|
2003
|
|
|
Emeki emeki, errotazio mugimenduakjoanarazitakoastroakgas egoeraprimitibotikgorputzgori goriakizaterairitsiziren, hozketarenetakondentsazioarenemendioarenondorioz.Izanere, kondentsazio hazkorhorren
|
eraginez
, bero kantitateikaragarriaaskatuzen, etaastrohoriek, delaeguzki, planetazeinilargi, pilotagoribihurtuziren, metalezkotantakgaldatan ziruditenak, argiaetaberoairradiatuz.Bero galeraeskergahorrekkondentsaziogehiagoekarrizuen, eta, azkenik, geruzasolidomehebatgauzatu zen, gori goritanzegoenesferarenazalean.Jazokunehorieiguztieidagokienez, Lurizenekoplanetaezbidedazerukogainerakoastroetatikbereizten.
|
|
|
Etxeparemedikuaeuskaraekumenikoaren premialarrianzegoen, kolkoanzerabilenapapereanetzanerazteko, eta ekumenismohorieuskararen mugetatikkanporaerehedatu zuen. SeberoAltuberen
|
eraginez
edo?, lehenagoaztertudugunez.Etxeparek, hortaz, bereganatueginzituenAltuberen lexikoareningurukoideiak, etanazioarteko bideahobetsizuen: garbiro atzemandaitekebereidazlanakirakurtzean.Halaere, horrekezduesan nahibestelako bideakzarratutzatjozituenik, ezetabaztergarritzat zeuzkanik.Ikusi, esaterako, 1929anzeradierazizuen, Euskaltzaindiasortzenari zenhitzberriengainekokitzikabatean:
|
|
|
Lehenengoaren arabera, asteroideerraldoibatekjozuenlurrarenkontra orain65milioiurte.Bigarrenakdioenez, inpaktuostekoingurune baldintza berriekzutenondorioztatu masa suntsipena.Badirudilehenengoaguztiz frogatutadagoela.Bigarrena, ostera, askozazerekorapilatsuagoa suertatuda. Meteorito handibaterorizenorain65milioiurte, baina, beharbada, ezzuen biotaglobala, mundukofaunaetafloraosoa?
|
eragin
. Esannahibaita, ez daudeargiinpaktuakKretazeokobizidunetanedukizitzakeenondorioak.
|
|
2007
|
|
|
Jakina, La, tte pentsalariaren aro entzutetsuaren aurretiko urteak ekintza intelektualez josirik baino ezin dira egon; pentsalari, intelektual eta zienti, koez inguraturik baino ezin dira egon, ekintzok burutu ahal izateko. Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek
|
eraginda
, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute. Erakusle gisa, Piarres La, tteri buruzko gure lan hau, non jende ikasia baino ez zaigun agertuko irakaslearen sarekideen artean.
|
|
|
Katolikotasun ortodoxia bakarrean, nkatzen diren euskaldunak, eta euskal zibilizazioaren oinarria kristautasunean zetzala defenditzen zutenak, bidegurutzean aurkitu ziren; batzuek, industrializatu gabeko herrialdeak alegia, ohizko integrismo tradizionaletik abiatuz ikuspegi totalitario esklusiboan agian; faxismoaren proposamenak zuzen zuzenak ikusiko dituzte. Aitzitik, oinarri berdintsuetatik abiatu arren, industriagintzak
|
eragindako
hiritar bizimoduak eta gizarte antolakizun berriak eta pluralak beharbada, abertzale aderdiko buruzagien bilakaera ideologikoak ere ezbairik gabeko garratzia iza nik, euskal abertzaletasuna aureka demokratikoaren bidean ezarriko zen, zalantzak izan arren10.
|
|
|
Elkarrizketa horien bidez lekukoek 20, 30 eta 40 hamarkadetan bizi zituzten gertaeren ardatz nagusiak ezagutu nahi izan ditugu, elkarrizketetan subjetibitatea nagusituko zela jakinik ere. Era berean, metologikoki elkarrizketak amaiera irekikoak izan zitezen ahalegindu ginen eta, jorratu nahi genuen gaiarekin elkarrizketen zirriborroa prestatu bagenuen ere, erantzulearen berbaldia bera izaten zen galderak
|
eragiten
zituena.
|
|
|
Baina aurrera jarraitu baino lehen, aipa ditzagun beste gertaera batzuk, Eskualdunaren bilakaeraren parean gertaturikoak. 1897 urtearen inguruan, Pierre Broussaini, Parisen medikuntza ikasten ari zela, bururatu zitzaion Société> Patriotique> Basque> elkartea eratzea, ikaskide kebekiar nazionalistek
|
eraginda
; Broussainek Resurrección Mª de Azkueri azaldu zion burutapena155 Elkarte abertzalea sortzearen aldekoa izan zen Albert Constantin156 ere. Proiektua 1898an aurkeztu zuten, Larresoroko apazgaitegiako ikasle ohiei.
|
|
|
Gerra amaiturik, eta ekonomiaren egoera latzak
|
eraginda
, astekariaren tamaina txikitu behar izan zuten, baita orri bakarrean argitaratu ere. Baina urritasun egoerak aldakuntzen beharra sorrarazi zuen idazle askorengan174 Horrela gerratik itzuli ziren hainbat lankidek, gerlari ohiak?
|
|
|
Azaldu beharra dago Iparraldeko esparru euskaltzalea bi zatitan zegoela banaturik, ideologia politikoak
|
eraginda
; Azkuek dAbbadiek bultzaturiko alternatiba xuriarekin egin zuen bat, Guilbeau eta Julien Vinson errepublikazaleek sustaturiko euskal festa gorrien aurrean276 Izan ere, Guilbeau eta Vinson kexu ziren dAbbadiek antolaturiko jaiak gero eta politizatuago zeudelako, kexu ziren xurien aldeko jaialdiak zirelako, hala nola, 1974an Jaungoicoa eta Erriya karlisten aldeko poesiak lehenengo saria irabazi zue... Azkenean, Guilbeau eta Vison errepublikazaleak Association> Basque> de> Jeux> Floraux> eta bere ospakizun propioak antolatzeari ekin zioten.
