|
2003
|
|
|
1/ Oraintxe sei eun urte,/ gutxi gora bera,/ gipuztarrak
|
joan
giñan/ Gaztel aldera;/ artean Nafarroak,/ Gipuzkoak gañera,/ egiñ izandu zuten/ erreiño bat bera;/ orain galdeera/ zoaz egitera: / zeren billatzera/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera?
|
|
|
1/ Oraintxe sei eun urte,/ gutxi gora bera,/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera;/ artean Nafarroak,/ Gipuzkoak gañera,/ egiñ izandu zuten/ erreiño bat bera;/ orain galdeera/
|
zoaz
egitera: / zeren billatzera/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera?
|
|
|
1/ Oraintxe sei eun urte,/ gutxi gora bera,/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera;/ artean Nafarroak,/ Gipuzkoak gañera,/ egiñ izandu zuten/ erreiño bat bera;/ orain galdeera/ zoaz egitera: / zeren billatzera/ gipuztarrak
|
joan
giñan/ Gaztel aldera?
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen: duela 6 mila urte gizona munduan sortu zela, ondoren uholde unibertsala gertatu zela, gero Babelgo dorrea eta hizkuntzen nahasketa, hortik euskaldunak Iberiara
|
joan
zirela, euskaldunak odol garbikoak zirela, kantabriar borroken kontuak, kartagotar, erromatar, godo eta arabiarrei aurre egitea, Nafarroako erreinuaren sorrera eta gorabeherak91, euskal herrialde bakoitzaren bilakaera historikoa, Frantses Iraultza, Napoleon, Gerra karlistak, uneko gertaerak, dena ikuspegi tradizionalista eta euskaltzaleaz kontaturik. Ez dugu puntuotan gehiago sakonduko nahiz auziak lan espezifiko bat lukeen.
|
|
|
(1069 bertsoa). Ez hori bakarrik, baizik eta Hiribarrenek datu historikoak nahastuz uste du 1512 arte zazpi probintziak Nafarroako erreinuan batuta iraun zutela, eta urte hartan jasotako konkistaren ondorioz banatu zirela Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Nafarroatik, Espainiara igaroz,. Hola
|
yoan
puscaca escaldun khoroa? (1461 bertsoa).
|
|
|
Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu: . Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe
|
goaz
gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz
|
joan
zen arren (horren haritik euren ustezko euskal, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Iparraldean euskal historia komunak idazteko saioak bide hobetik
|
joan
ziren. Oihenarten ondoren, Jean Philippe Bela zuberotar militarra() aipatu behar da.
|
|
|
Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak. Hezkuntza plan nazionalak oraindik hastapenetan egonik, eskola tradizionaletara
|
joateko
aukera zuten herritar urriek, irakurketa idazketa, oinarrizko aritmetika eta dotrina baino ez bide zuten ikasten, ez historiarik. Historia goi klaseentzako generoa zen.
|
|
|
Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik
|
zihoazela
, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz. Adibidez, bando gerrek erdaraz Lope Gartzia Salazarren kronika modukoak eman bazituzten, aldiz, euskaraz ahozko kantuak besterik ez.
|
|
|
ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz. Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko berriak gehituz
|
joan
ziren Erdi Aroak aurrera egin ahala. Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa daukate, eta historia ikertzeko iturri dira.
|
|
|
Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea hartzen (dela Euskal Herria edo dela euskaldungoa). Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean, nola
|
joan
zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina gure gaia ez da hori zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere. Eta aipatu ditugun obra guztiak erdara desberdinetan idatzi ziren.
|
|
|
balearen ehiza, euskal balearen desagerpena etorriko zelarik harrapaketa handien ondorioz? ez dira errezetarik geratu, baina Busca Isusiren ustez (Busca Isusi, 1983) egongo ziren?; eta, balearen bila
|
joan ostean
, makailu harrapaketa hasten da Ternuan, makina bat hilko zirelarik lan gogorra izanik17 Foruek kongrioa ere aipatzen dute, baina egun apenas dago (agian balearen bide bera eramango zuen). Eta gero Ameriketara emigrazioa eta merkataritza edo burdingintzara dedikatzea izan ziren irtenbideak gosearen aurrean (irteera hauekin euskal sukaldaritzaren hedapena etortzea ez da arraroa), Aro Berrian garatuko zirenak (XVI. mendean batez ere).
|
|
|
Hedatzen
|
doa
baita mahairako tresneria. Orokorki mende oso hartuta arte, tresneria arruntena osatua dago:
|
|
|
Aldi berean, konfiteroek lehengo mailako kalitatezko kontserbak egiteko agindua zuten. Zerbait gaizki egiten bazen, prokuradore generala
|
joaten
zen aztertzera, gaian aditua zen norbaitekin, eta gaizki egiten bazuten, zigorra ezartzen zien.
