|
2003
|
|
|
Euskarazko historiografia bat sortzeko aurreneko baldintza, euskarazko kultura idatzi bat garatzea zen, euskarazko narratiba bat hastea. Narratiba hori,
|
modu
kontzientean gainera, Etxeparerekin abiatu zen XVI. mendean. Laster Leizarragaren saioak segitu zuen, euskal narratiba, nafar monarkiaren eta protestantismoaren inguruan kokatuz.
|
|
|
Humanista honek bere garaiko gertakariez idazten zuen, narratiba bat eta historiaren irakurketa berri bat abiatuz. Eta ez iniziatiba pertsonal soil gisa, baizik inspirazio kolektiboko obra
|
moduan
. Agramont, Beltzuntze, Meharin eta, bertze ene adisquide?
|
|
|
Izan ere, Garibai Filipe II. Gaztelako erregeren kronista ofiziala zen, eta haren erreinu eta printzerri penintsular guztien historia idatzi zuen. Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren,
|
modu
berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean. Ez zen euskaldunek euskaldunei zuzenduriko narratiba, Iberiar Penintsulako gainerako herriekin konpartitu nahi zuten narratiba baino.
|
|
|
Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan. Idatzi ote zuten Sarako eskolakoek, Klaberiak eskatzen zuen
|
moduan
euskarazko narratiba historikorik. Propioki ez.
|
|
|
edo, emakumeen historia?). Gero, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia handiagoa edo txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren
|
moduen arabera
. Gure kasuan,, euskarazko historiografia?
|
|
|
Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa
|
modu
kritikoan ere egin daiteke, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu:
|
|
|
Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko
|
modu
bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
Ikaslea familiaren barruan integratzen zen maisuaren etxean, zerbitzari
|
moduan
edo garaiko familia zentzuan (ez senide bezala, gaur egun dugun parametroen arabera).
|
|
|
Fruta eta janaria hiri barnean erosi behar zen derrigorrez. Kaxen fabrikanteei zegokionez, 1741ean
|
moduan
exigitzen zien, baldintza berak, alegia.
|
|
|
Euskal Herrian erritu, ospakizun erlijoisoetan eta profanoetan ogiaren presentzia eduki dugu. Guri opilak edo piper opil
|
moduan
heldu zazkigu; esate baterako: Blas deunaren erroskilak, Ihauterietako piper opilak etab.
|
|
|
Geroago,, aurre zaintzeko medikuntza?
|
moduan
erabiliak izan ohi ziren, eta ondorio latzak sorrarazi zituzten.
|
|
|
Araban 1724 eta 1787 tartean populazioa urtero %0, 16a hazten zen, baina bigarren erdialdean batez ere (Bizkaiko eta Gipuzkoako %0, 47 eta %0, 49arekin, hurrenez hurren, alderatuta gutxi samar zena). Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k dioen
|
moduan
«Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak, egoera oso onean uzten zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi baitzitzakeen.
|
|
|
6Gaztelaniaz, viruela?
|
moduan
ezagutzen dena.
|
|
|
Pentsa dezakegu Eneolito Aroan, Euskal Herriko artzainek esne mamia edo gatzatua jaten zutela azkenburu
|
moduan
.
|
|
|
Hasieran Naturak eskaintzen zigun elikagai gozoen artean, mana izan ezik, ia denak edulkorante
|
moduan
erabiltzen ziren. Aipatutako elikagai gozo hura, mana deitutakoa, Historia Sakratuan hebrearrei zerutik euri moduan jausitako elikagaia zen
|
|
|
Hasieran Naturak eskaintzen zigun elikagai gozoen artean, mana izan ezik, ia denak edulkorante moduan erabiltzen ziren. Aipatutako elikagai gozo hura, mana deitutakoa, Historia Sakratuan hebrearrei zerutik euri
|
moduan
jausitako elikagaia zen
|
|
|
Euskal baserriko osagaiak izan dira, eta dira oraindik, erlea eta erlauntza. Erlearen argizaria erlijio errituetan, etxeko argiztapenerako eta edulkorante
|
moduan
erabili ohi zuten. Eztia, janaria gozatzeko, eta adulterioan jausi zirenei zigortzeko ere baliagarri zitzaien:
|
|
|
Esan dugun
|
moduan
Antzinatetik, gutxienez, jadanik, hildakoei, argia, jartzen zitzaien.
|
|
|
Baina Erdi Aroan eta, fruitu eta marmeladak iraupen arrazoiengatik apotekarioen eskuetan zeuden, eta, gainera, haiek egiten zituzten helburu terapeutikoekin (azukrea edulkorante
|
moduan
). Azukrea, gainera, oso lehengai berezia, urria eta garestia zen hasiera batean, espeziekin batera inportatzen zena Europara.
