|
2003
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko
|
guztiek
kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
2/ Gaztelako erregek/ zeukan Bitoria/ tropaz inguraturik/ zana
|
guztia
;/ gipuztarrak, ikusiz/ galdutzen auzia/ nafarren erregea/ eta nagusia,/ zien Donostia/ ta Ondarribia/ eta probintzia/ Gaztelako erregeri/ eman guztia.
|
|
|
2/ Gaztelako erregek/ zeukan Bitoria/ tropaz inguraturik/ zana guztia;/ gipuztarrak, ikusiz/ galdutzen auzia/ nafarren erregea/ eta nagusia,/ zien Donostia/ ta Ondarribia/ eta probintzia/ Gaztelako erregeri/ eman
|
guztia
.
|
|
|
Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen. Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua lortzeko era
|
guztietako
argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Transmisio mekanismo gisa ohiko historia liburuak barik bertsoak erabiltzeak ere, maila herrikoian mugitzen garela erakusten du. Nolanahi ere,
|
honek guztiak
historia lanentzako euskaldun, bezeroak, agertzen ari zirela erakusten digu.
|
|
|
66 Egilea Iturriaga dela Zavalak iradokitzen du, nahiz ez dagoen
|
guztiz
frogaturik (Zavala, 1992: 344,353).
|
|
|
|
Guztiz
asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Guipuzcoaco biztanle prestu
|
guztiac
badaquite arguiroqui, beren zoriona datorquiotela jatorriz dituzten Fuero onesquietatic; bañan oec oso ta garbi gordetceco gauzaric bearrena cer dan ezagutcen dutenac, guichi dira chit. Fueroac beren oñean irozoteco quirtenic irme ena eta euscarriric seguruena da Euscarazco itzcuntzari ondo contu eguitea; cergatic alcarri laztanduric arras itsatsiac arquitcen diran[...].
|
|
|
Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko: . Mundu
|
guztiac
daqui, bada, Guipuzcoaco Provincia chit leial eta guztiz arguidotar au dala, Españaren zatiric aurrenengo etacoa, gauza ascoren bidez; eta batez ere,[...] Franciaco muga iriqui baliosoari cintzó ta ongui contu eguin diolaco estura larri ascotan.? 79 Nafarroaren konkista ere frantses erasoen aurkako defentsa gisa kontatzen zen80 Aro Garaikideko gertaeren sintesia Iztuetak berak egin zuen inori k... Konbentzio Gerra, Napoleonen aurkakoa, Gerra Karlistak eta Bergarako Ituna.
|
|
|
Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko: . Mundu guztiac daqui, bada, Guipuzcoaco Provincia chit leial eta
|
guztiz
arguidotar au dala, Españaren zatiric aurrenengo etacoa, gauza ascoren bidez; eta batez ere,[...] Franciaco muga iriqui baliosoari cintzó ta ongui contu eguin diolaco estura larri ascotan.? 79 Nafarroaren konkista ere frantses erasoen aurkako defentsa gisa kontatzen zen80 Aro Garaikideko gertaeren sintesia Iztuetak berak egin zuen inori kopiatu gabe: Konbentzio Gerra, Napoleonen aurkakoa, Gerra Karlistak eta Bergarako Ituna.
|
|
|
Gerrez gain,. Guipuzcoatarrac itsasoz sarritan eguindaco azaña gogoangarriac? ere aipatzen zituen (Elkano etab.). Baita Gipuzkoako herri
|
guztiak
banan banan errepasatzen ere, bertako pertsonaia historiko ospetsuen berri emanez.
|
|
|
Aitor. Aurrerantzean, euskal literato
|
guztiek
Aitor aipatuko zuten euskaldunen patriarka mitiko gisa. Hala ere, Hiribarrenek, literatura barik historia lan bat idatzi nahi zuenez, ez zuen ez Tubal ez Aitor aipatu euskal patriarka gisa.
|
|
|
Izatez, ohargarria da Hiribarrenek egiten duen periodizazioan, tratamendu bateratua ematen diela zazpi probintziei, Nafarroako lehen erregetik 1512raino erreinuaren historiaren baitan denak bilduz.
|
Honetan guztian
Hiribarrenek eman lezake egun zenbait historialarik defendatzen duten. Nafarroa= Euskal Estatua, ideiaren aitzindari dela.
|
|
|
Garay de Monglave k 1835ean, aurkitu? zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97
|
Hauek guztiek
oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea.
