2004
|
|
—Emaiguzu denda zuen lorategian jartzeko baimena, Soeur, ikara ematen digu hor kanpoko zelai batean jartzeak. Hemengo murru
|
hauen
babesean seguruago sentituko gara —esan zioten Pauline Bernardetteri.
|
|
Zeren, nahiz asko saiatu, lumak ez baitaki goldearen moduan aurreratzen, ez baitu memoriaren lurra xuxen eta zehazki harrotzen, baizik eta desordenan, baldarki, esan behar direnak hondoratuz eta esan behar ez direnak argitara ekarriz. Memoria
|
hauetan
, nire bizitzaren materia azaltzen ote da. Ez zait bada iruditzen.
|
2010
|
|
Eta honekin guztiarekin batera, protestantismoaren antolaketa hierarkiko ahularen ondorioz, sekta protestanteak ederki ugaritu ziren, sekta horiek beraiek auzi politiko berri bihurtu ziren arte. Ingalaterrak Espainia garaitu eta katolizismoarekin zuten afera bukatu ondoren, boterean zegoen Eliza anglikanoari adar txiki asko sortu zitzaizkion, eta
|
hauekiko
harremanak nola edo hala zedarritu behar izan ziren.
|
|
Erregea hil egin zuten 1649an eta 1688an Aintzazko iraultza gertatu zen. Bi gertakari
|
hauen artean
erlijio aniztasunak berebiziko jokoa eman zuen. Baita filosofian ere.
|
|
Gainera, Erreforma protestantearen adar erradikalenak zabaldu ziren AEBetan. Muturreko adar
|
hauek
Kalvinen ondorengoak ziren, oro har. Jakina denez, erreformatzaile honen gogoaren muinean Erreforma ahalik eta leku gehienetara zabaltzea zegoen, Lutherrenean ez bezala, eta bere ekimenetik sortutako hainbat adarren asmoa Atlantikoz bestaldeko lurraldeetan gauzatu zen.
|
|
Erlijioa, estreinakoz, ez zegoen eskubide politikoei lotua. Hastapen
|
hauetan
erlijioa eta estatua bereiztearen aldeko argudioak erlijiosoak ziren. Esaterako, Rhode Islandeko koloniaren fundatzaileak, Roger Williams puritanoak, estatuaren eta erlijioaren bereizketa bultzatu egin zuen, eliza munduko ustelkeriatik babestu nahi zuelako.
|
|
Alabaina, zirimola honetan guztian ez da ahaztu behar XVIII. mendeko Ilustrazio europarrak izandako eragin sekularizatzailea.
|
Hauen
jarrera erlijiosoa deismoa zen, esan nahi baita, Jainkoarengana arrazoimenaren bitartez ailegatu nahia, ez inolako errebelazio eta federen bitartez. Hauek, ilustratu amerikarrek, kolonien emantzipazioari sistematizazio politikoa eman zioten eta, beraz, ukitu deista eta arrazionalista.
|
|
Hauen jarrera erlijiosoa deismoa zen, esan nahi baita, Jainkoarengana arrazoimenaren bitartez ailegatu nahia, ez inolako errebelazio eta federen bitartez.
|
Hauek
, ilustratu amerikarrek, kolonien emantzipazioari sistematizazio politikoa eman zioten eta, beraz, ukitu deista eta arrazionalista.
|
|
Kasu honetan, hurrenez hurren, bulkada sekularra eta balore erlijiosoak politikara zabaltzea izan ziren bi muturrak. Mutur
|
hauek
, ordea, ezin ziren erlijio desberdinen arteko talka gisa ikusi, txanpon bereko, hau da, erlijio bereko bi alderdi gisa baizik. Denak ziren sinestunak.
|
|
Hortik aurrera esnatze hainbaten ondorioz, multzo hau handitu besterik ez zen egin. Metodistak eta baptistak izan ziren gehien zabaldu zirenak,
|
hauen
sinesmenetan kristauak bi eta hiru aldiz konberti baitzitezkeen inolako oztoporik gabe. Honen karietara, proselitismo arrakastatsuagoa gertatu zitzaien bi taldeoi.
|
|
Honen karietara, proselitismo arrakastatsuagoa gertatu zitzaien bi taldeoi. Bestalde, eliza anglikarretatik banandutako talde
|
hauez gainera
, bertakoek (mormoiak eta adbentistak) beste hainbat eremutan hedapen nabarmena lortu zuten.
