|
2003
|
|
|
Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen. Propaganda eta bertso
|
bidez
soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua lortzeko era guztietako argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta
|
bidez
zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Ordura arteko erdal historiografia ezin irakur zezaketen euskaldun elebakar haiei (Iztuetak emandako datuen arabera Gipuzkoako 120 mila biztanleetatik 100 mila ziren elebakarrak). Eta hauek kontatutakoa ulertuko bazuten, euskaraz idatzi beste
|
biderik
ez zen geratzen. Baina Iztuetak ez zuen utilitarismoagatik idatzi euskaraz, bokazio euskaltzalez baino.
|
|
|
Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko: . Mundu guztiac daqui, bada, Guipuzcoaco Provincia chit leial eta guztiz arguidotar au dala, Españaren zatiric aurrenengo etacoa, gauza ascoren
|
bidez
; eta batez ere,[...] Franciaco muga iriqui baliosoari cintzó ta ongui contu eguin diolaco estura larri ascotan.? 79 Nafarroaren konkista ere frantses erasoen aurkako defentsa gisa kontatzen zen80 Aro Garaikideko gertaeren sintesia Iztuetak berak egin zuen inori kopiatu gabe: Konbentzio Gerra, Napoleonen aurkakoa, Gerra Karlistak eta Bergarako Ituna.
|
|
|
Laster Leizarragaren saioak segitu zuen, euskal narratiba, nafar monarkiaren eta protestantismoaren inguruan kokatuz. Kontraerreformak eten zuen
|
bide
hori. Aurrerantzean, euskaldunak, bai Frantziakoak zein Espainiakoak, beren monarkia boteretsuei leial eta Eliza katolikoari fidel agertu ziren.
|
|
|
Goihenetxerekin segituz, Etxepareren
|
bide
beretik letorke Joanes Leizarraga kalbinista, sortzez lapurtarra baina Nafarroa Beherean ezarria (1506??). Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz).
|
|
|
Garibairen
|
bide
beretik, eta haren tesiak garatuz, beste euskal idazle batzuk euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571).
|
|
|
Eta Sarako lapurtar eskolakoen artean ez ezik Iparralde osoan, ikuspegi historiko hori agertzen zaigu. Adibidez, Zuberoako Ivan Tartasek, bere Onsa hilceco
|
bidia
obraren hitzaurrean, hola eskaintzen zion liburua Valentin de Domesaing zuberotar noblearen ondorengo bati:
|
|
|
Iparraldean euskal historia komunak idazteko saioak
|
bide
hobetik joan ziren. Oihenarten ondoren, Jean Philippe Bela zuberotar militarra() aipatu behar da.
|
|
|
izenburuduna. Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren
|
bidea
eredu gisa erakusten zaiela: –gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
Euskarazko kontapoesiak, kantu epikoak eta emakumezkoen hileta eresiak, maiz gertaeren unean sortu arren (eta beraz iragana barik garaiko momentua oroitarazteko asmoz), herri tradizioan zenbait belaunalditan zehar mantentzean, azkenean ahozko nolabaiteko historiografia itxura hartu zuten.14. Ahozko historiografia? genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren
|
bidez
egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan haien memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia hauek une desberdinetan idatziz jaso zirelako, hasi Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak egin dituen bertso bilketetan.
|
|
|
Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere
|
bidetik
zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz. Adibidez, bando gerrek erdaraz Lope Gartzia Salazarren kronika modukoak eman bazituzten, aldiz, euskaraz ahozko kantuak besterik ez.
|
|
|
Izan ere, Ipar Euskal Herrian, Hegoaldean ez bezala, euskarazko narratibak idazteko asmoz segitzen zen. Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren
|
bidea
jarraitzen zuten, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu.