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara
|
zihoanean
informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak
|
joaten
ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen). Kofradiek eta gremioek ere, anaitasunezko bazkariak egiten zituzten (ospakizunetan eta bileretan), garrantzitsuak, bereziki, taldeari kohesioa emateko; bazkari hauetan azkenburukoen presentzia oso nabarmena zelarik.
|
|
|
XVII eta XVIII. mendeetan Richelieu eta Luis XIV.ak Frantziaren eragina zabaldu zuten Europan. Espainia dekadentzian sartuta zegoen garai hartan; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka
|
zihoan
herria. Hala ere, talde intelektual batzuek atzerritar senagatik interesa zuten (jankeraz, hizkuntzaz?).
|
|
|
1533 urtean Catalina Medici Frantziako Enrike II.arekin ezkondu zenean, bere sukaldariak Frantziara eroan zituen, eta italiar haiek, prestatutako izozkiak ospe handia lortu zuten. Baita izozkien onerako, lagungarria suertatu zen Procopio Parisera bizitzera
|
joan
zela; bertan izozkia, hobetzeko? (edurra gatzarekin nahastuz) makina bat asmatu baitzuen.
|
|
|
On Joxe Miel Barandiaranen ustez, mamia historiaurretik jango zen (Busca Isusi, 1983). Nekazaritzako teknika garatuko zen, behin hazi eta landarearen harremana ikusita, eta norberaren hondarrak eroritako lekuan gehiago hazten zirela landareak; gero konturatuko dira, lurra bueltatzen bada hobeto hazten direla, teknikak garatuz
|
doazelarik
denborarekin (lurra mugitu, jorratu, ureztatu,?). Emakumeek egingo zuten fruitu bilketa eta gero nekazaritza txiki bat:
|
|
|
mendialdeetan harkaitzak, larreak eta sasitzak; etxolak (egur eta buztinez eginak) eta landutako zonalde txikiekin (gari, zekalea, Araba aldean), trikuharriren bat? Animali talde basatiez gain, kontrolatuak egongo ziren (abelgorri, arresa, ahuntzak, txerriak), azken hauek gehituz
|
joango
ziren, ehiza baztertuz zihoazen heinean; hala ere, Eneolitikoan ere gizonek noizbehinka ehizan egingo zuten (basahuntz, orein eta basurdeak kasu). Ibilkariak ere baziren, zonalde baten barruan eta kilometro gutxi mugituz.
|
|
|
mendialdeetan harkaitzak, larreak eta sasitzak; etxolak (egur eta buztinez eginak) eta landutako zonalde txikiekin (gari, zekalea, Araba aldean), trikuharriren bat? Animali talde basatiez gain, kontrolatuak egongo ziren (abelgorri, arresa, ahuntzak, txerriak), azken hauek gehituz joango ziren, ehiza baztertuz
|
zihoazen
heinean; hala ere, Eneolitikoan ere gizonek noizbehinka ehizan egingo zuten (basahuntz, orein eta basurdeak kasu). Ibilkariak ere baziren, zonalde baten barruan eta kilometro gutxi mugituz.
|
|
|
Azkenik aipatu behar dugu mentalitate aldaketa bat eman zela: lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen
|
zihoazenean
, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz. Gainera, merkantilismoaren ideiek bultzatuta, pobrea lan egiteko erabiltzen hasi ziren, baldintza gogorrenetan.
|
|
|
Jabego feudalarekin batera lur komunalak ere erlotuak zeuden, beraz, lur askeak herena ziren, eta, hauek ere, atzerakadan zeuden, nekazariek zorpetzean galduz, batez ere, mendearen bigarren erdialdean errentak asko igotzean (prezioak baino gehiago). Populazio asko egonik, minifundismoa nagusitzen
|
joan
zen, herentzia sistemarekin edo premutasuna zegoen lekuan doteak ordaintzearekin?; honela, nekazari errentari kopurua haziz zihoan eta baita jornalariena. Tresneria eta animalien jabea, nekazaria zen, aldiz, gehienetan.
|
|
|
Jabego feudalarekin batera lur komunalak ere erlotuak zeuden, beraz, lur askeak herena ziren, eta, hauek ere, atzerakadan zeuden, nekazariek zorpetzean galduz, batez ere, mendearen bigarren erdialdean errentak asko igotzean (prezioak baino gehiago). Populazio asko egonik, minifundismoa nagusitzen joan zen, herentzia sistemarekin edo premutasuna zegoen lekuan doteak ordaintzearekin?; honela, nekazari errentari kopurua haziz
|
zihoan
eta baita jornalariena. Tresneria eta animalien jabea, nekazaria zen, aldiz, gehienetan.