|
|
|
94 Diskurtso historikoa azaltzeko forma poetikodun narrazio erabiltzearen desegokitasun bera aipatzen du J. Juaristik (1998: 174), Ricardo Becerro arabarrak 1885ean idatzitako Romancero Alavés komentatuz(
|
guztiz
ere Eskaldunac en erako forma literariodun kontakizun historikoa).
|
|
|
Antzinako Erregimenean hiru diskurtsu mota hauek aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar eragiten segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea lortu zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz, ikusi dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea
|
guztiz
lortu gabe.
|
|
|
Baina gure esparru kronologikoa gainditzen dutenez ez ditugu aipatuko. Nolanahi ere, lan erlijioso
|
guztiok
, XVIII. mendean idatzitako santuen bizitzak bezala, sakonago azter litezke historiaren ikuspegitik.
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. ...mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren (horren haritik euren ustezko euskal, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa)
|
guztiz
nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Gucizco andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehien &c, denari(...) Huneçaz testimoniage ekar ahal dieçaquede prinzipalqui cargu hunen hartzera incitatu ukan nautenec. Eta dena den beçala erran deçadançat, Çure verthute handiac, Andrea, eta principalqui nic orain aippatu ditudanac, bayeta orduan çure Loctenent general Agramondeco Iaunaren ezhortatione handiac, eta Belçunceco eta Meharaineco Iaunen eta cenbeit berce ene adisquideren sollicitatze ardurazcoac(...) Alabaina segur içanez ecen Heuscaldunac berce natione
|
gucien
artean ezgarela hain basa, non gure lengoagez ecin eçagut eta lauda deçagun gure Iainco Iauna(...) eta hunetacotz çu Andrea, hunez cerbitzaturen cinadela trompettabaten ançora, ceinez Iaincoac deitzen baitzaitu hala çure Naffarroaco resuman ere Satani guerla eguitera(...) 16
|
|
|
Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz ari zen, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz. Bestetik, Leizarragak. Heuscaldunac berce natione
|
gucien
artean ezgarela hain basa, esatean bere burua euskaldun gisa agertu eta euskaldungoak egokitze kultural bat egin beharra (idazkerara heltzea) eskatzen zegoen, atzean ez geratzeko.
|
|
|
Narratiba hori Hispaniar Monarkia osoan pentsatuz eta gaztelaniaz idatzi zen. Izan ere, Garibai Filipe II. Gaztelako erregeren kronista ofiziala zen, eta haren erreinu eta printzerri penintsular
|
guztien
historia idatzi zuen. Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean.
|
|
|
Gainera euskaldunak Tubalen ondorengoak eta nahasketarik ezaz odol garbikoak izanik (adibidez, musulmanekin nahastu gabeak), beste ezein espainiar baino kristau zaharragoak eta katoliko finagoak izango ziren. Etorki miresgarri
|
horrek guztiak
(jatorrizko espainiarrak, konkistatu gabeak, odol garbikoak, katoliko finak) euskaldunen berezko noblezia justifikatzen zuen, baita euskal herrialdeen Foruak eta pribilegioak ere. Ez zen hainbeste euskaldunen, barne kontsumorako?
|
|
|
Çu içan çara Echaus, mendi Pyrinioetan, Alduideco hegaletan, bethiere centinela, eta beguiraille beçala, iratçarriric dagoen iauregui eta gaztelu handi, eder, noble hartaco seme. Hango Bizcondeac eta seme
|
guztiac
içatu dira bethi ere, egundaiñoz guero, erreguez emplegatuac, estimatuac, fin eta leyal frogatuac. Eta bai eguiazco fedearen eta leguearen deffendatçaille eta aitçinatçaille buruçaguiac ere.24
|
|
|
Gaztelako monarkian, eta haren orbitapean geratu ziren Hegoaldeko euskal herrialdeetan, gaztelania Erdi Arotik ari zen boterearen, zuzenbidearen, hezkuntzaren eta kulturaren hizkuntza bihurtzen. Eta Kontraerreforma heltzean gaztelania maila idatzian
|
guztiz
finkaturik zegoen, euskara ez izanik alternatiba. Aldiz Iparraldean, Aro Berriaren hasieran, frantsesa ez zen hain indartsua:
|
|
|
Hola, Axularrek euskarari buruz zera aipatzen zuen: , badirudi ecen bertce hitzcuntça eta lengoaya comun
|
guztiac
bata bertcearequin nahasiac direla, Baiña euscara bere lehenbicico hastean eta garbitasunean dagoela.? 28 Eta Etxausi eskainitako hitzaurrean esaten zenez: –Çu içan çara, eta içanen çara, euscaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua eta cantabres fina, naturala eta eguiazcoa? 29 [gure etzana]; eta aurrerago:
|
|
|
Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle
|
guztiak
politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Zergatik? Hegoaldean eta gaztelaniaz, lan apologistek erabilpen praktiko zuzena zuten bitartean (foru herrialdeen eta bertako biztanleen estatus berezia legitimatzea), pentsa daiteke Ipar Euskal Herrian ez zela beste horrenbeste gertatzen (hango euskaldun
|
guztiak
ez ziren Frantzian nobletzat hartzen, eta hala izan balitz ziurrenik frantsesez idatziko zituzketen beren apologiak). Jakina, gerta zitekeen, kanporako?