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien
|
bidetik
, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak edo Sarasolak, beren ikerketa klasikoetan,, euskal literaturaren historia? izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere
|
bidea
egin ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da. Hola gaur euskal literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari egin ohi zaio erreferentzia.
|
|
|
Adibidez, Lope Gartzia Salazarrek aipatzen duen Jaun Zuriaren legenda, ahozko herri tradizioan erroturiko istorio bat dela dirudi, eta itxura guztien arabera Goi Erdi Aroko gertaeren nolabaiteko oihartzunak jasotzen ditu. Kantu
|
bidez
ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen. Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada).
|
|
|
balearen ehiza, euskal balearen desagerpena etorriko zelarik harrapaketa handien ondorioz? ez dira errezetarik geratu, baina Busca Isusiren ustez (Busca Isusi, 1983) egongo ziren?; eta, balearen bila joan ostean, makailu harrapaketa hasten da Ternuan, makina bat hilko zirelarik lan gogorra izanik17 Foruek kongrioa ere aipatzen dute, baina egun apenas dago (agian balearen
|
bide
bera eramango zuen). Eta gero Ameriketara emigrazioa eta merkataritza edo burdingintzara dedikatzea izan ziren irtenbideak gosearen aurrean (irteera hauekin euskal sukaldaritzaren hedapena etortzea ez da arraroa), Aro Berrian garatuko zirenak (XVI. mendean batez ere).
|
|
|
Ordenantzek beste neurri batzuk ere finkatzen zituzten: frutak hiriaren mugen barruan erosi behar izatea (eta saltzaile kopuru finko batekin), lehengaiak ziren produktuen salmenta kontrolatzea eta ziurtatzea (alhondigaren
|
bidez
, eta abar) 38.
|
|
|
Europan, honen jatorria ez da hain antzina, hala ere. Europara bi
|
bideetatik
heldu zen: Al Andalusetik eta Txipre Sizilia Venezia merkataritza bidetik.
|
|
|
Europara bi bideetatik heldu zen: Al Andalusetik eta Txipre Sizilia Venezia merkataritza
|
bidetik
. Hasieran apotekan sendagai gisa erabilia eta saldua zen, geroxeago goi mailetara elikagai gozo legez helduz.
|
|
|
Honekin guztionekin, hipotesiak bideratzea da sarritan
|
bide
bakarra, ez denez deskribapen zehatzik benetako egoera eta aktibitateez (ez dituzte azaltzen iturri gehienek). Terminologia ezezaguna ere bada, sarri dauden aipamen eskasetan tresna baten izena agertzen baita, baina ez da esaten zertarako zen.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen
|
bidez
. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Espainian eta Euskal Herrian, bien bitartean, borbondarren nagusitasun garaiarekin hasi zen XVIII. mendea. Fernando VI.arekin eta Karlos III.arenarekin erreformak bultzatu ziren (Despotismo Ilustratuaren
|
bidetik
, batik bat), baina bigarren aipatu dugunarekin kanpo politikako gastuak ere hazi ziren, eta istilu ugari izan ziren,. Esquilache ren matxinadak, deitu direnak bezala, 1766an Gipuzkoatik Murtziara hedatu zirenak. Batez ere goseak eragin zuen matxinada, uzta txarren eta ale merkatuaren askatzeko hartutako neurriak zirela eta, ogiaren prezioa altua zen (bestelako inplikazioak ere egon ziren arren, jesuiten kanporaketarekin).
|
|
|
Bertan, probintziako diputatu generalak hartzen zuen erregearen ordezkaritza lana. Gainera, Arabak ez zuen kode bateraturik lortu foruari dagokionez (Bizkaia edo Gipuzkoak bai zutena, eta Aiararen salbuespenarekin), eta probintziaren gehiengoan errege forua eta legea zen nagusi (Gaztelako erregearena, hiribilduetako hiri gutunen
|
bidez
). Hala ere, tokian tokiko erakunde hauek oso garrantzitsuak ziren, administratiboki autonomoak ziren eta.
|
|
|
erakunde lokalen arteko gatazkak, errepideen eraikuntzak planifikatu, probintzietako zergak ezarri, aginpide ezberdinak hautatu, eta abar. Junteroak aukeratzeko
|
bide
ezberdinak zeuden, baina herri txikietan herritar guztiek hartzen zuten parte prozedura horietan. Populazio handiko nukleoetan, aldiz,, hautesle gorpua?
|
|
|
Era berean, artistengan aldaketa bat gertatuko zen. Hasiera batean norberak bere
|
bidea
eta estilo artistikoa bilatzen zuen, besteen gaineko lehentasuna eskuratu nahian. Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke).
|
|
|
Egoera honetan margolari askok beren
|
bide
artistiko propioa jarraitu beharrean arte industrialean lan egiten hastea erabaki zuten. Hola, masei zuzenduriko artea egingo zuten, margogintza, ideologiko?