|
|
|
Espezieen
|
modura
, azukrea beharrezko elikagaien taldetik at zegoen, baina karbohidratoa denez energi iturria da. Jakin badakigu nahi psikologokoa dela jatearena, behar fisiologikoa baino.
|
|
|
Teknikoki ez zen esklabutza, zeren eta morroitza kontraktual baten menpean zeuden. Morroiei bost urte pasa ondoren askatasuna ematen zizkieten, eta nekazari
|
moduan
ezarriak izan zirela esaten zen, baina, egitez, askok ez zuten ikusten morrontzaren amaiera.
|
|
|
Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da. Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio
|
moduan
, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik. Beraz, XVII. mendea baino lehen azukrea ezaguna zen, baina kantitate askoz txikiagoetan.
|
|
|
Gozogintzarako oso garrantzitsua bihurtu zen, nahiz eta Kolonek ez zion garrantzi gehiegirik eman. Kortesek, ordea, bai; Moctezumak emanda edan zuen, urreztatutako kalabaza batean13 Kortesek indioek tributuak ordaintzeko kakaoa txanpon
|
moduan
erabiltzea lortu zuen.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio
|
moduen
bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko
|
moduena
baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro. Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta handiz antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan.
|
|
|
–Baina halako materialen premia handia dugu, historialari baten eraikuntza prozesuan: historialari bihurtzeko hain zuzen ere, oso inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu, behar dugun informazioa ez ezik, baita aritzeko
|
modu
bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta hori guztia erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari diskurtso bat garatzeko orduan. Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere).
|
|
2004
|
|
|
Lekuko gisa mintzatu zaidan Asunek emigrazio uholde hau bizi izan zuen. Bere hitzetan ikus daitekeen
|
moduan
lanaren areagotzearekin batera etorri ziren etorkinak, «empezo con la Papelera de Zikuñaga, y se empezo a trabajar y no, no, la gente aqui, segittun hasi zian lanian, jende gutxi zeion, geo toda esa plebe ya vino de Extremadura, todo se llenó de extremeños».
|
|
|
Frankismoarekin sortzen den «familia idealean» senarrak betetzen zuen «ogi irabazlearen» rola, eta emazteak «etxearen zaindari eta kudeatzailearena». Baina, Pilar Pérez Fuentes ek10dioen
|
moduan
, familia eredu hau, genero sistema hau, kontraesan sakon baten gainean eraiki zen, eta idealaren eta errealitatean gertatzen zenaren artean distantzia handia zegoen. Senarren nahia emazteak etxean izatea bazen ere, nahi honek soldata baxuen errealitatearekin egin zuen tupust.
|
|
|
Erroldak errepasatzen ditugunean badirudi emakumeen eta lan merkatuen arteko harremana noizbehinkakoa dela. Ezkondu aurretik fabriketan, neskame
|
moduan
, e.a. lan egiten zuten emakumeak agertzen dira dokumentuetan, baina ezkondu ostean emakume guztien jarduereak «sus labores» izendapenaren barnean sailkatzen dira. «Sus labores» kategoria honen atzean gordetzen dira emakumeek isilka, errekonozimenturik gabe, burututako lan guztiak.
|
|
|
Bizi estrategia hauen artean jarduera ezberdinak aipa ditzakegu. Bazeuden Arantxaren
|
moduan
etxean jostun lanak egiten zituztenak. Arantxa hernaniarra da.
|
|
|
Baserrian jaio eta igaro zuen gaztaroa. Baserriko ekonomian laguntzeko esne saltzaile
|
moduan
lan egin zuen urte askoan. Ezkondu ostean senarrak eta berak herrian erosi zuten pisua.
|
|
|
Mercedesek ere ezagutu zituen «isilpeko merkatuan» egiten ziren lanak. Aurrerago aipatuko dudan
|
moduan
oso ohikoa zen emakumeek «isilpeko merkatutik» lan merkatu ofizialetara eta alderantziz jauzi egitea11 Mercedesek12bi merkatuak ezagutu zituen. Hamalau urtez geroztik Zikuñagan ibili zen lanean, baina fabrikako lanaz gain gogoan du familiako emakumeek zelofan poltsak egiten zituztela etxean:
|
|
|
Batzuen iritziz fabrikan lan egiteak ez zuen inolako kutsu ezkorrik. Aurreko lekukotzan Arantxak esan digun
|
moduan
hamalau urte ingurutik ezkondu bitartean fabrikan lan egitea nahiko ohikoa zen, eta ohikotasun horrek normaltasun bat ematen zion. Beste batzuen iritziz fabrikan lan egitea oso gaizki ikusia zegoen, Asunek dioenez gaur egunean prostituta moduan lan egitean bezain gaizki:
|
|
|
Aurreko lekukotzan Arantxak esan digun moduan hamalau urte ingurutik ezkondu bitartean fabrikan lan egitea nahiko ohikoa zen, eta ohikotasun horrek normaltasun bat ematen zion. Beste batzuen iritziz fabrikan lan egitea oso gaizki ikusia zegoen, Asunek dioenez gaur egunean prostituta
|
moduan
lan egitean bezain gaizki:
|
|
|
Eraldaketa garai honetan, gizarte aktore guztiak izan zuten bere protagonismo esparrua. Honela, emakumeak subjektu aktibo
|
modura
agertzen hasi ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian utziz. Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez.