|
|
|
Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago. Mendearen bigarren erdialdean, berriz, nekazarien egoera okerragotzen
|
joan
zen koiuntura ekonomikoarengatik (etekin beherakorren legeagatik?) eta errentak hazi egin ziren, ondorioz, eguneroko produktuak gutxiago saltze hasi ziren eta luxuzkoak sarriago (goi mailako taldeen artean, jakina).
|
|
|
Nekazari produktuen merkaturatzea garatuz
|
joan
zen, errepideak hobetuz. Horrek ere, dietaren hobetze ekarri zuen berarekin, artoaren, patataren eta haragiaren kontsumoa hasiz.
|
|
|
Horrek ere, dietaren hobetze ekarri zuen berarekin, artoaren, patataren eta haragiaren kontsumoa hasiz. Era berean izurriteak desagertzen
|
joan
ziren, baina gaixotasun berri bat agertzen hasi zen: nafarreria6. tartean Gasteizen izan zen nafarreria epidemiaren ondoren Real Sociedad Bascongada de Amigos de País erakundeko kideek inokulazioa bultzatu eta orokortu zuten gaixotasun honen aurka; txertoen aurrekari hau zen haren aurka egiteko zegoen sistema bakarra.
|
|
|
Jainkoak Adan eta Eva Paradisutik bota zituenean beren izerdiez botatako lanaren bitartez jango zutela esan zien. Galesko esaera zahar batean Adan eta Evarekin batera, Jainkoaren baimenarekin, erlea
|
joan
zela esaten da, gertakizun zorrotzak gozatzeko asmoz.
|
|
|
Noblezia gehien bat ehiza eta hegaztiez elikatzen zen. Geroago, nobleziaren gustua hirietako burgesiaren gustuekin (behikiak, txerrikiak?) parekatuz
|
joan
zen.
|
|
|
XVII XVIII. mendeetan elikagaiei buruzko gustuak moden ondorioz aldatzen
|
joan
ziren, baina espezieak (piperrautsa, iltzea, intxaur moskatua, kanela eta txokolatea) asko erabiltzen jarraitu zuten. Hasiera batean gutxi erabiltzen ziren bertako landareen (ezkaia, erramua, perrexila?) ugalketa eman zen, baita aberatsen artean ere.
|
|
|
Jakin badakigu nahi psikologokoa dela jatearena, behar fisiologikoa baino. Denboraren poderioz aldatzen
|
joan
ohi dira elikagaien nahiak eta azukrearen nahiak hazkundea jasan zuen aldaketa garai hartan.
|
|
|
langile berrien etorrera, denborarekin Txina eta Indiatik
|
joan
ziren.
|
|
|
Frantzia munduko azukre inportatzailerik garrantzitsuena zen. XVIII. mendean zehar bere kontsumoa handitzen
|
zihoan
«[...] en 1789 estaba importando 14.000 toneladas, cuarenta mil más que Inglaterra, su más directo rival en el comercio del azúcar» (idem.). Azukrea birfindu ondoren, produkzio gehiena Amsterdam, Hansa ko hiri, Alemania eta Eskandinaviar merkatuan saltzen zuten.
|
|
|
Euskal Herrira noiz heldu zela ez dakigu; baina Kortesekin
|
joandako
euskaldunek behintzat ezagutuko zutela ziur gaude.
|
|
|
Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen
|
joateko
beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da. Gainera, hildako gehien sortzen zituen epidemia, izurritea mendearen hasieran desagertu zen Mendebaldeko Europatik.
|
|
|
guri txokolatea asko gustatzen zaigu, eta hori izan zen arrazoi nagusienetakoa gaia aukeratu eta lana egiteko.
|
Goazen
egindako lana ikustera:
|
|
|
Ezkerreko arte honek bere etorkizuna zientzia eta teknikaren aurrerapenekin erlazionatzen zuen. Honela, abangoardietako artistek, zientziarekin harremana izango zuten, euren artean teknikaren garapenarekin bat
|
joango
ziren printzipio estetikoak erabiliz.
|
|
|
Hauetan artea masen kontzientziaziorako tresna bezala erabiliko zen. Honen aurrean Kandinsky-k adibidez tailerrak utzi eta Alemaniara
|
joan
zen Bauhaus eskolan irakasle gisa aritzeko, Errusian bere sormenaren esparrua mugatzen ziotela argudiatuz. Artista ospetsu honek egindakoa beste hainbat artistek ere egingo zuten.
|
|
|
Hola arte errealista arte akademiko eta tradizionaltzat hartzen zenez, erregimen zaharrarekin batera bukatuko zela uste zen. Lehenengo momentuan ere, iraultzako liderrek, tradizioa eta ezarritakoaren kontra
|
zihoazen
artistenganako parekotasuna sentitzen zuten.