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu
|
guztietan
arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztel... Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). ...di horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki
|
guztiak
erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
47). Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar
|
guztia
asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Substratu etniko komuna hor zegoela aitortu arren, euskal erakunde bateratuen faltan, kontatzen zen historia, politikoa izan ohi zenez, markoa bakoitzaren Herrialdeak ezartzen zuen. Eta
|
hori guztia
gaztelaniaz. Oihenart izan zen, esparru probintzialak gaindituz Pirinioen alde bietako Baskonia ikerketa historikoaren subjektu gisa hartu zuen lehena.
|
|
|
Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa euskal mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan esaten zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak hartuz). Lan honek eta gisa honetako beste batzuk (Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia
|
hauek guztiak
frantsesez idatzi ziren. Izan ere, Hegoaldeko apologiak bezala, Iparraldeko jauntxoen historia lanak ere monarkia osoari (kasu honetan Frantziari) zuzentzen zitzaizkion, ez espezifikoki euskaldun irakurlego bati.
|
|
|
Izan ere, nork babestuko zuen euskarazko proiektu historiografiko bat? Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan
|
guztiak
aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
Etorri izan ciran, bada, Fenicioac, Cartagoac, Erromatarrac, Godoac, Arabeac, bacocha bere chandan indar andiac arturic Españara, bai ta berendu ere Erresuma zabal onen zatiric gueientsuenac; bañan Guipuzcoaco Provincia, etsai talde
|
guztiai
gogor eguiñic, guelditu izan da beti lenagoco oñean bere jaiotzaco itzcuntz garbi gozoarequin; 75
|
|
|
Etxeberri Sarako medikuaren Eskuararen hatsapenac argitaratu gabea (XVIII. mende hasieran), Egiategi zuberotar irakasle filosofoaren euskal historia orokor proiektu gauzatu gabea (XVIII. mende amaieran), Iztueta gipuzkoar funtzionarioaren Guipuzcoaco Provinciaren condaira (1847an argitaratua), eta Hiribarren lapurtar apaizaren poema historikoak mende beraren erdialdean (1853an argitaraturiko Eskaldunak nabarmenduz). Ohargarria da lau autore hauetatik hiru laikoak izatea, eta
|
guztiek
ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak.
|
|
|
Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren. Edozein kasutan historia lan
|
guztiok
ez zuten euskarazko historia erlijiosoek adinako produkziorik ez oihartzunik lortu (ikus taula eta 7.1 zerrenda).
|
|
|
Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz
|
guztiei
fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
Soilik XVIII. mendetik aurrera azaldu zen Hego Euskal Herrian ere, Iparraldeko euskal narratibaren pareko korronterik (Larramendi eta haren jarraitzaileak).
|
Hau guztia
euskarazko narratibaren historia da. Oraindik ez gara euskarazko historiografiaren historian sartu.
|
|
|
nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke. Gainera euskarazko historia lan
|
guztiak
zerrendatuko bagenitu, lehenetik azkenera, historiografia hitzaren hirugarren definizioa beteko genuke, euskarazko historiografia osoa bilduz4.
|
|
|
Jadanik aurreratzen dugu,, euskarazko historiografia? gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina guk, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan dezala nahiko genuke5 Eta ikergai
|
guztiak
beren garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia, gaia ere guk boluntarioki sorturiko konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia?
|
|
|
Baina noraino jo aurrekarien bila? Ohikoa izaten da era
|
guztietako
diziplinek, ideologiek eta zientziek (aski berriak izan arren, edo bereziki orduantxe) beren aitzindariak eta jatorriak iragan urrunean bilatzea. Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko.