|
|
Alabaina, dezepzio honetatik ateratako hainbat adarrek indar dezente hartu zuten: esaterako, Zazpigarren eguneko adbentistak eta
|
hauetatik
banandutako Jehovaren lekukoak. Azken hauek, esaterako, estatuari zor zaizkion atxikimendu guztiei uko egiten diete oraindik ere, soldadutza derrigorrezkoari bereziki.
|
|
esaterako, Zazpigarren eguneko adbentistak eta hauetatik banandutako Jehovaren lekukoak. Azken
|
hauek
, esaterako, estatuari zor zaizkion atxikimendu guztiei uko egiten diete oraindik ere, soldadutza derrigorrezkoari bereziki.
|
|
mundu ikuskera edo erlijio bat nagusi denean ez dago bestearen onarpenerako zirrikiturik. Alabaina, erlijioak leku batean ugari direnean eta
|
hauetatik
bat ere nagusi ez bada, handik eta hemendik tolerantziaren beharraz ohartzen dira guztiak. Irteera praktikoa arrazoi teologikoz edo utilitarioz janzten da.
|
|
Askatasuna onartu behar zen bezalaxe, Jainkoa ere bai, baina Jainko horrek gutxi agintzen zuen gizakiengan. Filosofia kantiarrak abiapuntu xume baina sendo
|
hauei
gorputza eman zien eta berebiziko hezurdura teorikoz hornitutako etika molde bat proposatu zuen.
|
|
Erlijioaren garrantzia berebizikoa da oraindik AEBetan. Elizen eta sekten kopurua handituz doa etengabe, 1.500 izendapen (honela deitzen zaie ofizialki erlijio guztiei) daude,
|
hauetatik
900 kristauak. Talde erlijiosoen eta elizen partaideen kopuruak gora egin du hamarkadaz hamarkada eta talde erlijioso hauen parte hartze politikoa gero eta handiagoa da.
|
|
Elizen eta sekten kopurua handituz doa etengabe, 1.500 izendapen (honela deitzen zaie ofizialki erlijio guztiei) daude, hauetatik 900 kristauak. Talde erlijiosoen eta elizen partaideen kopuruak gora egin du hamarkadaz hamarkada eta talde erlijioso
|
hauen
parte hartze politikoa gero eta handiagoa da.
|
|
Demokrazia eta berarekin datozen askatasuna eta berdintasuna historiak erremediorik gabe dakartzan osagai politikoak direla jabetu zen.
|
Hauen
ondorioak aztertzea besterik ez zegoen.
|
|
Bi jarrera kontrajarri
|
hauek
mailak dituzte, hala ere. Perfekzionismoak eduki trinkoak izan ditzake (demagun, Erdi Aroko kristautasunarenak bezalakoxeak) ala, bestela, balore arin eta guztientzat onargarriak bultza ditzake (autonomia moral hutsa indartzen dutenak, esaterako).
|
|
Azken hamarkadetan egon den eztabaida filosofikoan bi gai nagusi
|
hauek
gurutzatu dira: komunitatea vs indibiduoa, eta perfekzionismoa vs antiperfekzionismoa.
|
|
Eremu politikoaren mugaketaz gainera, izan bada beste saiorik aniztasunaren kudeaketan. Rawlsen berrikuntza epistemologiko
|
hauek
erabili gabe, antolaketa politikoari gutxieneko eduki moral bat ematea litzateke irtenbidea, J. Razen iritzian. Eduki moral hau ongizate orokor bat bultzatuko lukeena litzateke; nork bere ongiaren ideia gauzatzeko erraztasunak emango lituzkeen antolaketa hobetsi litzateke.
|
|
Azkenaldiko iskanbila sozialetan ohikoa izan da tentsio arrazialak tartean egotea. Ohartzekoa da kalera atera direnak ez direla berriki etorritakoak,
|
hauen
seme alabak eta bilobak baizik. AEBetan, Frantzian eta Ingalaterran istiluak izan direnean bigarren eta hirugarren belaunaldiko etorkinak izan dira poliziaren aurrean.
|
|
Adibidez, Nafarroako etorkin hegoamerikarrek laster, botoa ez ezik, etxebizitzarako laguntza, edo egiten ari diren lantegi sozialaren aitortza berezia, edo kultura hegoamerikarren promozioa ere eska dezakete, denborak esango du. Eskakizun
|
hauei
entzungor egitea badago, aurka ere bai, edo guztien interesak bateratzen saiatu. Okerrena eskakizunei legitimitatea kentzea izango litzateke, eta, kanpotik datozela eta, gizarte honetan nahasian eta asimilatuak behar dutela agintzea.
