|
2015
|
|
|
Hurrengo goizean, JT Restaurantek urtero antolatzen duen gosarian aritu ginen kantuan. Oraingoan barra aldean kokatu genuen oholtza berezia, hain zuzen
|
hiru
musikariok makina txanponjaleetan zeuden hiru aulkiak okupatu genituen. Fin aritu ziren bertsolariak, baina bereziki Haritz Casabal izan zen handia.
|
|
|
Hurrengo goizean, JT Restaurantek urtero antolatzen duen gosarian aritu ginen kantuan. Oraingoan barra aldean kokatu genuen oholtza berezia, hain zuzen hiru musikariok makina txanponjaleetan zeuden
|
hiru
aulkiak okupatu genituen. Fin aritu ziren bertsolariak, baina bereziki Haritz Casabal izan zen handia.
|
|
|
Sunset Boulevard kasu. Kontatu zuten haren bila atera eta
|
hiru
ordu eman zituztela bueltaka, eta ez zitzaiela horren polita iruditu. Gero, txoritxo batek esan zidan GPSan gaizki idatzi zutela, eta horregatik ibili zirela galduta.
|
|
|
2003an ezagutu nuen Renon. Ameriketan bizi diren lau bertsolarien artean berori da, nire ustez, gure moldetik gertuen aritzen dena; sentsazioa daukat gainerako
|
hirurek
lehenago emigratu zutela Ameriketara, eta bertso molde zaharragoa eraman zutela maletan. Martin gerora joan zen, eta, gainera, sarritan itzultzen da Euskal Herrira.
|
|
|
Eta ez dakit nik zein herritara joan behar, hango bertso eskola euskaltegi euskara taldek antolatu duen bertso afaria grabatzera. Eta handik goizeko ordu bietan irten –dena ondo badoa goizeko
|
hiruretan
neure herrira itzultzeko. Hurrengo egunean, demagun igandea dela, beste saio bat dago arratsaldez; lagunaren tabernan kafe petrolioduna hartu eta berriz kotxe zaharrean, irratia ez dabil, banoa bidean ahozko tradizio honen balio objektiboak banan bana akatzen.
|
|
2016
|
|
|
Gure etxean, esaterako, gurasoek beti oso garbi esan dute ez zirela durangarrak. Gurasoek kontatzen dute garai hartan Durangon
|
hiru
familia zeudela euskaraz hitz egiten zutenak, ez gehiago. Guk ez dugu diktaduraren garaia bizi gure azalean, baina oso presente izan dugu gure egunerokoan.
|
|
|
2010 urtean Errautsak antzezlanarekin abiatu zuten aipatu
|
hiru
antzerki taldeek elkarlana, helburu berdinen bueltan indarrak batuz; Euskal teatroa egitea, euskaraz eta euskalki desberdinetan, mugak gaindituz, zazpi herrialdeetako aktoreekin, tematika propioak landuz, zerotik hasitako antzezlanak sortuz… Errautsak Ximun Fuchsek zuzendu zuen, eta antzezlaneko hitzak Igor Elortzak eta Unai Iturriagak idatzi zituzten. Eta oraingoan, berdin.
|
|
|
1936an zendu zen Jose Manuel Lujanbio eta, aurreikusi zuen bezala, bere aipamenak bolo bolo dabiltza bere 80 urtemugan. Antzezlana primeran ezagutzen duten
|
hiru
lagun bildu ditugu.
|
|
|
|
Hiru
elkarrizketatuak zonaldekoak izanda, txikitatik izan dute Txirritaren berri. Jokin Izagirreren arabera “pertsonaia arrunta eta berezia izan zen aldi berean.
|
|
|
Canovasen bertsoetan, adibidez, garaian modan zegoen figura literario bat erabiltzen du: zenbaki bat errepikatzea; kasu honetan, hirua(
|
hiru
kate, hiru koroa, hiru bala…). Bazekien errekurtso hori erabiltzen zutela idazle ezagunek, edo berak sortu zuen? ”.
|
|
|
Canovasen bertsoetan, adibidez, garaian modan zegoen figura literario bat erabiltzen du: zenbaki bat errepikatzea; kasu honetan, hirua (hiru kate,
|
hiru
koroa, hiru bala…). Bazekien errekurtso hori erabiltzen zutela idazle ezagunek, edo berak sortu zuen? ”.
|
|
|
Canovasen bertsoetan, adibidez, garaian modan zegoen figura literario bat erabiltzen du: zenbaki bat errepikatzea; kasu honetan, hirua (hiru kate, hiru koroa,
|
hiru
bala…). Bazekien errekurtso hori erabiltzen zutela idazle ezagunek, edo berak sortu zuen? ”.
