Esaten zidan:
|
|
|
Aurrerantzean inongo gorrotok edo erresuminek ez
|
zuen
bere zerebroa zikinduko, inongo ergeli ez zion bere denboraren segundo bat osten utziko, inongo zabor janaririk ez zen bere gorputzean sartuko eta inongo albiste ergelek ez zuen bere espiritua elikatuko. Halaxe lortuko zuen, armairua irekitzean, hilotza berriro gainera ez erortzea.
|
|
|
«Miss McCullers eta beharbada Mr Faulkner dira, D. H. Lawrence-ren heriotzaz geroztik, sentsibilitate poetiko orijinala izan duten bakarrak. Nik nahiago dut Miss McCullers Mr Faulkner baino haren idazkera garbiagoa delako; nahiago
|
dut
bera D. H. Lawrence baino mezurik ez duelako». McCullers en nobelarik ezagunenak:
|
|
|
Urte batzuk lehenago, musika departamentuko guztiek bat egin eta uda Salzburgon pasatzea erabaki zutenean, Mr Brookek iskin egin zion konpromisoari azken unean, eta Perura joan zen bakar bakarrik. Berak ere
|
bazituen
bere bitxikeriak eta tolerantea zen besteen berezitasunekin; neurri batean, gozatu ere egiten zuen erridikuluarekin. Maiz, egoera larri eta inkongruente baten aurrean gertatzen zenean, halako kilikatxo bat sentitzen zuen barruan, aurpegi luze, lasaia gogortzen ziona, eta begi grisen argitasuna zorrozten.
|
|
|
Gazteena zen Mikel. Soinu handia, filarmonika eta gitarra ikasiak
|
zituen
bere kabuz. Ni lerde jario hari begira.
|
|
|
Gainera garai hartan, eta luzaz ere, Mgr Vincent genuen elizbarrutiko gotzaina. Aita 14ko Gerlan galdua
|
zuen
bera haurra zelarik, eta Baionako apezpikutegian amarekin bizi zen, aita zenaren oroitzapen patriotikoan hetsia. Euskal arazoari ez zion usainik hartu ere.
|
|
2018
|
|
|
Arabiar jakintsu batek ere hala adierazi omen zuen: «Hitzaren iturriak isuri, gastatu, alferrik galdu egin behar
|
du
bere ura». Kontu garbia da, nire ustez.
|
|
|
Antzez nausi da Buruchker. Eskuara berdinagoa du, mami gehiagorekilakoa, bai eta eztiagoa
|
du
bere argia. Hitz gordinak ez ditut metatu Beribilez ean, hango kapitulu batean egiaren amodio biziegiz behartu zitzaitan bezala.
|
|
|
«Eta gañera orko euskeria eta emengua bata bestiaren premiñan dagoz, zerren Bizkai aldian astu ziran azpaldietan Gipuzkoan garbiro gorderik dagozan itz asko[?] Gipuzkoan asturik dagoz bizkaitarren artian euskeraz esaten diran itz batzuek». d) Euskararen kontrakorik indartsuenak ez dira bizkaieraz, gipuzkeraz, lapurteraz, behe nafarreraz edo zubereraz ondo egiten dutenak, lekuan lekuko euskara landu ez eta erdarara jotzen dutenak baizik: «Alkarturik egiten daugun lanak bere naikoa ta geiegi trebesi ta neke billatuko
|
ditu
bere bidean?». Edota beren euskalkiari larregi lotzen zaizkionak:
|
|
|
Bada ahozkotasunik bertsolaritzatik, adin handiko baserritarren eta arrantzaleen mintzotik eta kale giro hiperreuskaldunetatik harago. Euskara estandarrak ere
|
badu
bere ahozkotasuna, eta hori zaindu, aberastu eta zabaltzea funtsezkoa da. Ez nuen Dragoi Bola ren kapitulu bakar bat ikusi, zaharregi harrapatu ninduen?, baina ez daukat horren beharrik jakiteko Euskal Telebistak telesail horren bitartez sekulako bultzada eman ziola euskarari.
|
|
|
Aurten beteko dira hogei urte Federiko Krutwig Sagredok betiko utzi gintuenetik. Geure artean izan genuenean berak egindako lanak, gure herrian zabalduriko ikuspegi eta ideologia berriak eta haren nortasun bereziak soberan merezia
|
dute
beraren oroitzapenez zerbait idaztea, azken belaunaldiko euskaldunek hark ereindako haziaren eragina eta emaitzak gogoan izan ditzaten. Krutwig bizkaitarra zen, Getxoko Areetan 1921ean jaioa.
|
|
|
Beste bat, gurekin atsegina, Santi Onaindia. Oso harreman ona
|
genuen
berarekin. Gu Arantzazun izan ginen, baten batek esanda!
|
|
|
Gainera, ospetsua da. Jende guztiak nahi
|
luke
bere iloba izan, telebistako aurkezlerik ezagunena delako. Eta oso apaina da.
|
|
|
Aukera ematen dio bi esparruren artean kokatzeko, translazioan, ama dagoen lurraldearen eta bera dagoenaren arteko amildegian zubiak eraiki nahirik. Ezin du, jakina, baina amak esan ezin duena, iraganeko gertaerak eta damuak ekarri nahi
|
lituzke
bere hizkuntzara, eta saiakera horrek tiratzen dio aurrera. Amai dezagun esanez Lertxundiren aurreko nobela, Zu (2015), eta Horma elkarren kide direla nola edo hala; areago, ziurrenik beharrezkoa da sakoneko irakurketa konparatu bat.
|