|
|
|
harreman txikia Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzarekin, baina batere ez Société> des> Sciencies, > Lettres> et> rts> de> Bayonnerekiko. Harreman horiek jatorri berbera izanak
|
eragin
zituen, bai geogra, aren aldetik baita bultzatzaileen aldetik ere, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek bultzatu baitzituzten bai Eusko Ikaskuntza baita Euskaltzaindia ere. Harreman urriak izatea Eusko Ikaskuntzak eta Euskaltzaindiak aztergai desberdinak izateak eragin zuen, Eusko Ikaskuntzak zientziaren arlo guztiak aztertu baitzituen eta Euskaltzaindiak euskal hizkuntza baino ez.
|
|
|
Harreman horiek jatorri berbera izanak eragin zituen, bai geogra, aren aldetik baita bultzatzaileen aldetik ere, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek bultzatu baitzituzten bai Eusko Ikaskuntza baita Euskaltzaindia ere. Harreman urriak izatea Eusko Ikaskuntzak eta Euskaltzaindiak aztergai desberdinak izateak
|
eragin
zuen, Eusko Ikaskuntzak zientziaren arlo guztiak aztertu baitzituen eta Euskaltzaindiak euskal hizkuntza baino ez. Harrigarria, hala ere, hain erlazio txikia izatea, Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzatik sortu zela kontuan harturik.
|
|
|
Aldizkari berean idazteak ez du esan nahi lankideek harremanik izan zutenik; euskalzaleek burutu zituzten bilera eta ospakizunak izan ziren, ostera, elkarrekikotasuna
|
eragin
zutenak. Hain zuzen ere, Jean Etcheparek Piarres La, tteren aurkezpena Gure> Herrian egin zuen urte berean325, 1924an, aldizkari horrek dei bat zabaldu zuen lankideen artean Lapurdiko Getarian elkartzeko, elkarren arteko ezaguera egiteko garaia zelakoan:
|
|
|
Ikusten dugun legez, elkarte baten ordezkari izateak hauei buruzko iritziak ematera
|
eragin
zituen kritikariak. Azkue euskaltzainburuak eta Lhande euskaltzainak onespen eta arbuiozko komentarioak jaso zituzten; gainontzekoek onezpenezkoak baino ez.
|
|
|
Hurrengo lerroetan aipatu dugun La, tteren jarduera berriaz ari izango gara. Dena dela, gazteekin buruturiko ekintzok ez zuten La, tteren aurreko zereginekiko haustura
|
eragin
; izan ere, Piarres La, tte ez zen Eskualduna> eta Gure> Herria tik aldendu edo alboratu, eta buru belarri Eskhualherrizaleak, Menditarrak, Begiraleak> eta Aintzina> kazeta sustatzera eta indartzera544 abiatu, Kepa Sudupek azaldu duen bezala, baizik eta, lan intelektualetan zirauelarik545, euskaltzaletasuna bultzatzeari ekin zion.
|
|
|
Aintzina> euskaltzaleen argitalpena 1937an desagertu zenean, lankideak banandu egin ziren eta taldea desagertu. Hain zuzen ere, guztiek ideia euskaltzaleak bazituzten ere, mugimendua desegin zen partaideen pentsamolde politiko desberdinek
|
eraginda
. Jacques Mestelanek horrelaxe azaldu du Espainiako gerran protagonista izan zenaren garaiko egoera politikoa:
|
|
|
1930 hamarkadan Piarres La, ttek gazteak
|
eragin
zituelarik euskal kulturan murgil zitezen, 40 hamarkadan lan emaitzak ikusi zituen, beronen lankide gazteek Aintzina> birsortu baitzuten 1942an, 1943an amaitu bazen ere, eta Euskal Gazteen Batasuna, 1943tik 1944ra arte iraun zuena.
|
|
|
Dena dela, hasiera baten, euskaltzaleek Ybarnégarayren politika baztertu bazuten ere, 1936ko hauteskundeetan La, ttek Ybarnégarayri botoa emateko eskatu zuen Aintzinan, bide bakarra baitzen komunistak lortzen ari ziren indarra eteteko848 (euskaltzaleek etsaitzat zituzten komunistak). Horrela, Aintzinak herritarrak
|
eragin
zituen à rejoindre... lordre établi quil critiquait avec tant de véhemence849, euskalzaleek ez zutelako euren burua gai ikusten mugimendu ezkertiarrari aurre egiteko nazionalismo frantziar eskuindarrarekin bat egin barik.
|
|
2008
|
|
|
aurkitu, banandu, barkatu, begiratu, besarkatu, bete, bihurtu, borrokatu, bukatu, bultza tu, deitu, edan, egin, egon, egotzi, ekarri, elkartu, eman, entzun, erabili,
|
eragin
, eraman, erantzun, erein, erosi, erre, erreparatu, esan, eskaini, eskatu, eskiatu, etorri, eutsi, ezkon du, eztabaidatu, gelditu, gertatu, gogoratu, hartu, hasi, hautatu, hautsi, hazi, hil, hornitu, hozkatu, hustu, ibili, igo, ikasi, ikusi, irakurri, iraun, iritsi, isildu, isuri, izan, izendatu, izerditu, jaitsi, jakin, jan, jantzi, jarraitu, jarri, jaso, jo, joan, jokatu, josi, kezkatu, koka tu,...