|
|
|
Beste batzuk, ordea, iraultza eta haustura idei berri horiek abstrakzio eta abangoardietako artearen
|
bidetik
egin zitezkeela uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat sortu nahian.
|
|
|
1922an Errusia Iraultzaileko Margolarien Bilkura eratu zen Moskun. Garaiko bizimodua islatu behar zuen arterako
|
bidea
behin betikoz ezartzea zen xedea. Elkarteko kideak, artearengatiko artea, ren guztiz kontra zeuden, eta neo akademizismoa, arte figuratibo berriaren forman adierazi zuten.
|
|
|
Bihurgune nagusia, baina, 1929an gertatu zen, gobernuak benetan parte hartzea erabaki eta kulturaren gaineko boterea Stalin-en eskuetara igarotzean. Ez zuen
|
bide
artistiko bat derrigorrez ezarri, baina berak bisitatutako erakusketetan edo artista konkretuen inguruko adierazpenetan, argi geratu zen zeintzuk ziren erregimenak babesten zituen estiloak. Hau da, Stalinek seinalatu zuen zein zen Errusia berrian artearen, bide zuzena?.
|
|
|
Honekin, kanpoko eraginak saihesteaz gain, ekoizpena kontrolatzea askoz errazagoa bihurtu zen. Komunikazio
|
bideak
ere kontrolatuak edukitzean, gainera, korronte honen aldeko jarrerak aurkeztu eta herriaren onurarako egokiak zirela konbentzitzea erraza izan zen.
|
|
|
Lehenengo gauza artea herriarengana hurbiltzea zen, eta horretarako Monumentuen Propaganda Plana, edo bestelako ekintzak egin ziren. Denboraz agintariek gero eta esku hartze handiagoa izan zuten arteak jorratu beharreko
|
bideetan
, eta azkenean, 1929an, Stalinen esku geratu zelarik artearen gaineko kontrola, errealismo sozialista izeneko estiloa ezarri zen, estilo ofizial gisa.
|
|
2004
|
|
|
Marisak lau seme alabekin bakarrik egin zuen Badajoztik Euskal Herrirako
|
bidea
. Senarra aurrez etorria zen lanera.
|
|
|
Etxebizitza arazoei aurre egiteko beste
|
bideetariko
bat apopilotza izan zen. Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake.
|
|
|
Landutako lurren gutxitzeak eta traktoreen erabilerak nekazari familia asko Kaliforniara
|
bidean
jarri zituen jornalari emigrante bihurtuz.
|
|
|
Jendeak autoa denbora gehiagoz mantentzen zuen baina udan errepidea autoz betetzen zen. Irratiaren ospea handitu egin zen eta zineak hasiera batean behera egin arren errealitatetik ihes egiteko
|
bide
egokia bihurtu zen. Ihes egiteko nahia zen gai nagusia literaturan.
|
|
|
Alde batetik gizarteko egia gordina eta biluzia erakusten du, baina bestetik objetibitate berria deiturikoa erabiltzen dute, hau da, oso irudi geometrikoak: jakin bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio
|
bide
boteretsuak zirela. Argazki batzuetan txabolak, herri elizak, biltegiak eta bestelako lekuak besterik ez dira agertzen, baina naturaren anabasari orden bat ematen diote beraien forma geometrikoekin.
|
|
|
Irakaskuntza ertainetara mugatuz (DBH eta Batxilergoa, hau da, 12 urte arteko neska mutilei dagokiena), Espainian, Estatuak, dekretu
|
bidez
, honako historia ikasgaiak finkatu ditu9:
|
|
|
euskal nortasuna (adibidez hizkuntzatik abiatuz defini daitekeena) gure identitateetako bat delako. Zer funtzio ote dute iragan horiek (norberea, adiskideena, kirol taldearena, nazioarena...) ezagutzeak edo urtemuga
|
bidez
ospatzeak. Horretaz ikasgelan debatea
|
|
|
Baina oraindik ere modu orokorregian. Adibidez, kontuan izanik prozedurak sarri testu iruzkin
|
bidez
ebaluatzen direla (bai ikasgai honetan eta baita hurrengo kurtsoko Historian zein selektibitatean), ez legoke gaizki horretan gehiago sakontzea.