|
|
|
|
Hiru
lau oren igaro ditut
|
|
|
|
hiru
lau orratz kolpetan
|
|
|
|
hiru
egunetik behin
|
|
|
|
Hiru
elementuen konbinazio horretan —forma, mamia eta deklamazioa—, hala ere, laugarren elementu bat badago niretzat: entzulea.
|
|
|
Niretzat hona etortzea animagarria izan da oso. Ikustea adibidez Tabakalerako saioan
|
hiru
eszenatoki, argiztapena… Bertsogintza nola biltzen zen inguru erakargarri batean, baita inprobisazioaz ez dakienarentzat ere.
|
|
|
Funtsa, isuri kulturala da, eta haren baitan, mintzoa. Litekeena da lur bat bi edo
|
hiru
isuri kulturaletakoa izatea, eta baita agian, gorputz bat bera ere, eta ez du zertan gorputz horrek bere baitako margoak aldatzen ibili. Markoa da ebaki edo luzatu beharrekoa.
|
|
|
Zer lotura, zer komunztadura haren berbetan! Orioko Loretxo tabernan bazkaltzen zuen egunero, eta
|
hiru
ordu laurden generamatzala berak amaitu zuen elkarrizketa, Hauxe da guztia! esanez, politikoek prentsaurreko larrietan galdera gehiago ez onartzeko egiten duten moduan.
|
|
|
Intentzioa eta egoskorkeria berezkoak ditugu barruan gauden
|
hiru
katuok. Gogorik ez zaigu falta.
|
|
|
Bestalde, kazetari gisa ibili izan naiz beste medio batzuetan—lizentziatura ere atera nuen eta klaseak ematen nabil orain—, baina Bertsolarin bezalako askatasunik, astakeria ederragorik, gutxitan topatu izan dut: ...rirekin landua; 40 orrialdeko bost bandako elkarrizketa, soslaiekin eta hogeitaka oin oharrekin osatua; gai beraren inguruan 40 lagun elkarrizketatzea, edo euren artean elkarrizketak egiten jartzea; bertsolariak marrazten, fikziozko istorioak asmatzen, igarle bat edo grafologoa bisitatzen; Finalari buruzko 250 orrialdetik gorako kronika, finalisten, antolatzaileen eta adituen testuekin eta puntako
|
hiru
argazkilariren lanarekin; bertsolarien aholku eta pasadizoekin osaturiko errezeta liburua…
|
|
|
Txema Garcia Urbina, hogei urtez ari baita lan horretan. Eta erreferentziazko argazkilaria ere badugu, Conny Beireuther, 15 urtetik gora aritu baita kamerarekin
|
hiru
bertsolari belaunaldiri argazki bikainak ateratzen. Kudeaketa, berriz, Xanti Jakak eraman zuen lehen urteetan, eta neronek, hurrengoetan.
|
|
|
Norbera etxetik lanean ari denean, telefonoa inork hartzen ez dionean, emailak erantzunik ez duenean, iragarki bat lortzeko dozena bat ezezko jarraian jaso direnean, bilerara deitu eta bi lagun bakarrik azaltzen direnean, irudi dezake bakarrik ari dela borrokan bat. Baina argitaraturikoei errepaso bat ematen hasi eta bat bi
|
hiru
lau… seko harrituta utzi gaitu urte hauetan guztietan aldizkarian parte hartu dutenen kopuruak: 411.
|
|
2017
|
|
|
Basarri, 68ko sariketaren salbuespena salbuespen, ofizialki erretiraturik zegoen txapelketetatik. Uztapidek bazituen jada
|
hiru
txapel, eta erretiroa ere ez zuen oso urruti. 1972ko apirilaren 30ean, Donostiako Anoeta pilotalekuan Zeruko Argia astekariaren aldeko jaialdi bat burutzen ari zelarik, mutu geratu zen jaialdi erdian, 1972ko maiatzaren 2an, Zestoan, kantatu zuen azkenekoz jendaurrean, eta handik astebetera tronbosi atake batek apartatu zuen erabat bertsogintzatik.
|
|
|
Lehenengoa, nola ez, Teodoro Hernandorena. Prentsan epaimahaiaren osaketa eta epaiketarako irizpideen inguruan arauketa oso xehetu eta landua argitaratu ondoren, Iparraldearen eta Bizkaiaren arteko taldekakoa antolatu zuen,
|
hiru
saiorekin: Saran, 68ko maiatzean, lehenengoa; Parisen, 69ko abenduaren 3an, bigarrena; eta Gernikan, 1970eko urtarrilaren 3an, azkena.