|
|
|
Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere). Eta hori ez da, askotan, oso komenigarria, testuaren kaltean
|
doalako
, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza handia ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta handiagoaren nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz egin duenik.?
|
|
2004
|
|
|
Taulan ikus daitekeen gisan 1955 urte ingurura arte (antzinako etorkinak, tarteko etorkinak) Gipuzkoatik eta beste euskal probintzietatik zetozen etorkinek pisu handia zuten8 Baina pixkanaka (1955 urtetik aurrera bereziki) espainiar estatuko etorkinak garrantzia hartzen
|
joan
ziren. Lekuko gisa mintzatu zaidan Asunek emigrazio uholde hau bizi izan zuen.
|
|
|
Euskal Herriko industrializazio 1842 urte inguruan jarri zen abian. Pixkanaka indarra hartzen
|
joan
zen 1870 urte bitartean eta bigarren karlistaldiaren ondoren 1876 urte inguruan, behin betiko garapen aldia hasi zen. Fase hori hainbat hamarkadaren atzerapenaz iritsi zen, Europako gune «aurrerakoiekin» alderatuz gero, baina hori ez zen oztopo izan Hego Euskal Herria, Iberiar penintsulako bigarren industria gunea bilakatu zedin.
|
|
|
Industrializazio fenomenoarekin zuzenean loturik, bata bestearen eraginpean, bizi izan zuen Hernanik emigrazioaren fenomenoa. Industria kopurua goruntz
|
zihoan
heinean industri hauetan lan egiteko esku lanaren premia ere
|
|
|
Eskola ez zuen gehiegi maite eta ahal zuenean klasera
|
joan
ordez museo eta galerietan orduak pasatzen zituen; nahiko ume bakartia zen. Irakasle eskola batean hasi zen ikasten, batez ere bere ama eta amonaren nahia betetzeko, baina berak dagoeneko bazekien argazkilaria izan nahi zuela nahiz eta ez zuen inoiz argazki makina bat izan.
|
|
|
Mandatu hori antiklimax bat izan zen, lorpen legegileak iharrak izan baitziren eta Roosevelt-en posizioa jaitsiz
|
joan
baitzen.
|
|
|
Defizitaren finantziazio sistematikoarekin oparotasunera bueltatu nahi zuten, horrela, kongresuak subsidio eta lan publikoetarako asignazio handiak onartu zituen eta 1938ko udan ekonomia berriro hasi zen poliki poliki igotzen. Baina gobernuak zuen konfiantza gutxituz
|
zihoan
.
|
|
|
Horren eraginak ez ziren agerian gelditu 1940an beharrezko zerbitzu militarra ezarri arte, lehenengo errekluta taldetik erdia kanpoan gelditu baitzen osasun arazoak tarteko. Hala ere, hilkortasun tasa jaitsiz
|
joan
zen, batez ere, antikoagulanteen eta sulfamiden aurkikuntza eta erabilpenari eta erditzearen ondoriozko hilkortasun tasa jaisteari esker.
|
|
|
Populazioaren hazkuntza jaitsiz
|
zihoan
jaiotza naturalaren eta inmigrazioaren jaitsieraren ondorioz. Depresioaren lehenengo urteetan ezkontza tasa nabarmenki jaitsi zen, baina 1935erako berreskuratuta zegoen; jaiotza tasa ere jaitsiz zihoan.
|
|
|
Populazioaren hazkuntza jaitsiz zihoan jaiotza naturalaren eta inmigrazioaren jaitsieraren ondorioz. Depresioaren lehenengo urteetan ezkontza tasa nabarmenki jaitsi zen, baina 1935erako berreskuratuta zegoen; jaiotza tasa ere jaitsiz
|
zihoan
. Jaiotza tasaren jaitsieraren arrazoietako bat kontrakontzepzioaren edo aitatasunaren planifikazioaren hedakuntza izan zen.
|
|
|
Depresioaren lehenengo urteetan hezkuntza aurrezteko modu bat izan zen, gastuak %70ean gutxitu ziren. Jaiotza tasa erortzean eskola asko itxi egin ziren, baina umeen kopurua gehitzen
|
joan
zen heinean 900 eskola publiko eraiki ziren. Unibertsitateak aldiz kolpe latza jaso zuen.
|
|
|
Askok pentsatzen zuenaren aurka jendeak ez zuen erlijiora jo. Elizara
|
joatea
eta eliztar izatea eroriz zihoan. Kultu batzuk bakarrik mantendu ziren, adib. muturreko fundamentalismodun eliza protestanteak, edo auzo behartsuenetan sekta milenaristak.