|
|
|
Aditzen semantika kontuan hartzen badugu, mota askotako aditzak ditugu (informazio hori, hain zuzen, hiztegiak eman behar digunez, ez dugu guk hemen kontuan hartuko, aditzen forma edo itxuran
|
eraginik
ez duen bitartean). Horietako batzuk inkoatibo dei tzen ditugu.
|
|
|
Gu, Levin eta Rappaport i jarraituz, inkoatibotasuna lexikoko balio gisa ikusiko dugu, horrek ez baitigu behartzen egitura bata edo bestea hautatzera oinarrizko egitura gisa. Izan ere, badira aditzak berezko inkoatibotzat jo tzen direnak, esaterako, erori, > ez dutenak pareko kausatiborik(* erori du;* jaio du); eta baita berezko kausatibotzat jotzen direnak,
|
eragin
, esaterako, ez dutenak pareko inkoatiborik(* eragin da). Operazio lexikalen bidea hartuz gero (hau da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu genuke.
|
|
|
Gu, Levin eta Rappaport i jarraituz, inkoatibotasuna lexikoko balio gisa ikusiko dugu, horrek ez baitigu behartzen egitura bata edo bestea hautatzera oinarrizko egitura gisa. Izan ere, badira aditzak berezko inkoatibotzat jo tzen direnak, esaterako, erori, > ez dutenak pareko kausatiborik(* erori du;* jaio du); eta baita berezko kausatibotzat jotzen direnak, eragin, esaterako, ez dutenak pareko inkoatiborik(*
|
eragin
da). Operazio lexikalen bidea hartuz gero (hau da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu genuke.
|
|
|
Operazio lexikalen bidea hartuz gero (hau da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu genuke. Oinarrizkotzat kau satiboa hartuz gero, erori, agian bota tik sortu genuke, eta inkoatiboa hartuz gero,
|
eragin
en inkoatiboa lortzeko gertatu?, genuke.
|
|
|
Ordea, sintaxian aurrera egiteko, hitz batek izan ditzakeen interpretazio haueta tik guztietatik delako testuinguruari dagokiona hautatu behar da; alegia, deskribatu tako interpretazio guztiek
|
eragindako
anbiguotasuna desanbiguatu behar da.
|
|
|
b) Berbaldiaren aitzineratze geldoagoa edo motelagoa
|
eragiteko
, hizketaldiaren arretagunea behin eta berriro mantenduz. Esan denaren errepikatzeak eta erredundantziak hiztuna eta entzulea uhin berean mantentzen ditu (Ong, 1987).
|
|
|
c) Metahizkuntza funtzioa. Errepikapenak, izan ere, komunikazio eraginkorragoa
|
eragiten
du, beti ere mezuaren kodeketa eta deskodeketa errazten baitu. Honela,
|
|
|
Behar bada, Oja> toponimoaren (Rio>, Rioja ren) erro etimologikoan euskal oia (n) >, bosque? dela koa, belarizazio berantaz, hots, gaztelaniar fonetikaren
|
eraginez
,* Oja (n) > bihurtua; beste bidea otza>, frío, edo osa>, lobo?
|
|
|
Esan beharrik ez dago hauetako anitzetan ea> gisako fonetismoak ematen direla. Orobat aipatzekoa gaztelaniar fonetikaren
|
eragin
zuzena, s> > j> gisako bilakaeran, adibidez, Ezkizarana > > Ezkijarana, > Kanpozarra > Kanpojarra, Arabako Basalde > > Bajalde, > Basauri > > Bajauri> eskualde, aspaldi, gaztelaniaztatuko kasuen araberakoa.
|
|
|
10) KANPO: Kanpoa> ranas> Pradilla), Kanpojarra> (Villagalijo, pro bableki* Kanpozarra> batetik, aurredortsala gaztelaniak
|
eraginda
belare bihurtua, Villagalijo), Kanpua> (Fresneda), Kanpugaina> (Ezkerra, Santa Olalla), Kanpuzkina> (Rábanos, Ahedillo).
|
|
|
24) ZORROTZ: Gehienetan, azkeneko silabak afrikaziorik ez du gaztelaniar fonetikaren
|
eraginez
. Mendiko> Zorroza, Zorzas> (Zorrotzas?), > Ginzorzas>?).
|
|
|
laniar azentuaren
|
eraginez
). Zarraga> (baratzea, erreg.
|
|
|
Hurrengo fenomenoak atze man daitezke toponimo horietan: a) lehen bokalaren erorketa (Txarreturre>(* (E) txa rriturri), Turraldea> (I) turraldea), Igutia> (Riogutia, Regutia), Zagañas> (I) zagañas, Zaga> (I) zaga(?). b) Bokaleen erorketa azentuaren
|
eraginez
(Utarna> (Utarana). c) Ea> talde bokalikoaren ixtura (Basardia> (Basartea), Landabea (s) > (Landabias). d) Artikulu erromanikoaren sasi intepretazioa (La> Remendia> (Larremendia), La> Renguna> (Larrenguna). e) Bestelako adulterazio eta sinkopak (Ilukare> (Erukare, Errukare), Erbineta> (Arbineta, Ermineta), Riotaldea> (Ri... Beste toponimo askok ez du jasan adul terazio nagusirik, elementuak aski garden iraun dutelarik Luzea> > (largo), Zelaya
|
|
|
Ezkarna> (soroa, erreg. 610); agian,* Ezkerrana> baten sinkopa, gaztelaniar azentu bortitzaren
|
eraginez
, maiz, arana arn> (arana) > bezala ematen baita atzetonikoaren erorketaz. Bide berdinetik bestetan Ezkargaña, > ro, > > Eskualdeko toponimian, arce campestre?
|
|
|
ar (a) na>, valle? islatu bide du, azentu atzetoniko arrotzaren
|
eraginez
).