|
|
|
Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena azaldu zen, agian hamarkada batzuk lehenagotik zetorrena, baina une horretatik agerpen politiko zein literario
|
guztiz
berriak garatu zituena, epe berri bat irekiz. Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat.
|
|
|
266) (2002: 159) Hegoaldekoari dagokionez, bat datoz euskal historiografiaren paradigma aldaketa nagusia XIXren azken aldean kokatzean, ordura arteko
|
guztia
garai prekritikoan bilduz. Guk ere periodizazio hori segitu dugu bada.
|
|
|
Lan
|
hauek guztiek
noble leinuen historia zuten ardatz (errege dinastiena edo jauntxo dinastiena,...), ez herrialdeena (ez ziren, demagun, Nafarroaren historiak, baizik nafar errege erreginen historiak). Eta beren funtzio nagusia noble leinu baten (edo batzuen) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen.
|
|
|
Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean, nola joan zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina gure gaia ez da hori zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere. Eta aipatu ditugun obra
|
guztiak
erdara desberdinetan idatzi ziren. Izan ere, Euskal Herrian Erdi Aro osoan zehar, euskarazko hitz eta esaldi bakan batzuen salbuespenaz, gainerako guztia erdaraz idatzi zen (latinez, nafar erromantzez, gaztelaniaz, okzitanieraz, hebraieraz, etab); eta historia lanen kasua ez da salbuespena.
|
|
|
Eta aipatu ditugun obra guztiak erdara desberdinetan idatzi ziren. Izan ere, Euskal Herrian Erdi Aro osoan zehar, euskarazko hitz eta esaldi bakan batzuen salbuespenaz, gainerako
|
guztia
erdaraz idatzi zen (latinez, nafar erromantzez, gaztelaniaz, okzitanieraz, hebraieraz, etab); eta historia lanen kasua ez da salbuespena.
|
|
|
Erdaraz idatziriko aurreneko historia lanek, ahozko euskal diskurtso historikoen lekukotasunak jaso dituzte. Adibidez, Lope Gartzia Salazarrek aipatzen duen Jaun Zuriaren legenda, ahozko herri tradizioan erroturiko istorio bat dela dirudi, eta itxura
|
guztien
arabera Goi Erdi Aroko gertaeren nolabaiteko oihartzunak jasotzen ditu. Kantu bidez ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen.
|
|
|
bi zopa, oilanda egosia, bost erreki, bost pastel eta pikadillo, bost plater sarrerarako eta bost azkenak: menestra, krema, gozoak, fruta eta kafea;
|
guztia
ardoekin (Bordelekoak barne) eta piper txiki gozoez. 1801ean Getarian Humboldt-ek txakolinaz hitz egiten du (bale bizkarrezurretan apoiaturik hazten zutela mahatsondoa esanez).
|
|
|
Honekin batera, piperra eta tomatea ere zabaldu ziren. Honela, janariak asko ugaritu ziren, batez ere goi mailetan (XX. mendean, jada, gora beherekin bada ere, maila
|
guztietara
hedatu zen). Langile klaseetan zezina, urdaia, barbantzuak edo beste lekariren bat eta estimulanteak (alkohola eta kafea), patatekin.
|
|
|
1736an eskaera gogorragoa egina zuten, hots jaleak, kontserbak etab., gozogile ez zirenei egiten ez uztea, ordura arte egin bazituzten ere. Eskaera ez zen onartua izan, ordenantzetan ez zenez zehazten horrelakorik, baimena emanez auzoko ziren
|
guztiei
ekoizteko (galerazten bazuten, edo saiatzen baziren, gozogileei
|
|
|
Euskal Herrian gozogile (konfiteroak), okin eta pastelero hiru lanbide ezberdinak izan dira. Gozogileek kandelak, txokolatedun gozo
|
guztiak
(bizkotxoak barne) egin izan dituzte. Okinek ogiak, eta pasteleroek arrain eta haragiarekin egidako tortak prestatzen zituzten (horregatik, ostiraletan hartzen zuten jai, Elizaren eraginez ezarritako bigilia eguna zelako).
|
|
|
Beraz, kalitateak beherakada jasan zuen, sartu behar ez ziren frutak sartzean eta kaxen neurriak murriztean.
|
Hau guztia
–patrikak, betetzeko asmoz egina izan zen.