|
|
|
Herrialdekako bigarren bat ere antolatu zuen jarraian, Gipuzkoa, Bizkai, Lapurdi eta Nafarroaren artean. Horrek ere
|
hiru
saio izan zituen: Leitzan, 70eko apirilaren 26an; Bergaran, maiatzaren 3an; eta Gernikan, maiatzaren 10ean.
|
|
|
Ai! Handik
|
hiru
urtera leku berean eta berarekin izango zela esan izan baliote!
|
|
|
Kattalin´”. Zazpi puntuko
|
hiru
bertso eder kantatu zituen Andonik, egoera zehazki zein zen azken bertsoaren amaiera arte deskubritu gabe: “Ene bihotzeko Kattalin,/ nik jokatu nahi nuen fin (bis);/ IHESA duzu, eta goxatzen/ egin dut hainbat ahalegin,/ arantza artean bizi den hori/ lore artean hil dedin (bis).
|
|
|
Hortik aurrerakoa kontu jakina da: haren osteko
|
hiru
txapelketak ere Egañak irabazi zituen. Une historikoa zela esango nuke, adjektibo hori hain higatua ez balego.
|
|
|
Eibarko finalaurreko horretan bertan Egañaren bertsoaldi bat daukat gogoan iltzatuta. Lehenengoz bere maitearen aurpegia ukitzen ari zen itsu baten larruan bota zituen
|
hiru
bertsoek izugarri liluratu ninduten. Doinua sarkorra, eta neurria bederatzi puntuko handia, puf!
|
|
|
Kartzelako lana, “Aturritik Ebrora herri bat badela”… famatu egin den gai bakarretakoa. Irazuren
|
hiru
bertsoak, Belodromoa bezala, biribilak. Eta buruz burukoa, Himalaiako gutunarena.
|
|
|
Herrietako jaiak, hiriburuetakoak, pueblora bisitak, eta giriak, Zarautzen. Baina batez ere, bereziki eta gehienbat, ideia nagusia, egia absolutua eta mundua birarazten duen trending topic a
|
hiru
silabatan labur daiteke: #ZeBero!
|
|
|
Joxeren semeak, Jonek (emaztea Maria Jose Egaña da),
|
hiru
seme ditu: Jon, Aritz eta Arkaitz.
|
|
|
ZAZPI INPROBISATZAILE ETA
|
HIRU
ADITU
|
|
|
Urteek aurrera egin ahala biziberritzea komeni da, eta hainbat proba egin dituzte txapelketaren formatuarekin. Hasierako urteetan
|
hiru
saio egiten ziren: finalerdi bana ostiral banatan, eta hirugarren ostiralean finala.
|
|
|
Epaile gisa ere aritu da Redbull ek antolatutako ‘Batalla de gallos’ lehiaketan, eta baita payadoreen txapelketetan ere. Argentinan letragile moduan da ezagun, atera dituen
|
hiru
diskoak onenen artean kokatu baititu Rolling Stone aldizkariak.
|
|
|
Umetatik ibili gara Necocheako euskal etxean, gurasoek ere umetatik zutelako ohitura hori (aitak Necochean eta amak Rosarion); guretzat gure etxea zen. Euskal etxeetan beti eman zaio garrantzia dantzari eta gu ere
|
hiru
urterekin hasi ginen, gure gurasoek lehenago egin zuten bezala. Euskara ikasteari ez nion zentzu berezirik ematen hasieran.
|
|
|
Zinema frontoian burutzen zen ekitaldia, eta bertsolariek, bukatu ondoren, Iruretagoiena taberna Kukulunea zuten aterpe ohikoa. Neuk, oso gogoan dut nola 1983.ean, hogeita bat urte nituela, eta maiatzaren leheneko jaialdi hartan parte hartu ondoren, Patxi Barbero, Patxi Etxeberria eta
|
hirurok
bertsotan aritu ginen Kukulunean, mahai jiran jarrita, afari merienda egiten genuen bitartean. Orain, hura zegoen lekuan ere, pizzeria bat dago.
|
|
|
Bertsolariaren heriotzaren mendeurrena egiten ari ziren urte horretan, eta plazaren ertz batean zazpi metro altuko brontzezko eskultura bat proposatu zuen Oteizak. Antzeko beste
|
hiru
irudiren bozetoak ere egin zituen. Horietatik lehena da geroztik hainbatetan ikusi duguna.
|
|
|
Giacomettiren Gizon ibiltaria gogoratzen du, Xenpelarren irudia geldirik badago ere, ukabilak itxita dituela eta begirada, zeruan. Badirudi Gandiagaren
|
Hiru
gizon bakarka poema ilustratzeko igeltsuz egin zituen irudietan zutela oinarria. Diogun, bidenabar, bi eskulturak —Giacomettirena eta Oteizarena—, garai bertsukoak direla.