|
|
|
XIX. mendean, 1857 urtea mugarri
|
moduan
harturik, Hernaniko herrian nekazaritzak zuen garrantzia galtzeko prozesua hasi zen. Ordura arte lehen sektoretik bizi izandako herria, hurrengo urteen garapena dela medio, bigarren eta hirugarren sektorean espezializatuko zen, hola industrializazioa prozesuaren lehen urratsa osatuz.
|
|
|
Hau dela eta soroak abeltzantzarako bideratuko ziren. Euskal Herrian 1950 urterako garia desagertzear zegoen, eta artoari dagokionez, abereen elikagai
|
modura
bakarrik ekoizten zen.
|
|
|
Depresioaren lehenengo urteetan hezkuntza aurrezteko
|
modu
bat izan zen, gastuak %70ean gutxitu ziren. Jaiotza tasa erortzean eskola asko itxi egin ziren, baina umeen kopurua gehitzen joan zen heinean 900 eskola publiko eraiki ziren.
|
|
|
Hiru erakunde hauetan argazkilaritza proiektua mantendu zen eta bilduma oso bat gordetzen da. Amerika amerikarrei erakustea zen helburua, biztanle guztien laguntza beharrezkoa zelako eta argazkien bidez jendearen begiak irekitzea bilatzen zen; New Deal aren aldeko propaganda
|
modu
bat bezala ikus daiteke. Bilduma honek baditu ere gobernuko beste erakunde batzuetan eta gobernuz kanpoko erakundeetan ateratako argazkiak.
|
|
|
Eta horixe da EAEko gobernuak egin duena azken ikasgai horrekin10, bertan euskal historiako edukiak erantsiz, baina Estatuak ezarritako eskematik abiatuz ezinbestean. Horrek aldean dakar historia Espainiako zikloen arabera egituratzea eta ondorioz euskal historia ezin antolatzea
|
modu
propio batez. Nolanahi ere euskal edukiak txertatzeko saio nahiko duina antzematen da, bereziki Hego Euskal Herriko historiari dagokionez.
|
|
|
Xehetasunak zuzentzen hasita Antso III.a. Nagusia?
|
moduan
aipatu litzateke,. Handia, forma gaizki eginiko itzulpena baita (gaztelaniaz azaldu ohi den, el Mayor?
|
|
|
Kontzeptuen edukien azterketatik ez da balio adoktrinatzaile gordinik inon aurkitzen. Hego Euskal Herrira mugatu ohi den lurraldetasun eredu bat antzematen da inplizitu, euskararekiko interes bat (baina Antzinaroan bukatzen dena), eta gainerakoan garai desberdinetako datu sozial, politiko, ekonomiko eta kulturalak daude, hobeki edo okerrago laburbilduta, baina aski
|
modu
neutralean aurkezten direnak. Beraz kontzeptu historikoak ez daude helburu finalista bat iradokitzeko antolatuta (demagun Euskal Herriaren historia askatasunaren aldeko borroka konstante bat izan dela frogatzeko, edo kontrara Euskal Herriaren historia betidanik Espainian kokatu dela adierazteko).
|
|
|
Jarduera konkretu gisa ardatz kronologikoak egitea, mapa kontzeptualak osatzea, mapa historikoak interpretatzen jakitea, testu iruzkinak egitea, mahai inguruak antolatzea, irteerak prestatzea eta halakoak aipatzen dira. Baina oraindik ere
|
modu
orokorregian. Adibidez, kontuan izanik prozedurak sarri testu iruzkin bidez ebaluatzen direla (bai ikasgai honetan eta baita hurrengo kurtsoko Historian zein selektibitatean), ez legoke gaizki horretan gehiago sakontzea.
|
|
|
Gainera, eta gorago aipatu dudan kezkari erantzunez bezala, jatorriz euskaraz sortuak diren hainbat dokumentu ere aipatzen ditu (bertsoak...). Pena da Goihenetxek ez idatzi izana gida osoago bat prozedurak
|
modu
zehatzagoan garatuz, nabari baita oso informazio zabala zuela halako gauzen inguruan. Bere artikuluko erreferentzia eta aipu laburrekin konformatu dugu, eta ez da gutxi.