|
|
Baloreen pluralismoa babesten du jarrera honek, eta I. Berlinek plazaratu zuen joan den mendearen erdialdean. Ahula ematen du bai, ez ergela, ordea, zeren uste baitu bakoitzak bereari eutsiz gero, istiluak egongo diren arren, istilu
|
hauetarako
beti konponketa arrazoizko bat ere egon daitekeela. Honek istiluaren muinaren ikuspegia aldatzen du, alegia, nork bereari eutsiz arazoa ez dela nork duen arrazoia, nola arazoa konpondu baizik.
|
|
Giza eskubideak izan litezke gutxieneko hori.
|
Hauen
ahuldadeak ahaztu gabe. Oso kontuan izan behar da gertakari historikoen kariaz (II. Mundu Gerra, genozidioa, Gerra hotzaren hasiera...) aldarrikatu ahal izan zirela, eta gizakiaren ikuspegi eurozentrista islatzen dutela.
|
|
Eskubideen sorreraren prozesu historikoan garbi dago eskubideak taldeen eskakizunen ondorioz atera direla. Esklabotza, emakumeekiko bazterketa, langileen esplotazioa..., guztietan taldeak zapaltzen ziren eta
|
hauen
egoera salagarriarengatik daude jasoak eskubideen zerrendan. Onuradunak gizabanakoak dira, zer esanik ez, beroriek direlako eskubideen titularrak.
|
|
Egoera ñabar honen aurrean gutxieneko akordio horretarako giza eskubideak lehen pausua direla pentsa liteke, baina eskubide
|
hauen
zailtasunak ikusita, beste kontzeptu zabalago bat erabili da interes eta eskakizun guztiak nola edo hala kudeatzeko. Elkarren arteko errespetua aurreneko mailan izan liteke.
|
|
Horretarako, J. Habermasek plazaratutako elkarrizketa ideala, apika, ez da nahikoa, arrazoiak zailak baitira neurtzen. Zailtasun
|
hauek
zuzentzeko Rawlsek elkarrizketari jarritako mugak erabil litezke: teoria orohartzaileak alde batera utzi eta eremu politiko hutsa eraiki.
|
|
beldurra, jakin mina, egoismoa, miresmena, inbidia, mespretxua, indiferentzia... Sentimendu
|
hauek
, gero, isla soziologiko bana izan ohi dute, bat batekoak zein antolatuak. Honen guztiaren ondoren, sarritan dezente beranduago, elaborazio intelektual justifikatzaileak sortzen dira, gehienak zuritzaile hutsak, gutxi batzuk sentimendu horietatik harantzago doazenak.
|
|
Erronkari aurre egiteko, beraz, beharrezko baliabide kontzeptualek berebiziko garrantzia izango dute, eta
|
hauetan
jokatuko da bizikidetzaren zoria. Garai helenistikoan estoizismoak kosmopolitismoaren kontzeptua mamitu zuen, bereizten gaituen edozein gauzaren gainetik gizaki ororen izaera komuna azpimarratuz.
|
|
Kosmopolitismoak diferentziak ezabatzera jotzen du sarritan, nork bere burua ikusteko darabiltzan diferentziak, hain zuzen ere.
|
Hauek
aintzat hartu nahi ez izateaz gainera, uniformizatzeko ahaleginak ere egin izan ditu. Errealitatea, ordea, tematia da, eta aniztasunak hor jarraitzen du.
|
|
Dworkin, besteak beste. Azken
|
hauen
liberalismoa ez zegoen kapitalismoari lotuta modu determinista batean, eta zuzentasunaren teoria rawlsiarra ekonomia sozialista batean ere berdin berdin gara zitekeela esan zuen Rawlsek berak: " a liberal socialist regime can also answer to the two principles of justice".
|
|
" a liberal socialist regime can also answer to the two principles of justice". Neoliberalek gogorki astindu zituzten azken
|
hauek
, ia liberalismotik kanpora egotziz.
|
|
Ez dago ezer lotsagarririk, ordea, jatetxe europar gehienetan aukera haragijalearen ondoan aukera begetarianoa agertzen denean. Fededun islamiarren betebeharren artean egunean zeharreko otoitzaldiak daude, eta
|
hauek
ekologista muturreko baten betebeharren mailan egon litezke, arreta amini bat jarriz gero. Kontuan izan behar da ekologismo sutsu batek, erlijioak bezalaxe, berdin berdin erabiltzen dituela balore orohartzaileak.