|
|
|
Nik Santa eskean ezagutu ditut koplari onak bertsolari kontsideratzen ez zirenak; koplaren moldea bi puntukoa zenez, errazago animatzen zirelako edo. Esate baterako, Errezilgo Artañolan
|
hiru
anaia ziren koplari fenomenoak; Artañola Kojua, batik bat. Loidisaletxe, Txapel eta Zepai ziren inguru honetan bertsolari sonatuak, baina haien inbidiarik gabeko koplaria zen Artañola.
|
|
|
Joxe Lizaso eta Joxe Agirre ibiltzen ziren. Loidisaletxen
|
hiru
bat anaia ziren koplari ibiltzen zirenak; Artañolan, hiru anaia ziren; Gorostietan, bi anaia. Etxeberriko Anbroxio, Agerre harri jasotzailearen anaia zeharrena, Jose Mari, koplari polita zela esaten zuten, neuk ezagutu ez banuen ere.
|
|
|
Joxe Lizaso eta Joxe Agirre ibiltzen ziren. Loidisaletxen hiru bat anaia ziren koplari ibiltzen zirenak; Artañolan,
|
hiru
anaia ziren; Gorostietan, bi anaia. Etxeberriko Anbroxio, Agerre harri jasotzailearen anaia zeharrena, Jose Mari, koplari polita zela esaten zuten, neuk ezagutu ez banuen ere.
|
|
|
Guk deitu genionean, lanari buru eman ezinik zebilen. Nafarroako fusilatuen omenaldia prestatzen ari zen, eta,
|
hiru
liburu bukatu nahi zituen, Txilen batzar batera joan aurretik. Goizeko seietan jaiki eta ordenagailuaren aurrean eserialdi luzeak eginez zebilen.
|
|
|
“Txilen irakurri beharreko txostena hegazkinean prestatuko dut. Horrek ez nau kezkatzen, baina
|
hiru
liburuak derrigor bukatu behar ditut, Durangora doazelako. Txiletik, eta, isilune baten buruan, “derrigor zerbait jan beharra daukadanez, bazkaltzeko geldituko gara”, bukatu zuen.
|
|
|
|
Hiru
txorten ditu
|
|
|
Hor badago aurreko koplari belaunaldi bat, baina ez dakigu koplatan nola egiten zuten. Zestoako baserri batean jaio eta,
|
hiru
urte arte, baserrian bizitakoa naiz, eta ezagutu dut gerora ere baserri giroko Santa eskea. Bi doinu erabiltzen zituzten.
|
|
|
Joan den uda oso makurra izan zen Txomin Peillenentzat,
|
hiru
ebakuntza egin baitizkiote ospitalean ekainetik aurrera, okerrena hesteetako itxidura bat. Baionako bere etxean atzeman genuen indarberritzen.
|
|
|
Beren artean euskaraz hitz egiten zuten beti, amak bi semeekin ere bai, baina aitak frantsesa erabiltzen zuen. Euskara galdu egin zuen, baina Lehen Gerra zela-eta, ia
|
hiru
urte eman zituen Zuberoan, Larraine eta Ligiren arteko mugan zegoen baserri batean, Andoze ibarrean, eta han berreskuratu zuen euskara. Zazpi urterekin joan zen Zuberoara eta ia hamarrekin itzuli zen Parisera.
|
|
|
Zazpi urterekin joan zen Zuberoara eta ia hamarrekin itzuli zen Parisera. Umetako
|
hiru
urte horiek funtsezkoak izan dira bere bizitzan.
|
|
|
T.P.: Orain
|
hiru
urte. 37 urte pasatu genituen gure bizitoki nagusitzat hura genuela, asteburuetan eta oporretan beti hara joaten baikinen.
|
|
|
Igela aldizkaritik hartutako
|
hiru
txikito jarriko ditugu, eskatologiko samarrak, dena esan behar bada:
|
|
|
Santa Ageda eskean gauez ibiltzen ziren eta oso jantzi mota alaiekin jantzita, inauteri girokoekin. 70eko hamarkadan ere bi edo
|
hiru
aldiz deitu zioten Berriatutik kantatzera joateko. Okelarre anaiak asko estimatzen zituen.
|
|
|
|
Hiru
zulokoa.