|
|
|
Askok pentsatzen zuenaren aurka jendeak ez zuen erlijiora jo. Elizara joatea eta eliztar izatea eroriz
|
zihoan
. Kultu batzuk bakarrik mantendu ziren, adib. muturreko fundamentalismodun eliza protestanteak, edo auzo behartsuenetan sekta milenaristak.
|
|
|
Bigarren fase batean Hegoaldean maizterren bizitza eta Mendebaldeko baserritarren migrazio mugimendua aztertzen zituen. Azkenik, proiektua zabalduz
|
joan
zen heinean, baserri munduaz gain hirietako kondizioak eta Bigarren Mundu Gerraren ondorioz egon zen mugimendua ere erretratatu zuten2.
|
|
|
Literatura eta hizkuntzak ikasi zituen Andover eko Philips Academyn eta Williamstown eko Williams Collegen. New York era
|
joan
zen bizitzera eta Parisen egonaldi batzuk ere egin zituen, non argazkiak ateratzen hasi zen. Argitaratutako lehen argazkiak Brooklyn-eko zubiarenak izan ziren, Hart Crane n Zubia poema ilustratzeko eginak 1930ean.
|
|
|
Ama Armada Gorriko kapitaina izan zen eta aita irakaslea. 1923an AEBra
|
joan
ziren eta Filadelfia iparraldean, Bristol-en ezarri ziren. Hasieran musika ikasketak egin zituen Curtis Instituten; Errusiako familia txiro baten ametsa seme alabak musikari famatuak bihurtzea izaten baitzen.
|
|
|
1938an Pottsvile ko meatzariei buruzko saiakera bat egin zuen, Roosevelt-en gobernuak sortutako Arteen Proiektu Federalaren diru laguntzaz. Lan honen erakusketa Paul Strand ek ikusi eta goraipatu zuen; kritika honek New York era
|
joatera
bultzatu zuen eta bertan Irene ezagutu zuen, gero bere emaztea izango zena. Honetaz gain, Strand ek Delano ri buruz hitz egin zion Stryker i eta FSAn sartu zen 1940an.
|
|
|
1941ean Puerto Rico eta Irla Birjinetara bidaiatu zuen Washington-ek administratzen zituen lurralde hauetako gizarte egoera dokumentatzeko. Bidaia hau oso garrantzitsua izan zen eta Bigarren Mundu Gerraren ostean Jack eta Irene Puerto Rico ra
|
joan
ziren bizitzera. Baina bertara joan aurretik AEBko trenbideei eta Mendebaldeko merkantzia sistemari buruzko azterketa sakon bat egin zuen.
|
|
|
Bidaia hau oso garrantzitsua izan zen eta Bigarren Mundu Gerraren ostean Jack eta Irene Puerto Rico ra joan ziren bizitzera. Baina bertara
|
joan aurretik
AEBko trenbideei eta Mendebaldeko merkantzia sistemari buruzko azterketa sakon bat egin zuen.
|
|
|
Margolari, argazkilari eta ilustratzaile hau Kovno n, Lituanian jaio zen 1898an. 1906an bere familia AEBra
|
joan
zen. Hamalau urte zituela litografia aprendiz gisa hasi zen eta urte batzuk geroago arte ikasketa ugari egin zituen:
|
|
|
Ameriketako Estatu Batuek sekula bizi izandako depresio okerrena izan zen, biztanle askorengana iritsiz eta denbora luzean iraunez. Ondorengo hiru urteetan ekonomia beheraka
|
joan
zen eta suspertzea oso geldoa izan zen; hamarkada bat igaro zen oparotasuna berreskuratu arte.
|
|
|
Osotasunak azaltzen du depresioaren laztasuna; eta konponbideen izaera ezegokiak denbora luzez irautera eraman zuen. 1929 aurretik, jada, ekonomia ondo ez
|
zihoala
erakusten zuten gertaerak jazo ziren, baina aberastasunaren ilusioak pixka batean iraun zuen.
|
|
|
Enpresetan zegoen konfiantza desagertu egin zen eta bankarrotak eta porrot bankarioak gehitu egin ziren. Familiek etxeak eta ondasunak galdu zituzten, industriaren eta komertzioaren gurpilak progresiboki gelditzen
|
joan
ziren eta nekazaritza prezioak behin eta berriz erori ziren. Langabetuentzako laguntzarik ez zegoen AEBetan, Europako herrialde gehienetan bezala, eta irabazien ordainketak oso murritzak ziren, eta nekazal Hegoaldean ez ziren existitzen.