|
|
Esaterako, Platonen tradizioarekin batera errealitate sentikorraz gainera beste zerbait ere badela aldarrika liteke, edo Demokritoren tradizioarekin batera dena materia sentikorra dela hobetsi. Nola erabaki
|
hauen artean
–Honekin lotuta:
|
|
Rawlsek ez die galdera
|
hauei
erantzun nahi. Ez du beharrezko ikusten.
|
|
Kantek gizakiaren autonomiatik ekitea eskatzen du, eta Millek indibidualitate indartsu batetik. Bi definizio
|
hauek
hainbat erlijio edo teoria filosofiko kanpoan uzten dituzte. Zaila litzateke, beraz, teoria horietatik ateratako antolaketa politikoan adostasuna erdiestea.
|
|
Rawlsek ez du hainbeste eskatzen, gizakiaren kontzeptu
|
hauek
eta beste asko bildu nahi izango lituzkeen teoria politiko bat besterik ez du eraiki nahi, hiritar guztien ongiaren ideiak eta bizitza egitasmoak errespetatu nahi izango lituzkeena. Hortaz, liberalismo orohartzailea ere baztertu egiten du Rawlsek, eta liberalismo politikoa deitutakoa garatzen saiatzen da.
|
|
Garbi dago filosofiak hartu duen joera dialogikoarekin batera mugitzen dela Rawls, berak honelakorik aitortu ez arren. Gizakiaren ahalmen linguistikoan oinarritutako teoriak dira
|
hauek
, hots, arrazoimena bestearen aurrean elkarrizketaren bitartez erakutsi behar izatean oinarritzen dira. Rawlsek, zor filosofiko horiek ezkutatuz, teoria orohartzaileek teoria politiko hutsak garatu behar dituztela eskatzen du.
|
|
Ez da dena onartu behar. Alabaina, tolerantziaren muga horiek ez dira edukiei dagozkienak, besteekiko jarrerei dagozkienak baizik, eta jarrera
|
hauek
politikoak dira, ez, inolaz ere, metafisikoak. Gizarte modernoaren pluralismoa kudeatu nahi da eta diferentearekin bizitzea da helburua.
|
|
Langileriako gazterik indartsuenak eta argienak kostalde
|
hauetarantz
erakartzen dituen emigrazioa dela-eta, euskal nafar probintziak euren populazio osasuntsuaren zati nabarmen batez gabetuta gelditzen ari dira; gizonezkoen taldea, kopuruan eta kalitatean apaldua, gainera desorekan dago emakumezkoen taldearekin alderatuta, beronek ez baitu proportzio berean emigratzen.
|
|
Modu berean, hogeita hamar edo berrogei dira krateropodoen familiako txoriak, elkarren oso aldamenekoak eta Txinan eta inguruetan aurkitzen direnak, baina Europan ahaiderik ez dutenak. Gertaera
|
hauetan
eta beste askotan oinarrituta, pentsatu al daiteke, aldamenekoak baina bestelakoak diren espezieen kopuru hain handiak leku berberetan eta gaitasun eta antolakuntza berberekin ab origine kreatuak eta kokatuak izan direla munduko gainerako lekuak hutsik utzita. Ez litzateke arrazonagarriagoa izango, ba, onartzea ezen, behin eta animalia eta landareen tipo nagusiak lurrazalean agertu eta gero, Kreatzaileak gogokoen izan zuen erara zeina gizakiarentzat beti misterio bat izango baita zalantza gabe, oinarrizko tipo horiek aldaketa astitsuak jasan dituztela, arrazak, barietateak, espezieak, generoak... eratuz, zeintzuok jatorrizko guneetatik hurbil hedatzen segitu baitute?
|
|
Badago artikulu bat Jakin aldizkarian atal bitan argitaratu zena, 1961ean eta 1964an, eta" Errupiño anaia Karmeldarra" sinadura ilunarekin agertu zena, hainbat gako eskaini dizkiguna darwinismoaren sarbidearen inguruan. Gizonaren jatorria ta eleiza du izenburu, eta hein batean bertatik bertara, orduko girotik abiatuta azaltzen dizkigu darwinismoaren zirkun zarkunak inguru
|
hauetan
. Errupiño anaia kriptiko hori, jakin izan dudanez, Rufino Etxebarria fraide karmeldarra da; Lemoan jaioa da 1936an, eta Nikolas Etxebarria Angoitia ditu benetako izen deiturak.
|
|
" Gure oraiko zazpi Eskualherriek, Frantziako alderdian[...] 140.000 arima[...] Espainiakoan badituzte bertze[...] 520.000 arima. Beraz oraiko zazpi Eskualherri
|
hauk
ez dute denetara 19.450 kilometra karratu eremu eta 600.000 arima beizik. Bertzalde, Ameriketan eta bertzetan beitire oraino 400.000 eskualdun, orai munduan ditezken eskualdun guziak ez dire arras miliun batetarat heltzen".