|
|
|
|
Hiruretan
euskara
|
|
|
Peñagarikanoren
|
hiru
printza ekarri ditut geldialdi honetara. Lehenbizikoa molde idatzikoa da:
|
|
|
Maite Berriozabalek “eskua eman diozu” jarri zion gaia bakarkakoan; gaiak baino gehiago hesiak izaten dira horrelakoak, baldintza hori beteta, bertsolaria baita gaia bere buruari jartzen diona. Baldintza bakarra da
|
hiru
bertsoetako batean eskua ematea norbaiti; hortik gora, sortzaileak pintatuko ditu esku muturretik gorako ukondo eta abarrak, eta berak emango dio bostekoari azken punturen batean txalo zaparrada bat eragiteko moduko zentzua. Eta Fredik pintatu zituen bereak, final denetan erakutsitako umorerako joerarekin, baina ordura arte gutxitan erakutsitako maisutasun eta maitasunarekin.
|
|
2018
|
|
|
Baina galdera berriak ere baditugu, eta uste dugu bertsolaritzak oraindik ez diela erantzun. Katuek zazpi badauzkate, ez dakigu bertsolaritzak
|
hiru
badauzkan.
|
|
|
Berdina pentsa genezake Euskal Rock Erradikala deitu zen fenomenoari buruz. Arrakastaren gakoa ez zen soilik izan gitarrarekin
|
hiru
akorde joz abesti bat osatzea, edo letra aldarrikatzaileak eta zirtolariak kantatuz publikoa zirikatzea. Ziur aski, zerikusia izan zuen kontzertuak espazio alternatiboetan antolatzeak, joaten zen jende motak, estetikak, bestelako kontsumoek eta jai giroak.
|
|
|
Maialen Lujanbio da publikoak gustukoen duen bertsolaria, eta harekin batera Amets Arzallus eta Andoni Egaña dira
|
hiru
izen aipatuenak, eta haien ondoren beste ia hogeita bost izen daude aipatuenen artean. Izen zehatzaren jakin mina asetzeaz gain, sailkapen hauek gustuen aniztasuna iradokitzen dute.
|
|
|
Datuek garbi erakusten dute kopuruak nahiko parekoak direla 18 urtetik beherakoen artean, bai partaidetzari dagokionez, bai merituei eta gaitasunei dagokienez. Aitzitik, gaztaroaren hasieran desberdinkeriak bereziki estutzen duela iradokitzen dute datuek, orduan hasten baitira kopuruak elkarrengandik aldentzen, harik eta bertsolari aktiboen artean lautik
|
hiru
inguru gizonezkoa eta lautik bat inguru emakumezkoa den arte. Pentsa liteke bertsolari aktibo kontzeptuaren definizioak baldintzatu ditzakeela kopuruak, baina ez, zenbakiei buelta asko eman arren, desberdinkeria oso nabarmena da.
|
|
|
Hirugarren industria iraultzan nekez iraungo dute hub bihurtzen ez diren kultura sorkuntza gutxiagotuek. Katuek zazpi dauzkaten bezala, bertsolaritza hub horrek gutxienez
|
hiru
bizitza izan ditzake, eta, bestela, ziur aski, inertziarekin galduko da, apaingarri folklorikoen galerian.
|
|
|
bitartean egin zen lehendabizikoa, artean bigarrena eta artean egindako hau da hirugarrena.
|
Hiru
azterketak mamitsuak izan dira, eta azterketa bakoitza bere horretan interesgarria izan arren, elkarrekiko konparazioak ere indarra ematen die, bertsozaletasunaren eboluzioak eta joerak erakusteko balio baitute.
|
|
|
Behin azterketa diseinatutakoan
|
hiru
fasetan egin da azterketa. Lehendabiziko fasean bertsolaritzaren inguruko 30 bat kideri elkarrizketa kualitatiboak egin zitzaizkien, bi ordu bueltakoak.
|
|
|
Ustekabeak baino gehiago geneuzkan susmoak berretsi dizkigu Azterketa Soziologikoak. Puntu asko aipa daitezke bertan, baina
|
hiru
aipatuko nituzke nik. Alde batetik, mugimendu gisa, Azterketak ateratzen duen ondorio nagusia da bertsolaritzak aurrera egin duela, gizarte mugimendu gisa egituratzen eta funtzionatzen asmatu zuelako.
|
|
|
Bertsolaritza gune gehiagotara iritsi izanak bertso eskoletarako sarbidea erraztu du, eta bertsolari izatearen definizioa ere aldatzen ari da urteotan. Xabier Amurizak aipatzen zuen garai batean
|
hiru
muga jartzen zitzaizkiola bertsolariari: bertsolaria ezin zen egin, jaiotzetik izan behar zuen bertsolari; ez zen emakume bertsolaririk izango eta sehaskan euskara jaso gabeko haurrik ez zen bertsolari izango.