|
|
|
Mendegillo>, probableki, mendi ren ildokoa, amaieran gazte laniar txikidurazko atzizkia duela; erreg. 1441 Batzuetan ere mende > mendi> ordez, gaztelaniar bokalismoaren
|
eraginez
). Montikillo> (erreg.
|
|
|
batean, bigarren elementua ez ezaguna zaigularik, amaiera za> atzizkia izaki. Arlanzóngo ibilbidea aspaldian Santiago bidea izan zen, eta bertan kanpoko jendeen
|
eraginez
euskal topo nimo zaharrak desagertzea sinesgarri da. Berdin esan daiteke Burebako eskualdeari dagokionez.
|
|
|
iturre, > azken bokalaren irekiera berantaz, gatelaniaren
|
eraginez
. Villafrancako topo
|
|
|
1727). Kroziaga> (San Clementeko lur-saila, l753 urtea;* Kruziaga> baten formula beranta bokaleen irekieraz gaztelaniar fonetikaren
|
eraginez
). Kuturria> (Espinosako lur-saila; bigarren osagaia, probableki, (i) turria> (fuente).
|
|
|
Lehendabizi, elizarenak aztertuko ditut, politikoak baino askoz aldakuntza gu txiago izan dutelako. Gainera, hizkuntzalariek badakite zer
|
eragin
duen edozein era kundek hizkera batean eta, antzina, euskal herritarrentzat eragin nagusiena Eliza Erakundeak zuen. XIX. mendearen hasieran Napoleonen Konkordatorarte, mendez
|
|
|
Lehendabizi, elizarenak aztertuko ditut, politikoak baino askoz aldakuntza gu txiago izan dutelako. Gainera, hizkuntzalariek badakite zer eragin duen edozein era kundek hizkera batean eta, antzina, euskal herritarrentzat
|
eragin
nagusiena Eliza Erakundeak zuen. XIX. mendearen hasieran Napoleonen Konkordatorarte, mendez
|
|
|
...bikariek eta merindadeek norainoko kidekatasuna duten banan banan ikertzerik ezinezko gertatu bazitzaigu ere, horretarako norbaitek espreski ikertu behar lituzke dauden material oso aberatsak, Kalahorrako elizbarrutiaren artxibo an. Tartean, esan dezaket eta, Juan Manuel Etxebarria zeberioztarra lagun Zeberioko euskara Arratiakoan sartzen dela eta ez Bonapartek, bere mapan, Jose Antonio Uriarteren
|
eraginez
, Arrigorriagako azpieuskalkian. Esan behar da, mendez mende tan, Zeberio Arratiako merindadeko herrietako bat zela eta artziprestazgo ere.
|
|
|
Ikertzeko dago hori ere. Nafarroan ez bada ere, Alfontso Irigoienen
|
eraginez
eta erabakiz, Aragoira pasatu zen eskualde handi bat, elizak Valdonsella deitua. 1745erarte, 48 herri, eskualde horietakoak ziren eta ez Aragoikoak, gero pasatu ziren, eta gaur ere hala dira, Jakako elizbarrutira.
|
|
|
Aldaera geografikoen berri emateko orduan, hedapen geografikoari eta hizkuntza osoaren baliabideen artean aldaera horrek egiten duen hautapenari begiratzen diogu, baina aldaera funtzionalen ezaugarriak finkatu nahi ditugunean, ezinbestekoa dugu erabilera esparruak eta komunikazio egoerak kontuan hartzea: solaskideen ezaugarriak eta inplikazioa, euskarria (mintzatua, idatzia, elektronikoa?), komunikazioaren xedea (informatzea,
|
eragitea
–) e.a.
|
|
|
Esan ohi da erabilera berezituetan komunikazioaren xedea informazioa transmititzea dela baina badira berbaldi berezituari nabariki
|
eragiten
dioten beste xede batzuk ere. Adibidez, Jaume Martí-k (2001) nabarmendu duenez, xede horien artean maiz egoten dira adituaren irudiaren indartzea, taldearen mugak zaintzea e.a. Esate baterako, eta adibide hau Larrinagari (2001) zor diogu, futbol talde bateko jokalari batek izan duen lesioa azaltzeko sendagileak prentsaurrekoa eman eta, afectación sinobial del ligamento cruzado posterior?
|
|
|
(6) a.% Odoleko glukosa kontzentrazioak gora egiten badu, HERIOTZA
|
ERAGIN
DEZAKETEN FAKTORE GUZTIAK [ETA BATEZ ERE BIHOTZEKOA IZATEKO ARRISKUA] larritzen dira.
|
|
|
b.? Odoleko glukosa kontzentrazioak gora egiten badu, HERIOTZA
|
ERAGIN
DEZAKETEN FAKTORE GUZTIAK larritzen dira, [BATEZ ERE BIHOTZEKOA IZATEKO ARRISKUA].
|
|
|
(11) a. Kirurgiak, ez du aparteko eraginik izaten. Tratamendu sistematikoek aldiz, gorputz osoari
|
eragiten
diote.
|
|
|
sistematikoek, gorputz osoari
|
eragiten
diote.
|
|
|
Euskalkiak eta euskara batua edo estandarraren arteko interakzioan elkar eragina dagoela inork ukatzen ez badu ere, inor gutxik itaundu du zer gertatzen ari den bien arteko harreman horietan. Zeinek zeinengan
|
eragiten
duen. Joera bateratzailerik ba ote dagoen.
|
|
|
Beste kontu bat da zerk bultzatu gaituen gai horren inguruko hiztegia egiten saiatzera. Uste dugu egunero, oharkabeko hainbat elkarrizketa etnometeorologiko izaten dugula, eguneko eguraldiaz mintzatzen gara, asteburuko iragarpena hizpide izaten dugu, telebistako eguraldi iragarleak adi adi entzun eta ikusten ditugu, tenpora kontua apurka apurka ikasten dugu eta sarri kontatu edo irakurri izan dugu zer nola
|
eragiten
dion Mari jainkosak Euskal Herriko eguraldiari. Gainera euskara, hizkuntza gutxiagotua izanez, edo ez dakigulako, edota alboko erdaren estutzea ezin bortitzagoa delako alor honetan erabil genezakeen bezain ondo ez dugu erabiltzen.