|
|
|
eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela
|
modurik
egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi). Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak egon daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela.
|
|
|
izeneko puntua dator segidan, horrek ekarritako aldaketa ekonomiko, sozial, politiko eta bestelakoak egoki aipatuz (ahaide nagusien borrokak...). Nik, ordea, Iruñeko erresumaren puntua XIII. mendean utzi ostean, eta hiribilduekin hasi aurretik, tarte horretan Erdi Aroko jendartea eta bizimodua nolakoa zen aztertzen duen puntua sartuko nuke15
|
Modu
horretan hobeto ulertuko da ondoren hiribilduen sorrerak eragin zuen aldaketa sakona (bizimoduan, ekonomian, lurralde garapenean...).
|
|
|
Badira munduko historia gaien inguruko zenbait testu euskarara itzulita ere, tartean EHUko historia irakasle talde batek argitaratutako Historia testu bidez aipa daitekeelarik (EHU, Gasteiz, 1998). Azken liburu honetako testu ia guztiak, liburuaren egileen baimenaz, Kondaira.com aldizkariko material historikoen atalean eskegita daude, nahi dituenarentzat libreki eskuratzeko
|
moduan
.
|
|
|
Finean artikulu honek euskal curriculuma historia arloan garatzearen inguruko debatean sakondu nahi izan du, abiapuntuak, historiaren funtzioak, transmititu beharreko euskal balioak, eta erabili beharreko bitarteko eta
|
moduez
ohar batzuk eginez.
|
|
|
Kontrakoa esateak inplikatuko luke gure jendartean, normaltzat? hartu litzatekeela euskara ez estimatzea (eta hartaz ideiarik ez izatea), Euskal Herria lurralde gisa arrotz
|
moduan
hartzea, etab. Eta hori, gutxienez hizkuntzari dagokionean absurdua da, kontuan izanik euskara jendarteak estimatzen duen ondarea izateaz gain legalki ere hala dela, Hego Euskal Herrian behintzat koofiziala baita, hezkuntzan irakasten baita, eta Espainiako Konstituzioak berak balio gisa aitortzen baitu (3 3 art.. La riqueza de las distintas modalidades lingüísticas de España es un patrimonio c...
|
|
|
Horregatik, jada esan denez, amaiera gabeko putzu horretatik historialariek datu konkretu batzuk aukeratu eta antolatzen dituzte, ulertzeko moduko kontakizun batean ehunduz. Historia, beraz,
|
modu
askotara idatz daiteke, eta historialariaren ideologiak izugarri baldintzatuko du emaitza. Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste.
|
|
|
Adibidez iraganeko gertaera batzuk izan litezke, objektiboki? guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte
|
moduak
, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko.
|
|
|
Ze zentzutan hori? Izan liteke
|
modu
esentzialista batean, hots, ulertzera emanez zazpi probintzien lurraldetasuna betidaniko marko territorial bat dela(, berezkoa?,, naturala?), eta halaber euskara betidanik egon dela hor, etab. Hori gertatuko litzateke kontziente ez bagina edota argi aitortuko ez bagenu geuk definitu ditugula Euskal Herri, euskara eta euskaldun subjektuak abiapuntuan, eta horren ordez, inplizituki agertuko bagenit...
|
|
|
Beraz errealitate sozial hori aintzat hartu nahi delako landuko litzateke euskal historia. Eta euskal historia lantzean jendartean dagoen eskari sozial bati erantzuna emango litzaioke, jakin mina
|
modu
akademiko eta ahalik eta zientifikoenean asez.
|
|
|
Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen
|
moduak
finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
Bestalde arreta euskaran jartzea ez da interpretatu behar euskararen gaineko datu esklusiboak emate
|
moduan
. Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki egon den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren egoera historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke.
|
|
|
ukaezina da euskal historia lantzeak euskal balio batzuen transmisioa lekarkeela aldean. Konkretuki, eta euskal subjektu historikoa hemen egin den
|
moduan
definituz gero, horren irakaskuntzak euskararekiko, Euskal Herriarekiko eta euskaldunekiko gertutasuna eta estimua sustatuko lituzke. Eta ez dago zertan ukatu helburu hori, azken finean jendartean, atxikimendu nazional kontrajarrien gainetik (edo azpitik), euskara babestu eta bultzatu beharreko ondare komun gisa aldarrikatzen da.