|
|
|
Produktu exotiko
|
hauek guztiak
pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen).
|
|
|
Fruta zukuak elurrarekin nahasten hasi ziren ere.
|
Hauek guztiak
Erdi Arora igaro ziren.
|
|
|
hobeki prestatzeko formulak adierazi zituzten. Liburuan zetorren, aipatutako
|
guztien artean
, sagardo eta gereziekin egindako pattarra nola egin, edota likore espumosoak egiteko zein sagar mota ziren hoberenak.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu
|
guztitik
ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza handirik eman, baizik
|
guztiz
kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
nafarreria6. tartean Gasteizen izan zen nafarreria epidemiaren ondoren Real Sociedad Bascongada de Amigos de País erakundeko kideek inokulazioa bultzatu eta orokortu zuten gaixotasun honen aurka; txertoen aurrekari hau zen haren aurka egiteko zegoen sistema bakarra. Hala eta
|
guztiz
ere, populazio baldintza txarretan bizi zen eta, zer esanik ez, higienikoetan, eta, horren erakusgarri zen haur hilkortasun tasa handia. XVIII. mendearen bukaeran Gasteizeko hiriko ordenantzetan garbiketa eta higieneari buruzko aipamenak egiten ziren:
|
|
|
hiriaren garbitasunaz, kaleen garbiketaz, eta abar, hiritar bakoitzak egin beharreko zeregin erara aipatuak zirenak. Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza uztea (gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere
|
guztiz
abandonatuak zeuden. Beraz, esan daiteke, higiene falta nabari zela Gasteizen, egoera larriagotzen zuena izurri garaietan.
|
|
|
Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20: . Zeure herria, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/ hark nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia eman zenion zerutik,/ zapore askotakoa,
|
guztientzat
atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna azaltzen zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi, hura bihurtzen.
|
|
|
XVI. mende bukaeratik, Erdi Aroan ekialdeko produktu exotiko bat izandakoa gehiago kontsumitzen hasi zen. XIX. mende erdialdean gizarteko maila sozial
|
guztiek
jaten zuten.
|
|
|
Europan azukre erremolatxako industriak hazkundea jasan orduko, Mendebaldeko Indietan beherakada eman zela, eta, haren ondorioz, esklaboen askapena gertatu zela ere, esan izan da. Erremolatxaren erabilerarekin, azukrea gizarte maila
|
guztietara
iritsiko zela jakin badakigu.
|
|
|
ingelesez?, baina gero Rum bezala gelditu zen. Merkataritzarako oinarrizko produktua bihurtu zen, eta indioekin elkartrukerako
|
guztiz
baliagarria. Gainera, rona ingeles armadarako edari ofiziala bihurtu zen.
|
|
|
XVIII. mendean tea oraindik produktu garestia zen, baina mende horretan gizarteko maila
|
guztiek
kontsumitzen hasi ziren.
|
|
|
Txokolatearen, urrezko mendea? izan zen, talde
|
guztiek
edango zuten eta Gipuzkoako Karakas-eko Konpiniak holandarrei merkatalgoaren monopolioa kendu zion, prezioak erdira jaitsiz.
|
|
|
1Lan hau 1996ko udaberrian egin zen, orduan hasi berria zen elikadurari buruzko ikerketa historikoa. Harrezkero elikaduraren historiari buruzko bibliografia asko hazi da Europan eta asko iritsi zaigu gaztelaniara itzulita guregana; jakina,
|
hori guztia
ez da ageri gure lanean. 2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria?
|
|
|
Ikertu nahi dugun gaiaren testuingurua zehazteko, esan behar da, XVIII. mendeko Europan kontraste handia zegoela populazioaren gehiengoaren eta aberatsen klasearen artean. Populazioaren kopuru handi baten bizi maila neurri minimoetan zegoen orduko gizarte
|
guztietan
eta, bitartean, gutxi batzuk oparotasunean bizi ziren.
|
|
|
erakunde lokalen arteko gatazkak, errepideen eraikuntzak planifikatu, probintzietako zergak ezarri, aginpide ezberdinak hautatu, eta abar. Junteroak aukeratzeko bide ezberdinak zeuden, baina herri txikietan herritar
|
guztiek
hartzen zuten parte prozedura horietan. Populazio handiko nukleoetan, aldiz,, hautesle gorpua?