|
|
|
EAEko ikasleek, bada, DBHko Gizarte ikasgaian batez ere munduko historia ikusten dute; Batxilergoko lehen mailan, humanitate ibilbidetik
|
joanez gero
, gehiago sakontzen dute munduko historia horren epe garaikidean; eta azkenik, Batxilergoko bigarren mailako ikasle guztiek, Espainiako historia ikasten dute, Hego Euskal Herrikoa atxikita duela, baina euskal ikuspegiari autonomia handirik eman gabe. Niretzat, eta azken kurtso honi dagokionez, izatekotan ere alderantziz luke izan:
|
|
|
Erdi Aroko azken puntu gisa. Lurralde historikoen egituratze instituzionala? ageri da, eta agian nafar afera inplizituki hor
|
doala
pentsatu behar da, baina nik uste esplizituki aipatzea lukeela. Gainera Nafarroaren konkistari dagokion puntua erraz asko sartu litzateke Ahaide Nagusien borrokaren atalean (edo haren segidan), bandoen gerrek lotura zuzena izan baitzuten konkista hartan.
|
|
|
Izatez aurreko ataletan ere ez da zonalde horren aipamen espliziturik ageri, baina ezta Bizkaia, Gipuzkoa edo Arabarenik. Hortaz Aro Modernoko atalera iritsi artean gabezia hori ez zen bereziki nabarmena, posible baitzen puntu generikoen baitan lurralde guztien erreferentziak txertatzen
|
joatea
(adibidez, erromatar hirigintza, puntuak, lurralde zehatzik aipatu ez arren, Iparraldeko Lapurdum zein Bizkaiko Forua edo Arabako Veleia ikusteko aukera ematen zuen; eta gauza bera egin zitekeen Erdi Aro ataleko. Lurralde historikoen egituratze instituzionala?
|
|
|
Ingurune hori zergatik den Euskal Herria (eta ez euren udalerria, probintzia, EAE, Espainia edo Europa) ez da argitzen. Inplizitu
|
doa
Euskal Herria izeneko lurralde bat dela, nahiz gero ez den bere hedadura inon zehazten eta de facto Hego Euskal Herrira mugatzen den kontzeptuen egitarauan. Ikasgai honek susta ditzakeen euskal balioen artean. Euskal Herriaren historia hobeto ezagutzeko interesa eta jakin mina sortzea?
|
|
|
Hola, DBHn munduko, Europako eta Euskal Herriko historia tarteka liteke; Batxilergoko lehen mailan munduko historia garaikidea batetik eta Euskal Herrikoa bestetik banako ikasgaietan eman (eta azken hau hautazkoa izanik Espainiakoa historia ere hautazko gisa eskain liteke); eta batxilergoko azken kurtsoan, ostera ere, euskal eta europar historia elkartuta azaldu. Aldaketa ofizial horiek etorri artean irakasleek eurek badaukate hein batez euskal historia egungo planetan txertatzen
|
joateko
aukera, ez agian egitarau osoak aldatuz baina bai parte batzuetan. Goihenetxek proposatzen duen programaren baitan, hainbat material historiko konkretu aurkezten da, ariketa eta gai konkretuak lantzeko aukera eskaintzen dutenak.
|
|
|
Laburbilduz, Goihenetxeren proposamena, definitiboa izan gabe (asmorik ere ez zuen) euskal curriculuma finkatuz
|
joateko
abiapuntu eta gogoetarako oinarri sendo gisa ageri da. Zentzu horretan Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak bereziki, Euskal curriculumaren liburu honen argitalpenean parte hartu izanik, presenteago izan lituzke historia arloari dagokiona moduko ekarpen hauek.
|
|
|
II. 2 Kontzeptuetan inplizitu
|
doazen
balio nazionalez
|
|
|
Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak egon daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela. Eta hor bigarren arrazoira
|
goaz
.
|
|
|
sartzen direla, kontzeptuen atalean. Eta egia da jarrerak eta balioak (ez soilik historia ikasgaian baizik beste edozeinetan ere), zuzeneko enuntziatu formaletan baino gehiago, eduki konkretuetan
|
joan
ohi direla inplizitu. Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer.