|
|
|
1.> Duela gutxi pentsatzen zen bi hizkuntza desberdinen artean hizkuntza batek ez lezakeela
|
eraginik
bestearen gramatikan. Soziolinguistikaz geroztik, ordea, datu linguistikoen eta soziolinguistikoen artean azaltzen den lotura garbi ikusiz, lotura hori gaur egun benetan garrantzitsua estimatzen dugu.
|
|
|
Hainbeste mila urteren buruan iraun duen hizkuntzaz hitz egiterakoan ezin inola ere ahantz eta aztertu gabe utz hainbeste
|
eragin
izan duten hizkuntzaren kanpo arra zoiak. Pentsa dezakegu hainbeste mila urte iraun duten hizkuntzei buruz mintzatzen ari garela, ez hizkuntza bati bakarrik buruz.
|
|
|
Hona hemen, labur zurrean, gaztelaniazko aniztasunari23 (eta DAut en datorrena irakurri eta gero) erantzun beharraren
|
eraginez
dudazkoak gerta daitezkeen hitz anda nak:
|
|
|
24 Vid. SARASOLA, I.: «Larramendiren
|
eraginaz
eta» in R. Gómez eta J. A. Lakarra (arg):
|
|
|
Generoa: > Zaldibian bildutako datuetan berriemaileen sexuak
|
eragindako
bana ketarik dagoen jakin nahi izan dut. Aztarranak egon behar zutelako susmoa banuen, bakar bakarrik gizona hizkera ezberdineko beste euskaldun batzuekin hartu emanean ibili delako bada ere, eta honetan ikertzen jarraitzea izango da nire betebeharretako bat.
|
|
|
goierritarrez gain Sakana aldeko nafarrekin, Agurain aldeko arabarrekin, Legazpiko eta Zumarragako lagunekin, eta Tolosalde hegoaldeko biztanleekin. Zaldibiako hizkera ereduan hartu eman hauek
|
eragindako
berrikuntzak edo aldakuntzak zenbaterainokoak izan diren neurtzea da nire tesiaren erronketariko bat (oro har, berrikuntza hauek ez dira urruti ibiliko Goierrin gertatutakoez).
|
|
|
Datu linguistiko horiek zerrendatzen hasi aurretik, ordea, datuen bilketan aritu naizenean zaindu beharrekoak iruditu zaizkidan faktore batzuk ekarri nahi nituzke hona. Kontuan hartzekoa da datuen bilketan ari garenean biztanleen partaide guztiak egoki errepresentatuak izan behar dutela, ez gutxiegi ezta gehiegi ere7 Aldi berean, berriemaileen hizkuntza jarrerari eta erabilerari
|
eragiten
dioten faktoreak ezagutzen saiatu dugu, horretarako adi egon dugularik hiztunaren egoera pertsonalari eta baita hiztuna inguratzen duen testuinguru sozialari ere8 Guztiak hartu ditugu kontuan Zaldibiako hizkeraren azterketarako. Bilketa lanean abiatzerakoan, hiztunak aukeratzeko irizpide zehatzak hartu genituen kontuan, biztanleak egoki errepresentaturik izateari garrantzi handia emanez, ikerketak fidagarritasuna izan dezan.
|
|
|
Zaldibian, Goierri gehienean bezala,[+ 2] azentukera dugu oro har (eskúe, ezúrre, etxéa, tximístea, ittúrrie, abéndue...) eta[+ 1] kasu berezi batzuetan, kokapen honek azentukera markatua
|
eraginez
(sémea).
|
|
|
Datu hauek soziolinguistikoki duten garrantzia nabarmendu nahi dut, hemen. Guztiz garrantzizkoa da azken> fiñean, >... bezalako esapideek hiztun zaharrei belarriko mina ematen dietela esplizituki beraiei jasotzea, agerian uzten baitu hiztun hauek jabetzen direla hizkuntza nola ari den aldatzen eta ez dituztela begi onez hartzen gazteleraren
|
eraginez
sarturiko esapide hauek.
|
|
|
Etxean ditugu gaur egun ordenagailu, bideo jolas eta erosotasun guztiak; honek kaleko bizimoduari eta euskarazko hartu emanei mesede handirik egiten ez dielakoan nago. Bestalde, beti esan izan da euskarak ez duela gazteentzako hizkera eredu berezirik, helduen hizkeratik bereiztuko duenik, eta horrek ere
|
eragin
ohi du zenbait egoeratan erdal esapide batzuetara jotzea.
|
|
|
(MARTÍN, J. eta beste batzuk: Los> lenguajes> especiales, > Comares, Granada, 1996, 48 or.). Barregura
|
eragiten
duten adibideak ere jar daitezke, esaterako, zezenen munduan: «Los Toros.
|
|
|
b) Erabilera: hitz horien erabilerak
|
eraginda
esangura juridikoa baino ez dute:
|
|
|
eratorpenez, hitz elkarketaz, maileguz, zabalkuntza semantikoz edo berrezarpen lexikalez(...) Arau batzuk oinarri hartuz hitz berriak moldatzera jotzen du, kontenplazio handiegirik gabe, aitzindari bidearen aldekoak. Hitzen erabideari buruzko arau egokiak aplikatzea baizik ez dago, aitzindari zalearentzat, euskararen lexiko berrikuntza
|
eragiteko
.