|
|
Martinek zigarro bat eskaini zion, eta Signora Soniak zalantza izpirik gabe onartu zuen. " Artea horrenbeste gustatzen bazaizu, zergatik etortzen zara Obabako mendi
|
hauetara
–—esan zion Martinek— Zergatik ez zara joaten Greziara Partenoia bisitatzera gure frantseseko irakaslea bezala?" Signora Soniak pauso batzuk eman zituen miradorearen petril aldera.
|
|
" Martin e pazzo!", gaineratu zuen gugandik aldendu aurretik. " Xahar
|
hauei
bizi-poz pixka bat eman behar zaiek, David —esan zidan Martinek. Nire hurrengo proiektua duk.
|
|
Katua ematen zuen." Gertaera haren oroitzapena atsegina zitzaion. " Egun
|
hauetako
batean azalduko da, noski —esan nion— Guzzia ekarri behar dit. Nik baino gehiago ibili du berak motoa."
|
|
Frantseseko klaseko hiru kide azaldu ziren handik gutxira, haiek ere Adrian ikustera; Joseba ez ezik Susana eta Victoria izeneko neskak. " Ezin ditut pelikula
|
hauek
ikusi. Gorroto ditut gerrak", esan zuen Victoriak sofan esertzearekin batera.
|
|
Galdera bat egin nahi nizuke aspaldiko lagun bezala. Aterako al zinateke nirekin paseo bat ematera egun
|
hauetako
batean?". Postal batean kopiatu eta bidali egin nahi nion.
|
|
" Virginia, gau bero honetan luma hartu eta zuri galdera bat egitea bururatu zait. Aterako al zinateke nirekin paseo bat ematera egun
|
hauetako
batean?".
|
|
" Zer moduz joan da eguna?", galdetu nion. " Izan ditut hobeak opor
|
hauetan
." Ez zuen barrerik egin, ez zen zehazki esaldi umoretsua izan.
|
|
Irantzu ezagutzen dudanetik ongi funtzionatu izan dit berari arrazoi osoa ez emateak. Halere emaila ez nuen modu hotzean bukatu nahi eta saiatu nintzen berarengana era zuzenagoan hurbiltzen, azken hitz
|
hauen bitartez
.
|
|
Espero bezala seko esoteriko iruditu zitzaizkidan bertan ageri ziren euskararen inguruko zenbait teorizazio. Webgunean aldez eta moldez esaten zaigu euskaldungoa kolektibo espiritual trinkoa dela, euskaraz dakigunok" hizkuntz komunitatea" osatzen dugula eta tankerako fantasia kolektibistak, baina litekeena zen Ugarte guztiz bat etortzea ideia pre moderno
|
hauekin
eta oso kontutan hartu nituen Irantzuri laguntzerakoan.
|
|
Gazte
|
hauek
gure bailaran sekula santan ezagutu izan den erosteko ahalmenik handiena gozatzen dute, hain zuzen oparotasun kooperatibistaren seme alaba direlako eta eurak ere gazte gazterik kooperatiban hasten direlako oso ongi ordaindutako lanpostuetan.
|
|
Talde zaharren kasuan (Eskorbuto, Rip, Cicatriz...) ulergarria zen orduko hizkuntza egoeragatik, baina orain oso txokante egiten da gazte euskaldun zahar alfabetatu
|
hauek
sortzen dituzten punk talde berriek ere gaztelaniaz abestea nagusiki.
|
|
Dirudienez gaztelaniaren adierazkortasunak liluratzen ditu gure gazte euskaldun, aberats zein anti-sistema
|
hauek
. eta ez euskararenak.
|
|
Irenek eta tipoak utzi didaten barea dirudienez kutsaturik dago eta akordura etortzen zaizkit, iraganetik tropelka heldu balira bezala, hemen ugari izaten ziren arratoiak, ibai ertz
|
hauek
ale nazkagarri txiki zein handien erresuma izaten baitziren Irene maite nueneko garaian.
|
|
minutu
|
hauek
baliatu behar nituzke indar sexuala berreskuratzeko, lehenik eta behin nire buruari aginduz lehengoa korto zirkuito xelebre bat besterik ez dela izan, beldurrari beldurra edo horrelako zerbait. Kontzentra nadin Irantzuren zango mardulek bat egiten duten inguru pubiko bionikoan, bertako narru zuria zentimetroz zentimetro xurrupatuz, baita tarteka zabaltzen diren zuloetan mingaina sartuz ere.