|
|
|
zerk bihurtzen duen nazionala izatea diskurtso historiko bat eta zer den historia nazionala. Munduan zehar nazioaren eraikuntzarako
|
bidean
tresna bat izan da herri bakoitzaren historia. Bide horretatik ibiltzeak bere arriskuak dauzka:
|
|
|
Munduan zehar nazioaren eraikuntzarako bidean tresna bat izan da herri bakoitzaren historia.
|
Bide
horretatik ibiltzeak bere arriskuak dauzka: borroka baten gune ideologikoa historia bihurtzea.
|
|
|
Hola bada, Goihenetxek esplizitatu egiten du euskal historiaren ematen dion funtzioa zein den: ez ikasleak abertzaletzea, baizik errealitatea ulertzeko
|
bidea
eskaintzea horretarako ahalik eta historia zientifikoena irakatsiz. Esan beharrik ez dago ikuspegi horrekin bat.
|
|
|
Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa bezala. Biak hutsunez beteak, biek historiaren
|
bideak
hartu behar mitologian erori gabe, baina gure nortasuna itzalperatu gabe.
|
|
|
Hasteko esana denez, euskal historiaz gain Europako historia orokorra lantzeko
|
bideak
ere seinaltzen ditu Goihenetxeren proposamenak. Ez naiz horietan askorik sartuko, ez bada euskal edukiei eragiten dieten heinean.
|
|
|
Obra biok funtsezkoak dira, eta irakaskuntza zentru guztietan eskuragarri egon lukete. Badira munduko historia gaien inguruko zenbait testu euskarara itzulita ere, tartean EHUko historia irakasle talde batek argitaratutako Historia testu
|
bidez
aipa daitekeelarik (EHU, Gasteiz, 1998). Azken liburu honetako testu ia guztiak, liburuaren egileen baimenaz, Kondaira.com aldizkariko material historikoen atalean eskegita daude, nahi dituenarentzat libreki eskuratzeko moduan.
|
|
|
Aipatzekoa da, garai hartako baztandar gehienak guztiz apolitikoak zirela, politikaz jabetzeko
|
bide
bakarrenetakoa egunkaria irakurtzea baitzen. Populazioaren zati bat analfabetoa zen eta irakurtzen zekitenak, zer irakurtzen ari ziren ez zuten ulertzen.
|
|
|
Saturnino Burguete alkate berriak hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen. Atzerriko
|
bidea
hartu zuten halaber, Tiburcio Azkarate, Pascual Lazkano eta Juan Etxenikek, beste askok bezala. Erratzuko Manoli Fagoaga eta Manuel Muruzabal, biak nazionalistak, herritik kanporatuak izan ziren.
|
|
|
Militarren patruilen ondorioz, bitartean lau baztandarrek bizia galdu zuten: Juan Cincambre Lamotek35 (VIII) Laurentx bentaren ondoan, Pio Jaimerena Miura36 (I) Otsondoko
|
bidean
, eta, arestian aipaturiko bi gazte amaiurtarrek, hots, Lino Etxeberria Larrain eta Nicasio Zaldain Jaimerena.
|
|
|
Goarnizio poloniarrak ez zuen deus susmatu lau urtetan. Muga zeharkatuta, Elizondorainoko
|
bidea
mugalarien laguntzaz egiten zen. Hogei urte inguru zituzten mugalari hauei gutxi ordaintzen zitzaien, eta bidea gauez egiten zuten.
|
|
|
Muga zeharkatuta, Elizondorainoko bidea mugalarien laguntzaz egiten zen. Hogei urte inguru zituzten mugalari hauei gutxi ordaintzen zitzaien, eta
|
bidea
gauez egiten zuten. Sare hau erabiliz, frantses militarrak eta euren familiak pasatzen ziren, baita ingeles piloturen bat ere.
|
|
|
Eztanda oso gogorra izan zen Amaiur herri osoa esnarazi baitzuen; eta harriak mendian behera zihoazela ere ikusi zuten. Monumentua eraso zutenek Iruñeranzko
|
bidetik
ihes egin zuten.
|
|
|
Otsondoko mendatea eta Urkiagako mendatea. Otsondo, Elizondo Urdax/ Dantxarinea komunikazio
|
bide
garrantzitsuaren erdian dago. Espainiak aliatuen erasoa izanez gero, Urdax Zugarramurdi eta Baztango zati batetik erretiratuko zen eta erresistentzia Otsondo mendatetik hasiko zuen (zonalde honetan bunker asko, metrailadore habiak eta mendi fortifikatu bat dago, Zapadores Fortaleza N° 21.B delakoa, bertan zapadoreen batailoiko goarnizio bat zegoelarik).