|
|
|
XXI. mendean, testua, beste ezer baino gehiago, testu digitala izango da, eta izaera digital teknologiko horrek ere baditu hizkuntzaren izaeran
|
eragin
zuzenak. Dagoeneko, paperean argitaratuta ikusten ditugun ia testu guztiak digitalki ekoiztuak izan dira, ordenagailuetan.
|
|
|
Erabilgarritasuna: elkar
|
eragiteko
gaitasun eta erraztasuna.
|
|
|
Harrera ona aurreikusi nahi delarik, ipuin kontalaria eskeintzera datorrena aurrez desia
|
eragitea
bilatzen du. Baliabide hau honela gauzatua aurkitu dugu:
|
|
|
Hau modu askotara egiten da: entzuleen ezaugarri sozialak eta hizkera kon tutan hartuz, kontaketan hurrengo datorrena asmatu
|
eraginez
, diskurtsiboki aukera egiten utziz... Memoria eta errepika ariketak ere sarri agertzen dira, batez ere haurrekin.
|
|
|
Beste herri guztietan bezala, dialektoek beren tokia, batez ere, maila mintzatu informalean daukate, etxeko giro eta lagunen artean, eta gurean, oro har, jendea jato rriz eta txikitandik euskalduna den herrietan bereziki. Horrek ez luke esan nahi, mun duko gainerako herri zibilizatu guztietan gertatzen denez, irakurtzearen eta kultura jasoaren
|
eraginez
, zenbait forma mintzatu aberrante, laburtuegiak, erdarakadaz josiak etab. pixkanaka landu eta eredu batura hurbiltzen joatea komenigarria ez denik, toki urrunetako euskaldunok elkar ulertuko badugu, ez baitut uste, zenbaitzuek pentsatzen omen dutenaren kontra, euskaldunik hoberena sekula santan ezer irakurri gabea denik.
|
|
|
Egia esan, modalitate bien artean etengabeko osmosia gertatuko da, hurbiltze bide an. Horrela, literatur hizkuntzak jende xehearen hizketatik maiz berba apal, arrunt edo dialektalak bereganatzen ditu, horietako batzuk jargoi edo esangura berezietarako espe zializatuz. Herritar arruntak, aldiz, irakurketaz, eskolan dituen seme alabei entzunda, hedabideen
|
eraginez
eta, pixkanaka eredu jaso eta aberatsagoaz jabetuz doa, horiek aldizka, berak ere zerbait badakiela erakutsi nahi duenean, hobekixeago mintzatzeko era biliz. Eta fenomeno hau gero eta nabarmenagoa da gazte jendearen artean, gaur egun bere euskalki hutsean berba egiteko gai direnak ia ia erabateko analfabetoak izanik, hots, testu ida tziekin eta komunikabideekin inolako harremanik izan gabeak.
|
|
|
Hortaz, bistan dago, hizkuntza batuarekin inolako harremanik izan nahi gabe eta azken hogei urteotan eredu batuak hezkuntzan, hedabide eta administrazioan egin duen bide luzea ahazturik, euskalkiak estuki arautu, beren behialako forma idatzian mantendu eta bultzatu nahi izateko saio batzuk alfer lanak direla, eta ez luketela kri tika berezirik ere, ahalegin horietan euskaldunok geure indar urriak saka banatzen eta hondatzen ari ez bagina, inguruko erdara ongi finkatuen mesedetan. Aldamenean eredu batua duen beste edozein hizkuntza ofizialek bezala, gurean ere euskalkiek, berez, komunikabideen, irakaskuntzaren eta administrazioaren
|
eraginez
, etengabeko erosio prozesua jasaten dute, pausoz pauso hargana hurbilduz. Eta behin prozesu hori hasiz gero, dialektoen isolamendua behin betiko hausten da, egoera era bat aldakorra dute, atergabeko hurreratze eta asimilazio bidean abiatua.
|
|
|
Araua ematen dutenen eta euskalgintzako profesionalen, era kundeen, taldeen, etab.en arteko informazio trukearen eta elkarlanaren beharra dago eta badakigu Euskaltzaindia horretaz jabeturik dagoela. Behar horren arrazoia da erabakiek gaur egun nagusi diren edo nagusitzear dauden erabilera errealetan (baldin badaude) ahalik eta nahasmen eta distortsio txikiena
|
eragitea
(erabiltzen den eta baliabideak sortzen dituen hizkuntza ari gara arautzen eta normalizatzen; ez gara objektu geldo eta abstraktu batez ari).
|
|
|
alegia) diagnostikoa egiteko orduan beste hainbat gaitz gogoan hartu eta haietatik bereizi beharra dagoela: errubeola, eskarlata, sendagaien ondorengo exantemak, alergia gaitzak, bat bateko exantema, mononukleosi kutsagarria, eta adenobirus, echobirus nahiz beste birus batzuek
|
eragindako
infekzioak.
|
|
|
enfermedad> de> Bright, > ropesías; > ez, ordea, euskaraz), nahiz eta beste batzuetan zabalkunderako idazteak testuaren birformulazioa dakarren eta, beraz, azalpenaren bidez hainbat kontzeptu eta arazo zehazkiago deskribatzen dituzten (Arrigain 1994), eta hainbat gaitz bereizten ere ahalegina egiten duten (nafarreri> roa, > reria). Bestalde, ez dirudi testuinguru horretan, sarpullido? > (elgorriak
|
eragindako
exantema, alegia) hitzaren ordainik behar denik eta gaitzaren izena bera balia daiteke harako hura adierazteko (elgorria>). Baina, esan bezala, zailagoa dugu jokabide hori gaitz exantematiko guztien paradigman.
|
|
|
Lexikoaz ari garela, ezin ahantz genezake, orain ehun urte termino zena egun hiztegi arruntekoa izan daitekeela edo orain hamar urte espezialisten artekoa zena egun hiztegi giltzarriko hitz bilakatua izan genezakeela, bereziki, hedabideen
|
eraginez
:
|
|
|
Bestetik, behi> roen/ zoroen> hiztegi arruntekoa dugu eta entzefalopatia> e, > hedabideen
|
eraginez
guztion edo gehienon ezagutza pasibokoa bihur tu da eta egun, lexiko giltzarrikoa dela esan genezake.