|
|
|
Sailari egonkortasuna ematez gain, taldekideen arteko harreman eta adiskidetasunak pertsonen arteko txandatzea era egokian eta apurketarik gabe egitea ahalbideratu du, egitasmo koherentea osatuz, euskaraz lan egiteak suposatzen dituen mugak kontuan hartuz. Taldea Euskal Herrian euskaraz lan egiten duten historiagile
|
guztiak
UEUra hurbiltzen saiatu da, iritzi eta arlo desberdinetako ikerlari eta irakasleei ateak irekiz. Alde horretatik, arestian aipatu ditugun ikastaroei erreparatzea nahikoa da gaien aniztasunaz eta garaiko historiografiaren kezkekin, eta bere mugekin, zuen loturaz konturatzeko.
|
|
|
Arteak erabat praktikoa izan behar zuen, hau da, funtzionala, ideia konkretuen igorpena burutzeko landua. Ideologiaz beteriko arte horrek aipamen konkretuak izango zituen, artea
|
guztiz
politizatua egongo zelarik.
|
|
|
Horrekin nazionalismoaren ideia bultzatu nahi izan zen. Nazionalismoan herriaren arlo
|
guztiak
maitatu, defendatu eta ahal izanez gero indartzea bilatzen delako. Hondarea babestuz, errusiar historia, kultura eta tradizioak mantenduko zituzten.
|
|
|
Errusiar artistek Frantziako Kubismo, Italiako Futurismo edota Konstruktibismoaren kontrako jarrerak erakutsiko zituzten, Mendebaldeko Europatik ekarritako joerak zirelako. Arte
|
guztiz
errusiarra nahi zuten eta kanpo eraginetatik euren independentzia markatzeko elkarteak eratu zituzten, adibidez NOZH (Margolarien Elkarte Berria). Konstruktibismoak aurrikusitako artearen heriotzaren kontrako jarrera azaldu zuten, eta primitibismo edo arte herrikoian oinarrituta, arte industrialean murgildu ziren.
|
|
|
Garaiko bizimodua islatu behar zuen arterako bidea behin betikoz ezartzea zen xedea. Elkarteko kideak, artearengatiko artea, ren
|
guztiz
kontra zeuden, eta neo akademizismoa, arte figuratibo berriaren forman adierazi zuten.
|
|
|
Hau da, Stalinek seinalatu zuen zein zen Errusia berrian artearen, bide zuzena?. Honekin batera heziketa artistikoaren sistema
|
guztia
berrantolatzeari ekin zion. Baina sistema berria ezarri aurretik, zaharra desegiteko hainbat urte behar izan zituen, ondorioz denbora luzea igaro zelarik arte eskola gabe.
|
|
|
Errealismo sozialistaren estiloa logikoa litzateke beraz ikuspuntu honetatik. Etorkizun sozialista oso hurbil ikusten zuten eta aurrikuspena erreala izan ez arren, ez zen utopikoa ezta
|
guztiz
irreala ere, gertatu behar zela ziur baitzeuden.
|
|
|
Errusiaren historian lehenengo aldiz, artea, herri osoaren mobilizaziorako eta kontzientziaziorako tresnarik baliagarriena bezala ulertuko zelako. Horrela arteak funtzio
|
guztiz
praktikoa bereganatu zuen.
|
|
|
Inspirazio iturriak errusiar sustrai eta ohituretatik hartu zituzten, ikono erlijioso errusiarretatik. Ordura arte mundu osoak Europara begiratzen zuen, mendebaldean eginikoak nazio
|
guztietan
eragina zuelarik. Hala ere, artista askok, mendebaldeko arteari buruz dena ikasia izatean eta honek gehiago eskaintzen ez ziela ikusirik, norberaren herriko artea aztertzeari ekin zioten.
|
|
|
Horrela, inspirazio iturria, Asia, Afrika edota Polinesiako arte primitiboan bilatu zuten. Garai honetan, aurretik indarrean egondako mendebaldeko gizartea kutsatua zegoela pentsatzen hasi ziren, aurrerapen
|
guzti horiek
gizakiaren gaizkia areagotzen zutela azpimarratuz eta teknologia gizakiaren kontra bueltatuko zela baieztatuz. Ondorioz mendebaldeko pentsaeraren kutsaduratik libre zegoen ikuslegoa aurkitu nahi zuten, puruagoa izanik akademizismoaren jokoan eroriko ez zena.
|
|
|
XIX. mende bukaera eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetan aurreko
|
guztiarekiko
haustura gertatu zen arte mailan. Herriak jasaten zituen aldaketek eraginda, arteak ere, mundua eraldatzeko nahi horretan, dinamismo handiko papera beteko zuen.