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz
|
joan
diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz
|
joan
den azalduz.
|
|
|
Premisa horien gainean, posible ikusten da euskal historia erriguroso bat lantzea, euskal balioak bultzatuko dituena (euskararen, euskaldunen eta Euskal Herriaren ezagutzan sakonduz eta haiekiko gertutasuna bultzatuz). Halaber II. atalaren baitan euskal historia landuz
|
joateko
erreferentzia liburu batzuk eta prozeduretako materialaren inguruko oharrak eskaintzen dira.
|
|
|
Zer da euskal hori? Ez
|
noa
erantzun erabatekorik bilatzera, ez baitut uste hitz horrek (ez beste ezeinek) esanahi esentzial eta definitiborik duenik. Dudarik gabe pertsona bakoitzak euskal subjektuaren inguruko bere pertzepzio partikularra izango du, baina halako ikuspegi pertsonalek ez dute denontzat balio.
|
|
|
Uste izanik ezen euskara eta euskaldun kontzeptuek ez dutela beste misteriorik ez
|
noa
horien definiziorik ematera. Beraz beren adiera arruntean erabiliko ditut.
|
|
|
Gure abiapuntuko erreferentzia konbentzionalak euskara, euskaldunak eta Euskal Herria baldin badira, horiek iraganera proiektatu eta ikusiko dugu ea haiei lotutako zein datu aurki daitekeen. Hortaz euskarari buruz han eta hemen dauden ikerketak, Arabako historiari buruzkoak, Baionako datuak, Erriberaren ingurukoak, Bizkaikoak, Tolosaldekoak, Uruguaira
|
joandako
euskaldunen gainekoak... hau da, hainbat eta hainbat historia desberdin, batzutan elkarrekin lotura nabarmena dutenak baina beste askotan ez, gure jakintzagai izango dira, hala erabaki dugulako aurretiaz.
|
|
|
1935ean Elizondon ikastola bat ireki zuten abertzaleek, Elizondoko jaun euskaltzale baten Iaguntzaz. Lau eta hamabi urte bitarte zituzten berrogei haur inguru
|
joaten
ziren. Andereño gazte bat ipini zuten haur guztientzat, Pilar Alba Loiarte goizuetarra.
|
|
|
Bi gorputzen arteko tentsioa Elizondon geratutako karabinero eta guardia zibilen artean azaldu zen. Izan ere, karabinero batzuk gerra egoera ezarri zenean ihes egin zuten, baina gelditutakoak, Iruñetik altxatuen tropak heltzean, frontera
|
joatera
behartu zituzten. Aipagarria da, Oronoz Mugairin bi polizien artean ia tiroka hasi izana.
|
|
|
Demokratikoki hautaturiko udalak bi urte zeramatzan agintean, alkatea, Ignacio Iturria Zavala zen (nazionalista). Egun haietan alkatea Hondarribian zegoen uda pasa, eta handik zuzen, mugaz beste aldera
|
joan
zen. Udal batzarra honakoek osatzen zuten:
|
|
|
Talde armatu hau kamioietan Doneztebe aldera abiatu zen. Herriko gizonak kamioietan
|
joaten
ikustean, bihotzekoak jota, Ildefonsa Barberena hil zen, Baztango gerrako lehen hildakoa.
|
|
|
Udaletxean bandera gorri horia jarri eta gero, Elizondoko batzokira
|
joan
ziren bertan zeudenak espainiar bandera balkoian jartzera behartuz. Arrizibita tenienteak diskurtso anti errepublikar bat bota zuen.
|
|
|
Lesaka eta Bera bihurtu zuen tropen kanpamendu eta hornidura puntua. Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu behar zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak
|
joan
behar zutelarik. Baztandar hauek beraien etxeko zama abere bat eraman behar zuten zutabearentzako:
|
|
|
Francisco Felipe Irigoien 40 urtekoa, eta Vicente Zelaieta 36 urtekoa. Zerbitzu hau asteka egin eta aldatuz
|
joaten
zen baztandarren artean. Alkateak eta aberatsek ez zuten zerbitzua bete behar, eta beraien semeak edo senideak ez joateko herrietako beste mutilak bidaltzen zituzten euren partez9 Zerbitzu hau, 1936ko urri partean, frentea Bizkaia aldera mugitzean bertan behera geratu zen.
|
|
|
Zerbitzu hau asteka egin eta aldatuz joaten zen baztandarren artean. Alkateak eta aberatsek ez zuten zerbitzua bete behar, eta beraien semeak edo senideak ez
|
joateko
herrietako beste mutilak bidaltzen zituzten euren partez9 Zerbitzu hau, 1936ko urri partean, frentea Bizkaia aldera mugitzean bertan behera geratu zen.
|
|
|
lehenengoa, boluntario karlista edo falangistena zen. Erreketeak eta falangistak (gerra hasieran batez ere) herrietara
|
joaten
ziren, boluntarioak beraien unitateetan sartzeko. Jendea boluntario gisa erreklutatzeko gezurrak erraten zituzten eta gazteei erraten zieten, boluntario sartuz gero, Baztanen muga zaintzen geratuko zirela.