|
|
|
esker, diskoak erostea posible zitzaien. 60 hamarkadatik aurrera,
|
bide
esperimentalagoak erabili ditu jazzak, beste alorreko musika iturrietan oinarrituz. Baina bere partaide eta publikoa jende edadetura mugatzen denez batik bat, faktore horrek etorkizunean berebiziko ondorioak izan ditzake.
|
|
|
Benetan gertaturikoa jakin zuenean, negar egin zuen. Israelera bueltan, publikoki Palestinako herriari elkartasuna adierazi, eta gatazka konpontzeko elkarrizketa
|
biderik
egokiena zela adierazi zuen. Hortik aurrera jaso zuen presio eta mehatxuen eraginez (bere pertsona zein familiaren kontrakoak), erbestera jo zuen.
|
|
2005
|
|
|
Beraz, Bigarren Frankismoan emakumeen askatasunaren eta gizonekiko berdintasunaren
|
bidean
aurrerapauso batzuk egin ziren, nahiz eta tamalez, esan bezala, ez ziren handiegiak izan. Edonola, emakumea eta gizona maila berean jartzeko ibilbideari ekin zitzaion, Franco eta bere erregimena hil ostean benetan gauzatuz joango zena.
|
|
|
SF ez zen inoiz elkarte bat izan, bizimodu eta balore zehatz batzuk inposatzeko erakundea baizik. Baina, SFk bere helburua lortzeko erabilitako
|
bideak
elementu neutralekin zuen lotura, hala nola, sukaldaritza, garbitasuna, folklorea, ekintza kulturalak, joskura, etab., eta ondorioz, inolako izaera politikorik ez zuela zirudien.
|
|
|
delakoa, etab. Erregimenaren ikuspuntutik, emakume mota hori zikina eta pekataria zen. Beste aldetik, frankismoarentzat ideala zen emakume eredua zegoen, edozeren gainetik ama eta emazte zena, eta sexua soilik ugalketaren testuinguruan ulertzen zuena, tamalez, sexua seme alabak mundura ekartzeko
|
bide
bakarra baitzen. Testuinguru horretan, ahalik eta seme alaba gehien edukitzea hobesten zen eta ugalketa helburu hori betetzen ez zuten familiak begi txarrez ikusten zituen erregimenak.
|
|
|
–Tolerantzia etxeak? bezala ezagutu ziren prostituzio etxeak egotea onartu zen; izan ere, emakumearen garbitasunaren ondorioz, gizonek beraien behar sexualak asetzea ahalbidetzeko
|
bidea
zen. 1956 urtera arte, ez zen burdelen itxiera agindu eta prostituzioa ilegal izendatu.
|
|
|
Erregimenaren politika ekonomikoa berrikusi zenean, industriaren garapena finkatu zen lortu beharreko helburuetako bat bezala. Industriaren hedapena lortzeko
|
bideetako
bat langileen kopurua areagotzea zen, eta gizonezkoen laneskua mugara iritsi zenez, ezin zen gehiago areagotu, egin zitekeen gauza bakarra lan egiten zuten emakumeen kopurua areagotzea zen. Garapen Planak argi utzi zuen emakume langileen kopurua handitzeko beharra zegoela.
|
|
|
Beraz, poliki poliki aipatutako faktoreek emakumearekiko ikuspegia aldatzea eragin zuten, eta
|
bide
horretatik, erreforma legal batzuk aipatu behar ditugu. Aipagarrienak 1958koa eta 1961ekoa dira.
|
|
|
Ezkon aurreko harremanak erabat debekatuak zeuden eta ezkon ostekoak ere, oso mugatuak zeuden. Sexua seme alabak edukitzeko
|
bidea
zen, eta besterik ez, ez plazerik, ez pasiorik, ezta desiorik ere. Izan ere, ama izatea zen emakumearen funtzio nagusia, emazte ona, zerbitzaria eta umila, izatearekin batera.
|
|
|
Izan ere, ama izatea zen emakumearen funtzio nagusia, emazte ona, zerbitzaria eta umila, izatearekin batera.
|
Bide
horretatik, emakumea izaterakoan seme alabak munduratzen zituena eta hezten zituena (erregimenaren printzipioen arabera doktrinatu behar zituena, alegia), zentzu batean gizonaren gainetik zegoela bultzatu zen. –Arrazaren tenplua?