|
|
|
Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta
|
modurik
aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Oso zaila da euskal historian kontzeptuak edo mugarriak zeintzuk diren eta nola antolatu behar diren esatea. Irakaskuntzako mailen arabera
|
modu
batera edo bestera moldatu dira. Horregatik hemen nire kanon partikularra eskaintzera arriskatu ordez, III.2 eta IV.1 ataletan egiten dut beste batzuk egindako proposamenen kritika.
|
|
|
Artikulu honetan, historiari dagokionez, euskal dimentsio horren inguruko gogoeta bat egiten da, euskal subjektu historikoa definitzeko proposamen bat aurkeztuz (I. atala). Halaber euskal historiaren inguruan hezkuntza arloan dauden polemikak aztertzen dira, baita historiak eskolan izan beharreko funtzio eta transmititzeko
|
moduez
(kontzeptuak, prozedurak, jarrerak) iradokizunak aurkezten ere (II. atala). Ondoren historia arloko euskal curriculum kasu pare bat aztertzen da:
|
|
|
Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak
|
modu
ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte. Aurkezpen horretan, hain zuzen, datu sakabanatu eta beren artean lotura gabeak direnak, erlazionatu egin behar dira.
|
|
|
Historia egin gura bada, euskal, aleman zein txinatar ikuspegitik izanda ere, diziplina honi dagozkion lan tresna kritikoak errespetatuz egin da. Era horretara, ikerketetan
|
modu
kritikoan sakonduz, ikuspegi desberdinen arteko hurbilketa lor daiteke. Zenbait auzitan, bereziki balorazioetan, akordioa ez da inoiz erabatekoa izango, baina erudizioz jardunez gero adostasun puntuak aurkituko dira, eta bakoitzaren lana besteekin homologagarria eta elkar aberasgarria izango da.
|
|
|
Puntu hau amaitzeko, eta euskal subjektura itzuliz, esan dut euskara, euskaldunak eta Euskal Herria izan liratekeela abiapuntu. Horrek ez du esan nahi horiek
|
modu
hertsi batean ulertu behar direnik. Adibidez euskaldun hitzak printzipioz, euskaradun?
|
|
|
Iruritako herriaren sarreran barrikada bat egin zuten zutabea geldiarazteko: herriko gizon gazte eta ezkonduak ahal zituzten
|
moduan
bildu eta armatu zituzten. Talde armatu hau kamioietan Doneztebe aldera abiatu zen.
|
|
|
Uztailaren 20an, arratsaldeko bortzetan, Iruñetik Luis Villanovaren agindupeko zutabea abiatu zen Baztan Bidasoa alderantz, handik Gipuzkoarantz sartzeko. Uztailaren 21ean Beorlegi koronelaren (Aiako Harrietan hilko zutena) agindupean aterako zen zutabearen aitzineko talde
|
modura
. Zutabe hauen helburua mugaren pasabidea ahalik eta azkarren ixtea eta Donostia inguratzeko aurreratzen hastea zen.
|
|
|
153). Bi egun beranduago, uztailaren 23an, altxatuen beste zutabe batek Uretaren buruzagitzapean Baztan Bidasoa zeharkatu zuen eta lurralde guztia
|
modu
eraginkorrean okupatu8.
|
|
|
Gerrak, soldaduak behar zituenez, gazteak erreklutatzeko bi
|
modu
erabiltzen zuten: lehenengoa, boluntario karlista edo falangistena zen.
|
|
|
1942ko azaroan, batailoi beraren aipamena dago, baina kasu honetan kanpamendua Elizondon zeukan, Irurita Artesiaga errepide militarra eraikitzen ari baitzen25.Presoak gehien bat bizkaitarrak, gipuzkoarrak, asturiarrak eta kantabriarrak ziren, baina beste toki askotakoak ere bazeuden. Kanpamendu bakoitza, herri baten
|
modukoa
zen. Barrakoiekin, kanpaina dendekin, sukaldeekin, zigor kartzelekin eta abar.Frankistek preso batzuk fusilatu zituzten.
|
|
|
Garai honetan adibidez, Regimiento de Infantería Valencia N° 123 erregimentu osoa ibili zen37 Baina hauez gain, Nafarroan FET de las JONS eko kideek somaten, talde paramilitarra sortu zuten gerrillari aurre egiteko38 Baztanen ere honelako talde bat egon zen, eta gauetan herritarrez osaturiko patruilak ibiltzen ziren herriak zaintzen. Militarrek gainera, herrietan gidariak kontratatzen zituzten mendietan gidatzeko39 Udaletxeak ahal zuen
|
moduan
militarizazioa areagotu zuen, udaletxeko guardak eta mendiko guardak arma motz eta luzeekin armatuz40 Garai mugituak heldu zirenaren adierazle.