|
|
Zortziehun pasa, eta hain zuzen inguru
|
hauetan
brasildar emakume gazte batekin elkartu ziren, Santiagora zihoana ere. Bakarrik zebilen eta Ikerren gurasoek nolabait adoptatu zuten.
|
|
Lapikotik platerera botatzerakoan pellen ore arrastoak itsatsirik gelditzen dira ontzien ertzetan. Hondar
|
hauek
atzamarrez batu eta mingainarekin zurrupatzea plazer une betea izaten da umeentzat.
|
|
Behin eta berriro deitzen dut emazte ohia, nahiz gu ez geunden ezkonduta. Urte batzuk lehenago berak ezkondu nahi izan zuen eta nik ezetz esan nion, gure garai
|
hauetan
ezkontzea ez delako batere beharrezkoa. Zoritxarrez ezetza desamodio erakusgarritzat hartu zuen emazte ohiak, ez ezkontzeak amodioarekin zerikusirik baleuka bezala.
|
|
Bai erantzun zidan oso segurumendi
|
hauek
latzak izan daitezke, opresiboak. Gainera ez daukate muga ezagunik, inork ez dakielako zenbat neurtzen duten zehazki.
|
|
Erraza da ulertzeko; mendi
|
hauetariko
bakoitzak solairu asko dauzka, ezta. Ba demagun Pirinioetako mendi guztien solairu guztiak identifikatuko bagenitu eta plano bakar batean zabaldu.
|
|
Ados nago, baina ez soilik mendi
|
hauengatik
; itsasoa eta basamortua ere ezereza dira, espazio huts deprimenteak. Zer zen Sartreren goragalea, ezereza baino?
|
|
Alde batetik ikastola dago, bestalde bi eskola erlijiotsu daude eta
|
hauetariko
bakoitzaz moja orden bana arduratzen da, baina ikastola askoz indartsuagoa denez bi moja ordenek elkartea osatu behar izan zuten, Titok dioenaren arabera ikastetxe bakoitzeko monjek gorrotatu arren beste ikastetxekoak.
|
|
Zer egin, zer esan; erabat kontzentratu nintzen zerbait bikaina asmatzeko, antzezteko... eta batera etorri zitzaizkidan kolunpio majikoaren irudia eta" xigua" hitzaren doinuak, azken
|
hauek
iraganetik etorri ere.
|
|
Bertsolarien jatorria iparraldea ala hegoaldeabertsoen laudorioan ala madarikazioan ezagun da, alde bietako bertso
|
hauetarik
bakoitzak erakusten duten bezala:
|
|
Neskak ederrak ziren eta hilea bi txirikorda luzetan zeramaten, puntak zeta urdinezko xingolekin loturik. Ezgenuen neska euskaldun
|
hauekin
espainolekin izan genuen zortea izan, herabeak zirelako eta ez genuelako beren hizkuntza ulertzen".
|
|
"... Nafarroako jendea oso ergela iruditu zaigu azken bi aste
|
hauetan
, eta beren mintzaira ulertezina. Ez dute ulertzengaztelania ona, berezko hizkuntza dutelako, oso arrotza.
|
|
Urteak iraganik, Euskararekiko mesfidantzak bidea egin zuen hiztunen gogoan eta, une batean, baldintza egokiak gertatu orduko (erdal administrazioa, ondoko herri erdaldunduak, irakasle eta apez erdaldunak edota erdalzaleak...) belaunaldi berria osoki erdalduna bihurtzen zen. Eta baldintza
|
hauek
arruntak izaten hasi ziren Nafarroako erdialdean, azken hiru mendeetan ez bezala.
|
|
Bigarren karlistadaren ondoren, begi bistakoa zen galera asaldagarri horrek euskaltzaletasuna piztu zuen zenbait jenderengan, atzerriko zientzia jendeek Herriko kulturan interesa erakutsi zutenean areagotu zelarik. Azken
|
hauek
maila zientifikora eraman zuten gaia, aitzineko denboretako fantasiak eta bidegabekeriak baztertuz; aitzindari hauen artean daude, besteak beste: Wilhelm von Humboldt(), Victor Stempf() eta Hugo Schuchardt (18421927) alemanak, Willen J. van Eys() eta C. C. Uhlenbeck() holandarrak, Julien Vinson() frantsesa.