|
|
|
–Baina halako materialen premia handia dugu, historialari baten eraikuntza prozesuan: historialari bihurtzeko hain zuzen ere, oso inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu, behar dugun informazioa ez ezik, baita aritzeko modu bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta
|
hori guztia
erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari diskurtso bat garatzeko orduan. Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere).
|
|
|
iritzi zion. Eta azkenik Anjel Lertxundik historia eta literaturaz idatzitako saioa ere
|
guztiz
azpimarragarri ikusi zuen.
|
|
2004
|
|
|
Erregimen berriaren ideario morala familiaren gainean eraiki zen, eta Eliza katolikoak hartu zuen hau gainbegiratzeko ardura. Familia hauen osaketa
|
guztiz
iherarkikoa zen, eta autoritatea gizonaren esku zegoen. Emakumeek aginte hau onartu eta seme alabei helerazteko ardura zuten.
|
|
|
Erroldak errepasatzen ditugunean badirudi emakumeen eta lan merkatuen arteko harremana noizbehinkakoa dela. Ezkondu aurretik fabriketan, neskame moduan, e.a. lan egiten zuten emakumeak agertzen dira dokumentuetan, baina ezkondu ostean emakume
|
guztien
jarduereak «sus labores» izendapenaren barnean sailkatzen dira. «Sus labores» kategoria honen atzean gordetzen dira emakumeek isilka, errekonozimenturik gabe, burututako lan guztiak.
|
|
|
Ezkondu aurretik fabriketan, neskame moduan, e.a. lan egiten zuten emakumeak agertzen dira dokumentuetan, baina ezkondu ostean emakume guztien jarduereak «sus labores» izendapenaren barnean sailkatzen dira. «Sus labores» kategoria honen atzean gordetzen dira emakumeek isilka, errekonozimenturik gabe, burututako lan
|
guztiak
. Dokumentu historikoetan agertzen ez diren arren ahozko historiaren bitartez berreskura daitezke beraien bizipenak.
|
|
|
Ezkondu ostean senarrak eta berak herrian erosi zuten pisua. Senarrak lantoki batean lan egiten zuen, baina irabazten zuen diruarekin ez zen iristen gastu
|
guztiei
erantzutera. Etxeko ekonomiari beste diru sarrera bat gehitzeko etxean albornozak josten hasi zen Arantxa:
|
|
|
Mercedesek azaltzen duenez, Zikuñagarako etxean egiten ziren lan hauek
|
guztiz
femeninoak ziren, isilpean egiten zirenak, eta isilpean ordaintzen zirenak.
|
|
|
1900 urtean hasi zen Hernaniko industrializazioa abian eta 50, 60 hamarkadetan hartu zuen behin betiko indarra. Urte hauetan Hernaniren itxura
|
guztiz
aldatu zen. Ekonomiari dagokionez, industria sektoreak nekazaritza baztertu zuen.
|
|
|
Eraldaketa garai honetan, gizarte aktore
|
guztiak
izan zuten bere protagonismo esparrua. Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen hasi ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian utziz.
|
|
|
Tennessee Valley Authority New Deal aren proiektu handiena izan zen. 1916an haranean presa handi bat eta munizio planta bi eraiki ziren, baina plan honek haraneko errekurtso energetikoak ez zituen
|
guztiz
garatu. Harana zazpi estatuk osatzen zuten eta zeharo atzeratuta zegoen.
|
|
|
1936ko demokraten biltzarrean Roosevelt aukeratu zuten berriro, plataforma errepublikarrak kongresuaren boterea zurrupatzea, estrabagantziak egitea eta Washington-eko boterea zentralizatzea egotzi zion. Hauteskundeetan errepublikarrek ez zuten Roosevelt-en mailan egoteko aukerarik eta presidente ohiak inoiz ezagutu gabeko aldearekin irabazi zuen, bi estatutan izan ezik gainerako
|
guztietan
. Horrela, erreforma garatzeko beste mandatu bat zuen.
|
|
|
Lanaren Federazio Amerikarreko buru gehienek eskulangileen sindikatuak nahi zituzten, eta produkzio handietako industrien kualifikatu gabeko soldatapekoak antolatzeko asmorik ez zuten erakusten. 1935ean buruzagitza sindikalaren gutxiengo batek Committee of Industrial Organization eratu zuen, horiek industria bakoitzeko langile
|
guztiak
bilduko zituzten sindikatuak nahi zituzten. Bi urte beranduago, Lanaren federaziotik bota ostean Congress of Industrial Organizations (CIO) finkatu zuten.