|
|
|
38 Primo de Riveraren diktaduran, estatua gehiago indartzeko somaten a sortu zuten, talde paramilitar
|
modura
. Somaten aren jatorria berez katalana da eta Aro Berritik dator baina Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko.
|
|
|
Azkeneko inbasioa, urriaren 30ean gertatu zen. Berrehun gerrillari Bentartea, Hazpegi, Urepele eta Berdaitzeko lepoetatik barna Ultzama haranean sartu ziren41 Soldaduekin topo egin zutenean taldea banandu egin zen, eta talde txiki bakoitza ahal zuen
|
moduan
itzuli zen: batzuk Erronkari aldera, beste batzuk Baztan aldera eta beste batzuk barnealdera sartzen saiatu ziren.
|
|
|
Pedro Urrutia, gerran aritu eta gero, Espinal aldean baso ustiakuntzan lanean ibili zen eta Baztanetik alde hartara joateko
|
modu
azkarrena mendian zehar joatea zela dio, muga jarraituz. Berak kontatzen du soldadu alemanek gauetan, botak eta gerrikoak oso distiratsuak zituztela eta oso urrundik ikusten zirela.
|
|
|
Frontetik gizon elbarrituak itzultzean (baita itzuli ez zirenei ere), udaletxeak hauen familiei laguntzak eman behar zizkien. Behartsuak laguntzeko beste
|
modu
bat Establecimientos Provinciales de Beneficiencia delakoetara jotzea zen. Estatuak ere Auxilio Social eta Ficha Azulen bitartez herritar behartsuei laguntza ematen zien44.
|
|
|
Baztanek, Nafarroako iparraldean, Gerra Zibila bere
|
modura
bizi izan zuen. Hemen errepresioa ez zen hain gogorra izan, baina heriotzak, atxiloketak eta ihesaldiak ere egon ziren.
|
|
|
Globalizazioaren aroan, aberastasunak ez daude ondo banatuak. Eta historia egiteko
|
modua
bai. Hirugarren Munduko herrialdeek eta beste batzuk (gehiengoa), euren iragana, eta era orokorrago batean, historia idatziko balute?
|
|
|
bi mundu gerren arteko epean nabarmendu ziren zientzilari juduen biografietan sakontzen du, gertakizunen aurrean komunitate zientifikoak agertu zuen jarrerak asko esaten baitu orduko egoeraz.
|
Modu
horretan, kimioterapia asmatu zuen Paul Ehrlich, Lehen Mundu Gerran gas toxikoarekin esperimentatu zuen Fritz Haber, zein erlatibitatearen teoriari esker ospea lortu zuen Einstein, protagonista bihurtzen dira bi Mundu Gerren artean jazotakoa aztertzea xede duen obra honetan.
|
|
|
Alabaina, Stern en ustez bada bi pertsonaiak lotzen dituen zerbait: euren
|
modura
, Einstein eta Haber Alemaniari laguntzen ahalegindu ziren. Einsteinek begiak estaltzen zizkion benda kendu nahi zion Alemaniari.
|
|
|
Duela hilabete batzuk zenbait idazlek eta intelektualek Israelera egin zuten bisitan, Portugalgo Nobel saridunak gogor salatu zuen Ariel Sharonen jarrera. Horrekin ez zuen esan nahi Yasser Arafaten aginte
|
moduarekin
ados zegoenik, baina Israelek Palestinako herriarekin hartzen ari zen jarrera bere garaian naziek juduekin erakutsi zutenarekin parekatu zuen: batzuek zein besteek garbiketa etnikoa bultzatzen zuten.
|
|
2005
|
|
|
1944ko udan, espainiar gerrillari talde batek Pirinioak gurutzatu zituen Espainian sartzeko asmoz (Aran haraneko inbasioa), eta une horretatik aurrera, emakume batzuek gerrillarien borrokari eskainitako laguntza nabarmena bihurtu zen. Emakume horiek beraien etxeak bilerak egiteko eskaintzen zituzten; janaria, arropa eta sendagaiak ematen zizkieten makiei; Guardia Zibilaren mugimenduetaz informatzen zuten; alderdietako buruak eta gerrillariak harremanetan jartzen zituzten; agiri faltsuak lortzen zituzten; etab. Gerrillari edozein
|
modutan
laguntzea, bandidaje y terrorismo, ko ekintza bezala epaitzen zen. Horrela, urteetan, Madril, Kordoba, Malaga, Segovia eta Valentziako kartzelak zigor izugarriak bete behar zituzten emakume, agure eta gazteez bete zen, gerrillariei laguntzeagatik edo senideak izateagatik:
|
|
|
(UMAE). Baina, 50 hamarkadan, gerrillak desagertzen hasi ziren herria ez baitzegoen mobilizatzeko eta altxamendu bat burutzeko egoeran eta emakume horientzat laguntzeko
|
modu
klandestino berriak sortu ziren. Urte horietan, oposizioko indar berriak antzematen hasi ziren:
|
|
|
ondo erabaki behar zuten, neskaren gaitasunei garrantzia emanez, eta ez itxura fisikoari. Mutilek neska zuzena, zintzoa, dezentea, osasuntsua, etab. izatea eta seme alaba asko izateko
|
moduan
egotea hartu behar zuten kontuan, besterik ez.