|
|
Bigarren karlistadaren ondoren, begi bistakoa zen galera asaldagarri horrek euskaltzaletasuna piztu zuen zenbait jenderengan, atzerriko zientzia jendeek Herriko kulturan interesa erakutsi zutenean areagotu zelarik. Azken hauek maila zientifikora eraman zuten gaia, aitzineko denboretako fantasiak eta bidegabekeriak baztertuz; aitzindari
|
hauen artean
daude, besteak beste: Wilhelm von Humboldt(), Victor Stempf() eta Hugo Schuchardt (18421927) alemanak, Willen J. van Eys() eta C. C. Uhlenbeck() holandarrak, Julien Vinson() frantsesa.
|
|
XIX. mendearen bukaera eta XX.aren hasiera
|
hauetan
, egoeraren gaineko kezkak eta herri kulturaren inguruko jakin minak Eusko Pizkundea() deitu aroa bideratu zuten.
|
|
Mintzaira menperatzaileek menperatuak gailentzen dituztela
|
hauek
baino gehiago lantzen direlako frogatua dugu jadanik. Landu dezagun euskara eta kausa berak ondorio bera sortzen duela ikusiko dugu."
|
|
Ingalaterran sortu zen Napoleonen iloba Louis Lucien Bonapartek, kimika, mineralogia eta hizkuntzalaritza ikasketak egin zituen, baina azken
|
hauek
zuten bere arreta bereganatu eta Euskararen ikerketetara zuzendu. 1856 urtean egin zuen lehen bidaia Euskal Herrira eta Urruñako Lore Jokoetan egon zen, herritarrei Euskaraz mintzatu zitzaielarik.
|
|
Pasai Donibanen (G) eta Baionan (L) denbora puska eman zuen, Donostia (irudian), Hernani, Iruñea, Orreaga., besteak beste, bisitatu zituelarik. Egonaldi honi buruzko gogoetak eta deskribapenak utzi zituen, honako
|
hauek
adibide:
|
|
" Espainian nago[.] Baina Espainian al nago hemen? [.] Doi doia izaten da espainola Donostian; euskalduna izaten da[.] Gazteleraz zerbait da, baina batez ere euskaraz mintzatzen da[.] Gaineratu egiten dut hemen deusek hautsi ez duen lokarri sekretu eta sakonak batu egiten dituela euskal familia misteriotsuaren atal guztiak, itunak izan arren, muga diplomatiko
|
hauek
, edo Pirineoak izan arren, muga natural hauek. Nabarra hitz zaharra ez da hitz bat.
|
|
" Espainian nago[.] Baina Espainian al nago hemen? [.] Doi doia izaten da espainola Donostian; euskalduna izaten da[.] Gazteleraz zerbait da, baina batez ere euskaraz mintzatzen da[.] Gaineratu egiten dut hemen deusek hautsi ez duen lokarri sekretu eta sakonak batu egiten dituela euskal familia misteriotsuaren atal guztiak, itunak izan arren, muga diplomatiko hauek, edo Pirineoak izan arren, muga natural
|
hauek
. Nabarra hitz zaharra ez da hitz bat.
|
|
Humboldt (ikus 34) izan zen lehenengoetariko bat gai
|
hauen
bilketa hasi zuena Euskal Herrian, hain zuzen horixe zen etortzeko izan zuen arrazoietariko bat. Alemanaren lana ez zen kaleratu, baina Juan Inazio Iztueta gipuzkoarrarena, aldiz, bai.
|
|
XIX. mendean, hizkuntza eta kultura azter tzeari ekin zitzaion serioski; ikasketa
|
hauen
hasieran ikertzaile atzerritarrek garrantzi handia izan zuten, izena eta lekua eman zizkiotelako Europan (ikus 34) eta, Herrian bertan, jatorrizko kulturarekiko balorazioa areagotu zutelako, Zaldubi-k aitortu zuen bezala (1894):
|
|
Euskararen kontrako diskurtsoa garaian ere indarrean zegoela erakusten duten bertsoak ere idatzi zituen Iztuetak, honako
|
hauek
adibide:
|
|
Garapen hau erromatar inperioa tokian tokiko hizkuntzen gainean zegoen bitartean gertatu zen eta mintzaira
|
hauek
, hiztunen elebitasun maila desberdinen bidez, eragina zuten emaitzan. Prozesu hau, jakina, inperio osoan gertatu zen eta emaitzak askotarikoak izan ziren.