|
|
|
Baina, gizonak segitzen zuen emakumearen ordezkari legala izaten, eta bere baimena behar zuen ondorengo kasuetan: merkataritzan jarduteko, kargu bat onartzeko, kontratu
|
bidez
donazioak egiteko, donazioak onartzeko, behartutako ordainketak egiteko, ondasunak salerosteko, herentziak onartzeko edo ukatzeko, tutorea izateko, zerbitzuak kontratatzeko, etab. Gainera, senarrak mantentzen zuen patria potestatea eta 25 urtetik beherako emakumeak ezin ziren etxetik joan gurasoen baimenik gabe, ezkontzeko ez bazen. Beraz, lege honek ere ez zituen aurrerapauso gehiegi ekarri.
|
|
|
Bigarren Frankismoaren urteetan lan egiten zuten emakumeen kopurua asko areagotu zen arren (1960ean 18,2 eta 1966an 24,1), Europako beste herrialde garatu batzuetako kopuruarekin alderatuta, askoz ere baxuagoa zen. Gainera, emakume gehiagok lan egiten zuten arren, horrek ez du esan nahi berdintasunaren
|
bidean
pauso garrantzitsurik eman zenik. Emakume gehienak gaizki ordaindutako lanpostuetan zeuden, hala nola, nekazaritzan, industrian espezializatu gabeko lanesku bezala, etxeko zerbitzuan, magisteritzan, etab. Profesio liberalen esparruan, emakumeen presentzia ez zen handiegia.
|
|
|
Pixkanaka, beraien lekua gizartean, politikan eta esparru askotan lortzen ari ziren, eta aipagarriagoa dena, leku hori benetan onartzen ari zitzaien. Baina, 1936ko altxamendu nazionalak prozesu hori eten zuen, gizon emakume askok berdintasunaren
|
bidean
egindako lana eta izandako ametsak bertan behera utziz. 1939an, bando nazionalak garaipena lortu zuenean eta Francoren erregimen diktatoriala hasi zenean, emakumeen inguruan lortutako aurrerapauso guztiak atzera botatzen hasi ziren.
|
|
|
Laugarren kapituluan gai ezberdinei dagozkion dozena erdi bat testuren azterketek
|
bide
bertsua jarraitzen dute. Bi baino ez ditugu aipatuko:
|
|
|
Hizkuntzalaritza mailan fidagarritasun gutxiko autorea dela uste dugu honako arrazoiengatik: pluralik edo singularrik gabeko deklinabidea proposatzen duelako; Bake euskal jatorridun hitza dela uste duelako69; iberierazko ANPOS, gaztelerazko ambosekin identifikatzen duelako (iberieratik gaztelerara pasatu den mailegua dela uste badu ere, zehazki latinetik gaztelerarako mailegua da) 70; Euskarazko a artikuluaren kasuan eromantzearen
|
bidez
jaso zela ukatzen duelako71; autoreak euskararik ez dakielako (jeneroa hitz arruntetan bereizten du eta erregistro kolokialeko hikaren erabilera maila jasora dakar); hizkuntza ez indoeuroparra den iberiera erromantzeekin konparatzen duelako (are gehiago portugesarekin konparatzen du, nahiz eta Burdin aroan lusitaniera existitu zen iberieraren hizkuntza indoeuropar garaikidea),...
|
|
|
Baina afrikar herriak penintsulaz haraindi heldu ziren, Europara zabaldu baitziren eta horrekin batera beraien hizkuntza eta geneak ere. Euskara eta euskaldunak enbor horretatik egun arte iraun dutenak izango lirateke,
|
bidean
iberiarrak, tartesiarrak, etruskoak, eta minoarrak gelditu ziren. Beraz euskara, iberiera eta beste hizkuntza horiek ulertzeko erabil daiteke.