|
|
|
Gizon gutxi sartu ziren unitate hauetan Nafarroako beste zonaldeekin konparatuz. Boluntario kopuruari dagokionez, adibidez, 1936ko kinta deitu zutenean 126 gazte deitu zituzten, 21 ez ziren agertu eta gainontzekoetatik 11 bakarrik
|
joan
ziren boluntario10 Nafarroako erdialdean boluntario kopurua oso handia izan zen, baina Baztanen ikusten denez, boluntario gutxi aurkitu zituzten. Boluntarioen artean gehiengoak erreketean ibili ziren.
|
|
|
Herri Fronteko edo euskal nazionalista izandako gizonak, errepresioari beldurra ziotenez, karlistekin edo falangistekin boluntario
|
joan
ziren beraien izena garbitzeko. Ez ditugu ahaztu behar, azkeneko hauteskundeetan izandako emaitzak, 858 boto abertzale eta 358 boto Herri Fronteari.
|
|
|
entrenamendu azkar bat eman eta gero, fronte ezberdinetara bidaltzen zituzten. Gerrara 559 baztandar
|
joan
ziren, eta hauetatik, frontean edo frontean jasotako zauriengatik, 36 behintzat hil egin ziren14 Frontean hil zirenen kopuru handiena Aragoiko frontean izan zen, batez ere Teruelgo batailan, 1938an. Soldadu nafarrak gogor borrokatu zirela goraipatzen dute historialari frankistek.
|
|
|
Oiga, un, dos, tres, Bilbao nuestro es. Horrez gain, miaketak, komisariara behin eta berriz
|
joan
beharra, eta multak eguneroko gauza izaten ziren. Isunak 100 eta 500 pezeta bitartekoak izaten ziren, garai hartarako diru asko (Altaffaylla Kultur Taldea, 1986:
|
|
|
Lekarozeko Xalbador Elorga Zozaia, herritik eraman zuten auzokoen denuntziengatik. Diotenez honek erreklutatutako gazteei erran omen zien, harategira
|
zihoazela
(AA, 1995: 43). Burgosen hil zuten.
|
|
|
Sobietar Batasunak Francoren diktadura kendu nahi zuen, besteek aldiz (AEB, Britainia Handia eta Frantzia) nahiago zuten Espainiarentzat diktadura eskuindarra komunismoa baino. Horrela, mugetako goarnizioak kentzen
|
joan
ziren, nahiz eta Baztanen militarren kuartel batzuk mantendu.
|
|
|
Frantzian II. Mundu Gerra piztean eta alemaniarren inbasioa gertatzean, espainiar errefuxiatu errepublikarrek mendietara eta klandestinitatera
|
joan
behar izan zuten. Alemaniarrek, espainiar errefuxiatuak eskulan gisa erabili zituzten.
|
|
|
Espainiar errepublikarrei errefuxiatu estatutua eman zieten. Otsailean, Bankatik berrogei gerrillari, muga militarizatua zeharkatu eta barnealdera
|
joan
ziren. Hurrengo hilabetean beste hamabortzek zeharkatu zuten muga.
|
|
|
Pedro Urrutia, gerran aritu eta gero, Espinal aldean baso ustiakuntzan lanean ibili zen eta Baztanetik alde hartara
|
joateko
modu azkarrena mendian zehar joatea zela dio, muga jarraituz. Berak kontatzen du soldadu alemanek gauetan, botak eta gerrikoak oso distiratsuak zituztela eta oso urrundik ikusten zirela.
|
|
|
Pedro Urrutia, gerran aritu eta gero, Espinal aldean baso ustiakuntzan lanean ibili zen eta Baztanetik alde hartara joateko modu azkarrena mendian zehar
|
joatea
zela dio, muga jarraituz. Berak kontatzen du soldadu alemanek gauetan, botak eta gerrikoak oso distiratsuak zituztela eta oso urrundik ikusten zirela.
|
|
|
Nekazaritzatik elikagai nagusiak lortzen ziren: garia eta artoa, baina hauek xehatzeko toki bakarra Zozaiako errota zenez, zakuekin guardia zibilak ikusi gabe, menditik
|
joan
behar zen, zakuen karga errekisatzen baitzuten. Guardia zibila, biztanleria baino zertxobait hobe bizi zen baina eurek ere gosea pasatzen zuten.
|
|
|
Gauetan gazteak bidaltzen zituzten ogia ekartzera Frantziatik muga zeharkatuz. Iruritakoak, adibidez, Aldude edo Urepelera
|
joan
eta ogia erosten zuten. Arriskutsua izan ohi zen, jendarmeek harrapatuz gero izugarrizko makilkadak emateaz gain, erositako janaria kentzen zutelakoz.
|
|
|
Baserria zen lan bakarra. Baina jende asko ezin zen bizi baserriko lanetatik eta horregatik gazte anitzek kanpora
|
joan
behar izan zuen: Frantziara eta Amerikara batez ere.
|