|
|
|
Gaztelaniaren
|
eraginez
mundu> ageri da askotan alor, > edo ezer behar ez den lekuetan; egon> aditza baino egokiago litzateke izan> testu horretan, baina larriagoa da dagoenaren> «susmoa»> jabetza genitiboaz agertzea, behar ez denean.
|
|
|
Eskala handiko termino produkzioa erakunde autonomikoen sorrerarekin batera hasi zela esango nuke, batez ere itzulpen premiak
|
eraginda
. Historia pixka bat eginez, hiru alditan banatuko nuke euskal terminologiaren eboluzioa:
|
|
|
eta hori bere lan eta eginkizunetan alde batetik bainan ere pilotariaren segidan. Hogei urte zituelarik hain zuzen, Frantzia guzia urratu zuen iparretik eta Zuberoko lurreraino, alemanek ezarri muga tzar haren
|
eraginez
,, ligne de démarcation, izendatu zutena, haatik markatzea ez aski, zinezko berexkuntza muga bat ere egin zuena gerla onda rreraino.
|
|
|
Bi aldiz deitzen dio hari doktor handi (aurrenik, Ax 139: Zeren othoitz hek, eta Iainkoaz orhoitze hek bortxak, heriotzearen beldurrak
|
eragiten
baitzerautzan. Pontu hunen gaiñean erraiten du Soto doktor handi hark?; eta, hurrenik, Ax 375:
|
|
|
zenbatenaz berak bere eskuz ondokoetara utzi gabe, egin beharkoitu obra obligazinozkoak, iustiziazkoak, eta konzientziaz zor dituenak? Nola baitira ebatsien bihurtzea, zorren pagatzea, erauzi dituen falso testimonioen satisfatzea, eta
|
eragin
dituen kalteen, eta gaixtakerien erremediatzea. Baldin obra miserikordiazkoak zerorrek zeure eskuz egiten ezpadituzu, eta ez bertzeri ere eragiten, egia da, eztuzu orduan merezimendurik izanen, baiña ez bekhatu mortalik ere.
|
|
|
Nola baitira ebatsien bihurtzea, zorren pagatzea, erauzi dituen falso testimonioen satisfatzea, eta eragin dituen kalteen, eta gaixtakerien erremediatzea? Baldin obra miserikordiazkoak zerorrek zeure eskuz egiten ezpadituzu, eta ez bertzeri ere
|
eragiten
, egia da, eztuzu orduan merezimendurik izanen, baiña ez bekhatu mortalik ere. Zeren obra miserikordiazkoak, hargatik deitzen dira miserikordiazkoak, eta ez iustiziazkoak, zeren zenbait behar ordu herstutan, eta premiazkotan baizen, ezpaikara obligatu heken egitera.
|
|
|
Zeren lege hura komunagatik egina zela eta komunak hain errege onaren eta iustuaren amoreakgatik, aldi hartakotz bere zuzena kitatzen zuela. Komunaren othoitzak, eta semeaganako amorioak anhitz gogoeta
|
eragin
zeraukaten, baiña gehiago legearen hautsteak. Zeren iduritzen zeikan, ezen etzuela bere koroa segur izanen, baldin ttipientzat bezala, handientzat ere iustizia egiten ezpazuen.
|
|
|
–Gandik idazten zuen dena landuta zegoen, paperera pasa aurretik barruan ongi landuta baitzeukan?. GANDIAGA, B.," Poesia ederra izan eta atsegin
|
eragin
behar du", Argia, 77.11.30, 25 or.: " beharbada izaten pixka bat perfekzionista ere naizelako?.
|
|
|
4 GANDIAGA, B.,. Poesia ederra izan eta atsegin
|
eragin
behar du?, Argia, 1997ko azaroaren 30a, 24 or.
|
|
|
Egia da naturaltasunez bizi izan zutela egoera hura. Nazionalismoarekin, euskal nazionalismoarekin eta Espainiak ere estatu gisa sendotzeko ezinbesteko zuen nazionalismoaren
|
eraginez
,
|
|
|
Ez dut nik klasikoen itzulpenei buruz jardungo hemen, hasteko gai ez naizelako, eta bigarrenez Iñigo Ruiz Arzallusek5 bikain egin duelako lan hori, gutxienez latindarrei dagokienez. Gure klasiko nagusiek izan zuten jesuiten pedagogiaren (eskolaren)
|
eraginaz
ere ez dut jardungo, horretan ere badugulako nori jarraitu: Paulo Iztuetaren Orixe eta bere garaia (1991) sahiestezinezko iturria da (handik sortuak dira geroago liburu gisa argitaratutako Erbesteko euskal pentsamendua (2001) eta Orixe auzitan (2003).
|
|
|
b) Laurden ekin ere beste horrenbeste gertatzen da, funtsean. Baina hemen, laurden batez ari bagara eta ez bi edo hiru laurdenez, singularreko komunztadura
|
eragiten
du (36a), baina plurala ere eragin dezake (36b):
|
|
|
b) Laurden ekin ere beste horrenbeste gertatzen da, funtsean. Baina hemen, laurden batez ari bagara eta ez bi edo hiru laurdenez, singularreko komunztadura eragiten du (36a), baina plurala ere
|
eragin
dezake (36b):
|
|
|
1981an sortu eta laster, hasi zen bere egitasmo nagusia hausnartzen eta eztabaidatzen, hain zuzen, Deba (1981), Donaixti Ibarre (1982), Markina (1984) eta Gasteiz (1985), lau Dialektologia Jardunaldien
|
eraginez
, Euskal Herriko Hizkuntza Atlasa, hots, aurrerantzean EHHA akronimoaz ezagutua. Lau jar dunaldiotan plangintza hausnartzen eta gauzatzen hasi zen, batzordeburu, hasieran Patxi Ondarra bazen ere, egitasmoaren arduradun Jean zuelarik.