|
|
|
Baina fokua plazan jarri du, eta, lehen aipatu bezala, genero ezberdinkeria begi bistakoa da: bertso eskoletan, 16 urtetik gorakoetan, lau ikasletik
|
hiru
mutilak dira; plaza bakoitzean, lau bertsolaritik hiru gizonezkoak dira… susmoak geneuzkan eta orain datuetan islatuta geratu da hori, eta abiapuntu bat ematen digu horrek, badakigu zehazki zein den oraingo egoera. Eta ez kuantitatiboki bakarrik:
|
|
|
Baina fokua plazan jarri du, eta, lehen aipatu bezala, genero ezberdinkeria begi bistakoa da: bertso eskoletan, 16 urtetik gorakoetan, lau ikasletik hiru mutilak dira; plaza bakoitzean, lau bertsolaritik
|
hiru
gizonezkoak dira… susmoak geneuzkan eta orain datuetan islatuta geratu da hori, eta abiapuntu bat ematen digu horrek, badakigu zehazki zein den oraingo egoera. Eta ez kuantitatiboki bakarrik:
|
|
|
|
Hiru
eremuk zeharkatzen dute bertsolarien egoera: kulturgileek orokorrean jasaten duten prekarietateak; euskal kulturgileek, behar besteko babesik ez duen hizkuntza batean ari diren neurrian, jasaten dutenak eta bertsolariek, Gizarte Segurantzak eta ogasunak arte bezala ere sailkatu ez duten diziplina batean ari diren sortzaileek, jasaten dutenak.
|
|
|
Nik uste dut seguruenik kanon ugaritara joango garela. Edo, gutxienez, bi edo
|
hiru
kanonetara joango garela. Fragmentazioa edo polifoniaren kontua hor aurrean daukagu, praktikatzen ari gara.
|
|
|
Bai, hor badaude hainbat zulo beltz, eta asko kostatuko da barrutik ere aldatzea, baina uste dut publikoak momentu batean oso erraz ulertuko lukeela finalean
|
hiru
lau emakume egotea, eta onartuko duela. Kontua da zenbat urte diren lehen parte hartze hartatik parte hartze kualitatiboak lortzera igarotzeko.
|
|
|
Ikerketan hitz egin dugu polifoniaz, fragmentazioaz… Galdera da zenbateraino egon gintezkeen
|
hiru
abiadurako logika batean. Bertsolari kopurua hirukoiztu egin bada, beharbada egon gintezke publiko partzializatuen aurrean, eta publiko bakoitza bere saioetara joango da.
|
|
|
Ertz asko dituen harremana da, gure herrian bere pisua duena eta arte adierazpen berriei zein kulturgintza aktibo bati atea zabaldu izan diena. Punta guztiak ukitzea zaila den arren, gaian sakondu nahi izan dugu
|
hiru
belaunaldi ezberdinen bizipenak ekar zitzaketen kideekin. Xabier Amuriza, Igor Elortza eta Maddalen Arzallusekin saiatu gara harreman honetan sakontzen, sorkuntza prozesuen korapiloetan murgiltzen eta bertsogintza letragintza musikagintza hirukoak ekar ditzakeen bide berri potentzialen inguruan hausnartzen.
|
|
|
Xabier Amuriza, Igor Elortza eta Maddalen Arzallusekin saiatu gara harreman honetan sakontzen, sorkuntza prozesuen korapiloetan murgiltzen eta bertsogintza letragintza musikagintza hirukoak ekar ditzakeen bide berri potentzialen inguruan hausnartzen.
|
Hirurek
ere, klabe interesgarriak eman dizkigute, bertsoen mundu txiki anitz hau hobeto ezagutzeko, bakoitzak garai eta sorkuntza ibilbide baten lekukoaren ahotsetik hitz eginez.
|
|
|
Parlamentuan ere saiatu zen hitz sutsuz politikariak bere ideietara erakartzen, baina, tamalez, frantses gizarteak kasu egin arte urte anitz igaro behar izan ziren, heriotza zigorraren deuseztatze osoa Robert Badinter en eskutik 1981eko urrilaren 9an lortu baitzen.
|
Hiru
urte lehenago Espainian onartu 1978ko Konstituzioak hamabosgarren artikuluan honakoa zioen: Queda abolida la pena de muerte, salvo lo que puedan disponer las leyes penales militares para tiempos de guerra.
|
|
|
Jean Etchepare anitz bada euskal literaturan, bederen
|
hiru
ezagunak: apaiza [9], medikua eta saiogilea(), zeinen obrari buruz Jon Casenavek tesi eder bat borobildu zuen [10], eta gazterik hil zen ipuin idazlea() [11].