|
|
|
Horrela,, emakume ideala, ren eredua garatzen zen, azken finean, emakume kristauaren eredua zena nazionalkatolizismoaren eraginez. Orientazio pedagogiko eta balore sistema jakin bat bultzatu nahi zen eta, testuinguru horretan, gai ezberdin asko jorratzen ziren, hala nola, etxeko lanak, janzkera, gizarteratze
|
moduak
, etab. Gainera, eskuliburuen hartzailea ondo finkatzen zen: liburu batzuk nerabeei zuzenduak zeuden, beste batzuk emazteei, beste batzuk ama zirenei, etab.
|
|
|
Esan bezala, emakumeen portaerari buruzko eredu ideal zehatza bultzatzen zen argitalpen horien orrialdeetatik, emazte ama etxekoandrearen eredua. Adibide
|
moduan
, Teresa aldizkariak argitaratutako ondorengo artikulua ikusiko dugu:
|
|
|
Gauzak horrela, gizon eta emakumeen arteko harremana diktadura frankistaren kezketako bat izan zen. Ezkontzara harreman sexualak mantendu gabe iristea oso garrantzitsua zela zabaldu zen, hori baitzen ezkontza horrek porrot egitea ekiditeko
|
modu
bakarra. Testuinguru horretan, gizon eta emakumeen elkarketa lekuak eta egoerak arautu ziren, elkarketa horiek, moral kristauaren ikuspegitik, arriskutsuak izan zitezkeelako.
|
|
|
Erregimenaren begietara, dantza modernoak ere arriskutsuak ziren. Dantzatzeko
|
modu
hori sukar kutsakorra zela eta arima zikindu egiten zuela pentsatzen zen. Dantzalekuen arriskua, atravesar a pecho descubierto un campo de batalla o quedarse en un edificio devorado por las llamas, en parekoa zen.10 Eskualdekako dantzak eta dantza herrikoiak, berriz, onartu egiten ziren.
|
|
|
Arestian aipatu den
|
moduan
corpus morfematikoa zenbait arlo semantikotan antolatuta dago: 1) erliebe geografikoa:
|
|
|
4 Konklusio
|
modura
autore honen bigarren liburuak (1993koak) aurrekoa gainditzen du: ikerketarako jarraitutako metodoa garatuz, oinarrizko bibliografia aipatuz, Gomez Moreno-ren signario erabiliz, bere lan hipotesien adibide gehiago eskainiz, eta abar.
|
|
|
67 Autoreak idatzi duen
|
modu
berean jaso dugu (ikus Bergua, 1994: 61)
|
|
|
Holako ohiturarik ez da erregistro arkeologikoan dokumentatu. Aztarna arkeologikoen arabera bi ehorzketa
|
modu
nagusi daude: alde batetik, jende arruntaren ehorzketa sinpleak, eta bestalde gizarte maila altuagokoena, hildakoaren baliabide eta ohoreen araberakoa.
|
|
|
Hemen jasotako adibide hau ez da akatsez aurkitu dugun bakarra, liburu guztietan antzekoak topatu baititugu84 Arazoaren muina egileak darabilen analisi sisteman kokatzen da. Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara jakin gabe eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen
|
moduan
, ez dituela soilik euskal hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez). Hala 1998ko liburuan dagoen hiztegiaren orrialde bakoitzean, iberiarren garaian existitzen ez ziren hainbat euskal hitz daude, adib. abade, abere, bake, basea, bataioa, bortitz, boza, deitu, done, diru, garesti85.. baita latinaren eraginez, tu bukaera duten aditzak ere:
|
|
|
alde batetik ez duelako aitzineuskara horren berri edo berau ikertu duten adituen berri (adib. Mitxelena, Gorrotxategi, eta abarren berri), edo/ eta bestetik, aitzineuskara horren argitan ez dagoelako iberiera ulertzeko
|
modurik
eta gaur eguneko euskarak aukera gehiago ematen dituelako iberieraz dauden testuak ulertzeko eta itzultzeko. 87
|
|
|
Bi hizkuntzen berba konposatuak, arau berberen arabera eratzen direla dio (subst.+ adj. edo subst.+ subst.). Konposaketa arau honi esker, erro batzuk bereizten dira, substantibo edo adjektibo gisa sailkatuz. Bere ustez, menpeko atzizkiak ere erroak ez direnak, bai euskarak bai iberierak,
|
modu
berean kokatzen dituzte, hau da, erroaren atzean. Hortaz hizkuntza bien egitura berdina da; eranskorra erroekin, eta inflexiboa erro ez diren atzizkiekin.