|
|
Erreginen identitateaz eztabaidatu bada ere, badirudi honako
|
hauek
direla:
|
|
Errioxako Donemiliagako monasterioan XI. mendeko liburu batzuetan hitz eta esaldi batzuk glosak deituakLatina ez den hizkeran daude. Glosa
|
hauek
|
|
Horrela, estatus berezia zuten etorkin ugari kokatu ziren bideko herri eta hirietan, bereziki Okzitaniako jendea, bai eta frantsesak, juduak edo alemanak ere. Denborarekin, juduak salbu, talde
|
hauek
guztiz nahasiak gelditu ziren bertako jendearekin.
|
|
Pasaiako azken hiztunengandik jaso zituen esaldi
|
hauek
, besteak beste, Serapio Mujikak:
|
|
Etorkin goiztiar
|
hauek
izen gaskoi ugari utzi zuten toponimian, haien artean honako hauek:
|
|
Etorkin goiztiar hauek izen gaskoi ugari utzi zuten toponimian, haien artean honako
|
hauek
:
|
|
Ahozko hizkuntza, idatzien itsasoan maiz ageri da, adibide gutxi
|
hauetan
ikusten den bezala: et media de sua hereditate".
|
|
Pasarte
|
hauetan
garbi ikusten da nafarra eta euskalduna gauza bera direla:
|
|
Bizkaiko Jaunaren titulua Lopez Haroko familiari emana zion nafar erregeak, bere izenean kudea zezan lurraldea; baina titulu hori ez zen betiko, gobernu lana egiten zuen tarterako soilik. Lopez Harokoak, nafar erresumaren kaltetan, Gaztelako erregeari men egin ziolarik, aldiz, betiko hereditarioa, alegiabihurtu zuen, Harotarren estatusa eta boterea handituz eta Bizkaia ia jaurerri partikularra bihurtuz
|
hauen
eta Gaztelako erregeen mesedetan.
|
|
Garai
|
hauetako
Baionako erroldetan ingeles batzuen izenak ageri dira, zenbaitetan" angles" ingeles, alegiaizengoitiaz ezagutuak, Robin Anglesa bezala, Juan lAngles, Thomas eta Juan Donapaleun
|
|
Mendialdean, Lleidako Pirineoraino zabaltzen da euskal toponimoen multzo zabala, haien artean honako
|
hauek
:
|
|
Baina euskal hitz honek irakurlea harritu ez dezan, jakinarazten dut bidenabar, garai haietako Nafarroako erregeek Euskara erabili zutela berezko eta jatorrizko hizkuntzatzat; eta Errioxako alde
|
hauetan
hain zabaldurik zegoen, non ez den toki, mendi edo leku euskal izenik ez duenik, nahiz eta dagoeneko asko desitxuratu egin dira eta batzuk osoki bestelakatu".
|
|
XVII. mendean sortu baziren ere (ikus 30), XVIII. mende honetan hartu zuten hedadurarik handiena Lapurdin (Donibane Lohizune irudian), Baxe Nafarroan eta Zuberoan ororen eskolak deitu izan zirenek. Askotan eskola txiki
|
hauek
udalek antolatzen eta erregeek sustatzen bazituzten ere, elizak bultzatu zituen eta bere babesean eta begiradapean zeuden.
|
|
Jakes Belako (ikus 27) abokatu protestantearen seme zen Athanase Belapeyre apez katolikoak, bere Catechima laburra (1696) liburuaren sarreran, eskola
|
hauen
berri ematen du. Hasteko, eskolak sortzeko eskatzen die herrietako erretoreei (grfia gaurkoturik):
|
|
Eskola
|
hauek
urte osokoak ziren, lan handienetako aroa salbu:
|
|
Badirudi askatasun handiena Zuberoan izan zutela. Irakasle zuberotar
|
hauei
, gisa batez edo bestez, zor omen zaie bertako herri antzerki nagusia: pastoralak edo trajeriak; haiek ziratekeen sustatu zituztenak.
|
|
Irudi polita asko, emazteenak batez ere; gizon eta emakume baserritarrak garbiak eta ongijantziak. Azken
|
hauek
bere dotoretasunagatik nabarmengarriak dira, guztiek dituzte begitarte ederrak, hortz politak, ile beltz ederrak, ongi orraztatuak eta motots luzeak dilindan, maiz xingolez loturik; guztiak jantzi gorriekin gorpuan, azpiko gona urdin edo horiekin, eta oihala garbia eta aski fina. la guztiak oinutsik ibiltzen dira, gure euskaldun emakumeak bezala."
|
|
Eman nionak irudi xarmagarria zuen, eta operako ballet batean bere plantak eta dotoretasunak ez ziren gutxiagokoak izanen. Bizitasuna, xarma, lakrikunkeria Euskaldun emakume
|
hauena
."
|