|
|
|
Donapaleuko Udalaren agiri liburuetan arakatzen aritu naiz, eta XIX. mendeko
|
hiru
Jean Etchepare ezberdin ateratzen zaizkit. Zein ote da bertsogilea?
|
|
|
Pasaiako Udaletxeko agirietan [12] bada 1854an CHARLEMAGNE itsasontzia Montevideorako hartu zutenen errolda, eta hemen 473 pasaiarien artean ageri zaizkigu bi Jean Etchepare. Bat lukuztarra eta 17 urtekoa; eta bestea baigorriarra eta 23 urtekoa bere anaiarekin doana,
|
hirurak
laborariak. Ez dirudi, beraz, gure Jean Etchepare, koplari donapaleutarra, baigorriar hori izan daitekeenik, izen bera eraman arren.
|
|
|
Eta, beraz, badago ikerketa lana oraindik. Aurkitu ahal izan ditugunak hamahiru dira eta, honela, Kaltzakortak bildu
|
hiru
kantei beste hamar erantsi ahal izan dizkiegu, aski interesgarriak direnak gure ustez, eta ondoren aztertu eta emango ditugunak.
|
|
|
Ama alabak hila dugun kasuan, hala nola Leon Paul Vitalis eta Maria Boyer-ek eraginean, honela laburzki gertatu omen zen. Vitalis liburu saltzaileak Maria Boyer bere andregaiaren laguntzaz 1877ko martxoaren 19an, Marseillako hirian, ostiral batez goizeko laurak eta
|
hiru
ordu laurdenetan, Marie Salat, Boyer alarguntsa, gozoki eta mertxeria denda baten jabe zena hil zuten, zatikatu eta gorde, baina gorpu laurdenkatua agertu zenean presondegira eraman zituzten. Kartzelako kaperan Bessac apaizak meza eman zuen, Vitalisek eskatu zuen berak laguntzea, baina ukatu egin zitzaion.
|
|
|
Iskanbila latza sortu zen agintari eta herritarren artean, eta halaxe bukatu zen gure egun hartako jarduna. Gerora, 25 urteurrena ospatu genuen, berriz
|
hirurok
, toki berean.
|
|
|
Gai jartzaileak ahopeka azalpenen bat eman zion, eta Bautistak, di da batean, ondorengo
|
hiru
bertsoak osatu zituen, eta txalo zaparrada handia jaso.
|
|
|
Herritarrek egin zioten Arantzan bertan lehenengoa 1985 urtean.
|
Hiru
urte geroago, Donostian, Bertso Egunaren karietara Bertsozale Elkarteak ere omendu zituen hura eta anaia Xalbador.
|
|
|
Bertso Saioa egiteko, Xalto eta Bautista Madariaga omen ziren deituak, eta Xalto, ezbehar bat tarteko, ez omen zen azaldu. Egun horretan, Ameriketatik etorritako
|
hiru
artzain euskaldun zeuden bertan bertso gosez, eta eskatu omen zioten Bautistari bertze bertsolariren bat bilatzeko, beraiek joanen zirela eske. Gizonak bertze aukera handirik ez eta anaia Xalbadorrengan pentsatu zuen.
|
|
|
Lehenengo deklarazioak hartu eta etxera bidali omen zituzten, baina hurrengo egunean denak kartzelara eramateko agindu zuen Marroquin epaileak. Eraman zituzten Migel Jose Aranzegi, Jose Joakin seme zaharrena, Jose Antonio seme gazteena eta
|
hiru
alaba: Fermina, Joxepa Inaxi eta Luzia.
|
|
|
Korosagasti baserriko gertaeretara itzulita,
|
hiru
hipotesi nagusi daude.
|
|
|
Zaldibiako Olako errotako Patxi Erauskin() izango zen, bai, nor, Antonio Zabalari
|
hiru
liburu idazteko adina material eman zionerako. Hamaika bertso-paper utzi zizkigun, Erauskin Errotari sinatuta, eta gai askotarikoak jorratu zituen:
|
|
|
Nolanahi ere, paraje haiek ez zitzaizkion arrotzak izanen, uste baitugu han barna ibilia zela Baztango uholde ospetsua izan zen garaian. 1913ko ekainean izan zen Erratzuko tronba, eskualde hartan
|
hiru
hildako eta sekulako hondamendia eragin zituena, eta Txirritak bertsoak paratu zituen, “Deklaratzera nua kaso bat Valle Baztan’en pasia, egun arretan bistan giñenak akordatzeko klasia…” [15]. “Bistan giñenak” erraten digu, eta urak ekarri zituen deskalabruak ere nola aipatzen dituen ikusirik, apustu eginen genuke gizonak bere begiekin ikusi zituela hangoak.