|
|
|
Balantze orokor
|
moduan
, nire ustez, Pattison ek euskara eta iberiera konparatzeko ahalegin serioa egiten du. Halaber gaiari ondo egokitutako bibliografia darabil.
|
|
|
iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta egon lukete. Baina Zamanillo k bien arteko antzekotasunak ezartzeko daukan
|
modu
bakarra lexiko semantikoa da, zeren (bere argudioak jarraitzen ari gara) euskara eta grezierak ez baitzuten izan kontaktu zuzenik. Zamanillo k antzekotasun lexiko semantikoak aurkitu baino, zenbait kointzidentzia eta asmakizunen konbinazioa baino ez du egiten (beste horrenbeste gertatzen da iberiera eta grezierarekin) 42.
|
|
|
Gure ustez ikertzaileak bere metodoaren gabeziak (sintaxia adibidez detektatzeko ezintasuna) iberierari proiektatzen dizkio. Honek guztiak badu zer ikusia egileak Euskal Herriko historia ulertzeko duen
|
moduarekin
, berak izaera atabikodun herriaren irudia duelako buruan, hau da, determinismo geografikoak garapena ahalbidetu gabeko hizkuntzadun herria imajinatzen baitu:
|
|
|
Honelako adibide gehiago dago, baina ez dira jasoko ez luzatzearren. Bukatzeko erreflexio
|
moduan
aipatu Iberia talasokratiko bat defendatu nahi duela Espainia modernoaren iragan gloriotsua agertzeko.
|
|
|
25 Cejador ek euskoiberismoaren gaiari buruz dituen bi lan nagusiak hauek dira: 1926ko. Iberica, I. Alfabeto e inscripciones ibéricas?, Bulletí de l' Associació Catalana d' Antropologia, Etnologia y Preshistoria, Bartzelona, IV, 130; eta 1928ko Iberica, II. El Alfabeto ibérico y las inscripciones neolíticas; el Alfabeto e inscripciones ibéricas en la época del reno pirenaico; el Alfabeto ibérico en Creta; la pictografía en Creta y sus inscripciones; el Alfabeto y el idiona de la Grecia prehelénica, y el Alfabeto ibérico en la Italia prehistórica, Madril. Saiatu gara baina ez da egon
|
modurik
lanok kontsultatzeko.
|
|
|
Ez dago zertan pentsatu behar hizkuntzen oinarrizko hiztegia ratio konstanteetan aldatzen denik, eta gainera beste aldagai garrantzitsu batzuk ez ditu aintzat hartzen, hala nola, kulturaren iragazkortasuna, testuinguru historikoa, baldintzapen geografikoak, eta abar. Azken finean metodo hau jada bagenekiena esateko beste
|
modu
bat baino ez da. Agian askorentzat zehatzagoa, eta beraz zientifikoagoa, zenbakiak erabiltzen direlako.
|
|
|
Hasteko, edo ez dute metodorik edo dutenak ez du balio, diskriminatzailerik ez duelako eta edozein hitzi euskal baliokidea ematea ahalbidetzen duelako. Metodoa baino jokabide estereotipatua da, edozer gauzak euskal itxura du, horretarako edozein
|
modutan
zatitzen dituzten hitzak, eta edozein etimologia absurdu proposatzen dute.
|
|
|
Egia esan, autore guztien lanei espainiar nazionalismo kutsua darie. Adibidez, denek España hitza
|
modu
batera edo bestera iberieraz idatzita aurkitzen dute, Zamanillo eta Bergua ren kasuetan batez ere. Hala ere ezin esan daiteke proiektu politiko zehatzik dagoenik atzean, baina espainiar sektore bateko politikari eta egunkariak beraien liburuetaz bai baliatu dira104.
|
|
|
kolpe bat eman puskatu eta berriro zerotik hasten gara, hori da gerrak eta ekartzen dituzten medioak, horrek edukitzen du ondorio bezala bat puskatuta betiko eta beste bat hasten da baina hasten da baita ere, casi de cero?. Dago beste historia bat egiteko
|
modu
bat, eta gehiago da txikiena, ze adaptatuz joan behar dute, ez daukate zero momentu hori inoiz, ze bere inguruan handiak dauzkate beti. Eta orduan, bere historia da pixka bat adaptazio eta borroka, adaptazio eta borroka, adaptazio eta borroka historia bat.
|