|
|
|
Depresioak beltzengan eragin izugarria izan zuen, IGNko aurrerapen
|
guztiak
ezabatu ziren. Iparraldeko hirietan langabezia zurien bikoitza zen.
|
|
|
1932an Men at Work liburua argitaratu zuen, gizaki moderno eta makinari buruzko estudio bat, lanaren benetako izaera islatu nahirik. Hasieran gai
|
guztiz
berri bat landu bazuen 30 hamarkadan beste hainbat artisten artean bat gehiago bihurtu zen eta askok bere lanari zaharkitua iritzi zioten.
|
|
|
Makinaren eta lantegiaren zorigaiztoko eraginari aurre egiteko erantzun berriak behar ziren; horrela, 30 hamarkadan dokumentu pastoral antzekoak sortu ziren bizitza era tradizionalak erakusten zituztenak irudi bukoliko eta arkadiarrekin. Baina gauza
|
guztien
gainetik gizabanakoen erretratuak ziren, mundu tradizionalaren aurpegi indibidualak.
|
|
|
Hiru erakunde hauetan argazkilaritza proiektua mantendu zen eta bilduma oso bat gordetzen da. Amerika amerikarrei erakustea zen helburua, biztanle
|
guztien
laguntza beharrezkoa zelako eta argazkien bidez jendearen begiak irekitzea bilatzen zen; New Deal aren aldeko propaganda modu bat bezala ikus daiteke. Bilduma honek baditu ere gobernuko beste erakunde batzuetan eta gobernuz kanpoko erakundeetan ateratako argazkiak.
|
|
|
Lehendabizi Arthur Rothstein kimikari eta argazkilari zientifikoa, gero Carl Mydans, RA n parte hartutakoa, Walker Evans eta Ben Shahn ilustratzaile eta margolaria elkartu zituen, eta azkenik Dorothea Lange sartu zen. Europan ez dago FSAren antzeko ezer; baina produktu
|
guztiz
amerikarra izan arren argazkilari asko emigranteak ziren, esate baterako Jack Delano ukraniarra, Theo Jung austriarra, Ben Shahn lituaniarra. Jatorri horrek, izatez proiektuaren ikuspegi dokumentalari lagundu zion, zeren inoiz aipatu denez, kanpotar batek ezin du ekidin mundua lilurarik gabeko objetibitatez ikustea.
|
|
|
Mundu mailan, lehen mundu gerraz geroztik, ekonomia kapitalistaren zuzendaritza, Ingalaterraren eskutik, Ipar Ameriketara pasatu zen. Ondorioz, AEBetako Depresioak herrialde industrializatu
|
guztietan
izan zuen eragina; eragin are gogorragoa AEBen ekonomiaren menpekotasunean bizi ziren lurraldeetan. Baina beherakada AEBetan bertan oso bortitza izan zen, eta aurreko oparotasun garaia zela eta min psikologikoa ere handia izan zen.
|
|
|
akzioak ordura arte ezagutu gabeko prezioak izatera eraman zituen, 1927tik 1929ra ohiko akzioen prezioak %300ean igo ziren. 1929eko udazkenean merkatuak errealitatearekin zuen erlazioa
|
guztiz
galdu zuen; hori dela eta espekulatzaile handi batzuk beraien ondasunak likidatzen hasi ziren. Irailaren erdialderako prezioak erori egin ziren eta Urriaren 24ean (Ostegun Beltza) behea jo zuten izuak jotako salmenta olatu baten ostean.
|
|
|
Demokraten programak ez zuen alde gehiegi errepublikarrenarekin, ezberdintasun nagusiena lege lehorra ezeztatzeko asmoa zen. Demokratek garai latzen errua Hoover i bota zioten eta Roosevelt-en estatu
|
guztietan
irabazi zuen, seitan izan ezik.
|
|
|
Presidente berriak esku hartze txiki eta egokiekin bankuen itxiera aldarrikatu zuen. Horrela, banku
|
guztiak
kontrol federalaren azpian ezarri eta herritarrei aurrezkiak bankuetan sartzeko gomendatuz krisia bukatu zen. Ehun Egunak izeneko garaia orduan hasi zen, hau da, aktibitate frenetikodun garaia.
|