|
|
|
Prozesu katartikoa bide da Ziutateaz en idazketa euskal mendietatik datorren Atxaga oraindik anonimo eta ezdeusarentzat. Baina interesgarria da ikustea nola aldi berean nazka eta lilura
|
eragiten
dizkion Atxagari Scardenallik, obraren idazkera sutsuak salatzen digunez. Ez dezagun ahantzi 23 urteko gazte baten obra dela Ziutateaz.
|
|
|
: 25). Han ez dago literaturan pentsatzen jarri beharrik, hiriak berak
|
eragiten
ditu ameskeria literarioak: « Batzutan irakurgaia eramaten dut labanderiara, baina beste batzuetan eskotilatik begira geratzen naiz, Julio Verneren istorio bateko protagonista banintz bezala» (Ibid.
|
|
|
Hiriburu batera joateak nortasun aldaketa
|
eragin
dio Ezenarrori, edo uste horrekin bizi da behintzat (zeren nobela aurrera joan ahala ohartuko baikara ez dela hain erraza asimilatzea). Guztiz bestelakatua ikusi nahi du bere burua Ezenarrok, iraganeko Ezenarro ahantzi nahi bailuen (Scardenallik bere jatorria eta iragana ukatzen zituen moduan):
|
|
|
Bizargorri, > Juanbiribil, > Juanzar, > Marro, > Martingalant, > Paulomotz.> Horrelakoek, batzuetan, a> hartzen dute amaieran: Isatsandia, > Luxea, > Ttipittoa..., segur aski, asimilazioagatik edo amaiera hori daramaten etxe izenen
|
eraginez
. Dena dela, eskribauen joaera ere izan liteke oikonimoak batzuetan azken atzizkirik gabe transkribatzea.
|
|
|
Oso ezberdina da euskararen semearengana> hitzaren egitura, non azterketa egoki batek zatiketa bai mentzen du (seme a-ren ga n a) eta jakin badakigu zein zati foniko dagokion mugatzaileari, zein posesioari, etab. Hori dela ta, euskara ez da hizkuntza flexiboa, latina bezela: euskarak ez dauka deklinabiderik eta nozio eta izendatze hauek txarto erabiliak izan dira (eta dira) ideologiagatik (Darrigol, (1827) gramatikariarengandik hona, cf. Rotaetxe, 1977, 264) edo latin gramatikaren
|
eraginagatik
. Gure hizkuntza ez baita flexiboa, eranslea baino.
|
|
|
hizkuntza kodearen estatusa aldatzeari. Zein da, ordea, estatus aldaketa hau
|
eragiteko
eman zuen corpusa?
|
|
|
Baina, kopla ontzeko erabili zituen ehun eta bi bertso lerroak ez zituen izan bizi izandako gertaera mingarri baten berri emateko soil soilik, irakasteko bitarteko bihurtzen baitu berria. Bidegabekeria bat tarteko jasan duen epaiketa eta ondorengo espetxeratzea azaltzerakoan ez ditu nabarmentzen bakarrik gertaerak
|
eragindako
sentimen duak; izan ere, barnea husteaz gain, esperientzia horretatik ikasi beharrekoa azpimarratzen du. Igorritako albistea aholkatzeko, gaztigatzeko baliabide du:
|
|
|
Kopla solteak paratzeko lantegia baino gaitzagorik hartu du esku artean. Lehen bi koplen arteko lotura erlijioa gaia erabiltzeak
|
eragindakoa
baino bila tuagoa, egituratuagoa, estuagoa, zehatzagoa da. Izaki zerutiar baten laguntza eskatuz eman amaiera. Doktrina Kristiana, ri eta izaki zerutiar hori gune bihurtzen du hurrengo koplan,. Amorosen gaztiguia, n.
|
|
|
Andre Maria da lehen bi koplen arteko lokarria, baita IV XII koplak
|
eragiten
dituena ere. Andrea da, berriz, bigarren eta hirugarren koplak katea tu ondotik, VIII, IX, X, XII koplak sorrarazten dituena.
|
|
|
Azken batez, mundu profanoko maitasunaz emandako ikasgaia mundu sakratuko maitasuna hobesteko bitarteko du. Anplifikaziorako, jaki na, inolako irabazirik gabe, penak soilik
|
eragiten
dituen maitasun mundutarra hautatzen du. Etxeparek Andre Mariaren maitasun beteginaz lekzioa emateko, amorosen arteko maitasun akastunak dakartzan penak eta minak erakusten ditu.
|
|
|
Azalpenak hiru garren koplan utzi eta, hortik aurrera, maitasun mundutarretik ateratako zortzi etsenplu ekarriko ditu. Etsenplu horietan barrena, amorosen arteko maitasunak
|
eragiten
dituen penak eta minak erakusten ditu, harik eta etsenplu guzti horietan esperientzia ezkorrak bizi izan dituen, ni, ak etsitzen duen arte:
|
|
|
gordetzea10, hitzen ordena eguneroko hizketan bezala jariotzea, ez ote lekzioa azaltzen jar dutearen eskakizun? Giza portaeran
|
eragiteko
eratu duen lekzioa argudioaren gain eraikitzen bada, aukera batzuen onurez hartzailea konbentzitu nahian badabil, eguneroko hizketaren ordena gordetzea aurreko baldintzekin bat egitera dator. Nola uztartu, bestela, lekzioa ematea xede izan eta adierazteko orduan eguneroko mintzairatik urrutiratzea?
|