|
|
|
Kuestionea da Xaldix legasarrak nolabait ere aurkitu zuela hernaniarrarengana jotzeko manera, herriko
|
hiru
lagunek alkatearekin izan zituzten goiti beheitien gaineko bertsoak para zitzan eskatzeko.
|
|
|
Azkeneko bertsoan ikusten denez, dinamita kartutxoaren auzian akusatuak izan ziren
|
hiruren
izenean sortuak dira bertsoak, baina gero, zabaldu ziren bertso-paperengatik Tomas Alcaine bakarrik epaitu zuten, Txirritarekin batera. Sumarioko agiri gehienak falta direnez, ez dakigu instrukzioan Hualde eta Mendiola ere sartu ote zituzten auzian hasieran, baina segur aski deitu izanen zituzten deklaratzera, eta bide horretan noizbait ere erabaki izanen zen kulpagabeak zirela.
|
|
|
Kutxetan sartuak dituzte paperak eta liburuak. Sumario horri loturik,
|
hiru
kutxa eman zizkiguten.
|
|
|
Artxiboko
|
hiru
kutxak begien parean genituen, informazio interesgarri franko genuen, baina sumarioak edukiko zuen agiri mordotik gehiena falta zen, eta bereziki guk nahi genuen huraxe: bertso-papera, Txirritaren hamalau bertsoak biltzen zituena.
|
|
|
Pedro Hualde zen, dudarik gabe. A, zer
|
hiru
elementu! Baina ez zen hura guardia lanak egiteko tenorea.
|
|
|
Biharamunean, egun argiz hobeki ikusi zuen bezpera arratsean norbaitek dinamita edo gisako zerbait leherrarazi zuela haien etxe parean, eta Sunbillako guardia zibilen kuartelera joan zen segituan salaketa paratzera. Han, zer gertatu zen kontatu (“en la noche de ayer, 3 del actual mes, y hora de las once proximamente, estalló un cartucho de dinamita al frente o fachada y muy cerca de la casa…” [11]), eta herriko
|
hiru
lagun salatu zituen, uste baitzuen haiek egina zela azioa. Tomas Alcaine, Pedro Hualde eta Frantzisko Mendiolaren izenak eman zituen.
|
|
|
Haiek ziren leherketa izan baino istant batzuk lehentxeago etxe inguruan sumatu zituenak. Gainera, bazituen motiboak pentsatzeko haiek izaten ahal zirela gaiztakeria egin zutenak, haserre zirelako berarekin, aste pare bat lehenago isuna paratu zielako
|
hirurei
: bosna pezetako multa biraoak errateagatik, bortz pezeta gehiago Hualderi alkateari men ez egiteagatik, eta pezeta bat gehiago Alcaineri herriko ordenantzak ez betetzeagatik.
|
|
|
Probintziako prentsak eman zuen gertatuaren berri (data oker, hala ere), “en Legasa ocurrió el día 5 del actual un atentado terrorista” [12], eta jakitera eman zuen
|
hiru
gizaseme preso hartu zituztela, izen eta guzi, alkateak salatu zituen hirurak hain xuxen ere, “presuntos autores” omen zirenak.
|
|
|
Probintziako prentsak eman zuen gertatuaren berri (data oker, hala ere), “en Legasa ocurrió el día 5 del actual un atentado terrorista” [12], eta jakitera eman zuen hiru gizaseme preso hartu zituztela, izen eta guzi, alkateak salatu zituen
|
hirurak
hain xuxen ere, “presuntos autores” omen zirenak.
|
|
|
Lehenbiziko, Bertizaranako Udal Epaitegiak deitu zituen deklaratzera kasuarekin zerikusi zuzena zutenak, bai eta, haiekin batera, zenbait herritar ere, lekuko modura mintza zitezen. Gero, Iruñera joan behar izan zuten parte ematera alkateak eta
|
hiru
akusatuek. Hiriburuan, akusatuek leherketaren soinua aditu zutela adierazi zioten instrukzioko epaileari, baina ez ziotela garrantzirik eman eta pentsatu zutela zernahi izaten ahal zela (norbait ariko zela dinamitarekin arrantzan Bidasoan, erran zuen batek).
|
|
|
|
Hiru
generaziotako bina bertsolari hautatu nituen ikertzeko. Baldintza batzuk jarri nituen bertsolariak aukeratzeko garaian.
|
|
|
Azken hitza errepikatzea zilegi da bertsotan, aurreko silabak errimatzen badu. Mitxelenak maiz samar errimatzen zituen bi,
|
hiru
edo lau oin, hitz berarekin. Halako bertsoek badute halako indar berezi bat, normalean esaldia modu berean osatzera eramaten baitu horrek bertsolaria.
|