|
|
|
Pareko maila batean A. Doering izeneko beste idazle amerikarra dago, zeinak Iberos y euskaros y la misión civilizadora de la Iberia en tiempos prehistóricos, Academia de Ciencias, Córdoba, Argentina, obra idatzi baitzuen. Lanaren egiturak ez dio inolako azalpen logikoari jarraitzen, bat dator berez egileak berak argi ez daukan teoriarekin, hots, euskaldunen (edo bere arabera escaldunen) jatorria ekialdean dagoela eta migrazio
|
bidez
Iberiar Penintsula kolonizatu zutela, baina ez da argi geratzen herri zeltekin batera etorri ote ziren edo aurretik, gauza biak aipatzen baitira. Bere ustez duela 8.000 urte Iberiar Penintsulara heldu ziren lehenak arrazaz finesak edo ural altaikoak ziren, eta beraien hizkuntzak euskararekin antz handia zeukan,, la segunda fue la céltica, con la llegada de los vascos agricultores legítimos [sic] en el último milenio ante nuestra era, una raza en todo sentido sobresaliente en sus condiciones físicas e intelectuales?
|
|
|
Euskaldunak, hau da, euskara dakitenak hain zuzen ere, euskoiberismoarekin kritikoenak dira. Baina hori ez da arrazoi politiko ideologikoengatik, edozein euskal hizkuntzalari pozik bailegoke euskara beste hizkuntzaren baten ahaide dela baieztatuko balitz, euskal hizkuntzaren barne berreraiketa
|
bidez
lor daitekeen informazioa mugatua baita. Baina euskarak duen harreman genetiko onargarri bakarra duela 2.000 urteko akitaniera da, oraingoz euskararen arbaso argiena.
|
|
|
bata biolentziarena eta bestea biolentziarik gabekoa. Elkarrizketan bertan esaten da
|
bide
biolentoak jarraitzen dituztenak bide demokratiko pazifiko batera eraman nahi izanez gero, bide pazifikoak jarraitzen dituzten horiek bide biolentoak jarraitzen dituztenengan esperantza sortu luketela. Paulo Iztueta Armendarizek (2000) bere Hezkuntza, hizkuntza eta boterea Euskal Herrian liburuan goian aipaturiko ideiarekin bat egingo lukeena helarazten du, honako hau alegia:
|
|
|
bata biolentziarena eta bestea biolentziarik gabekoa. Elkarrizketan bertan esaten da bide biolentoak jarraitzen dituztenak
|
bide
demokratiko pazifiko batera eraman nahi izanez gero, bide pazifikoak jarraitzen dituzten horiek bide biolentoak jarraitzen dituztenengan esperantza sortu luketela. Paulo Iztueta Armendarizek (2000) bere Hezkuntza, hizkuntza eta boterea Euskal Herrian liburuan goian aipaturiko ideiarekin bat egingo lukeena helarazten du, honako hau alegia:
|
|
|
bata biolentziarena eta bestea biolentziarik gabekoa. Elkarrizketan bertan esaten da bide biolentoak jarraitzen dituztenak bide demokratiko pazifiko batera eraman nahi izanez gero, bide pazifikoak jarraitzen dituzten horiek
|
bide
biolentoak jarraitzen dituztenengan esperantza sortu luketela. Paulo Iztueta Armendarizek (2000) bere Hezkuntza, hizkuntza eta boterea Euskal Herrian liburuan goian aipaturiko ideiarekin bat egingo lukeena helarazten du, honako hau alegia:
|
|
|
Zer da gizakia, ba gizakia zer den galdetu daiteke modu razionalista hutsean eta esentzia bat edo bilatuko genuke; oso arriskutsua da eta ez da jarraitzen
|
bide
hori, hain zuzen arriskutsuegia delako esentziak bilatzea. Esentziak ez dira kaptatzen, ez dira atzematen.
|
|
|
Desesperazioa ez kabreoaren sentiduan baizik: ez dago itxaropenik
|
bide
demokratiko horietan eta beraz hartzen da desesperantza gabeko bide bat, armazkoa. Itxaropena daukanak, bide demokratikoetatik aurrera atera litekeena egin behar duena da desitxaropendu horri, itxaropena sortu.
|
|
|
ez dago itxaropenik bide demokratiko horietan eta beraz hartzen da desesperantza gabeko bide bat, armazkoa. Itxaropena daukanak,
|
bide
demokratikoetatik aurrera atera litekeena egin behar duena da desitxaropendu horri, itxaropena sortu. Bestela ezin da aurrera joan.
|
|
|
Nik uste dut ondorioa berehalaxe eduki duela, segituan kuestionatu da:
|
bide
hori erreala baldin bada biolentziaren beharrik ez dago. Baina klaro, galdera handia orain hori da.
|
|
|
Jada El Ateneo Espainia osoko dozenaka kultur aldizkarirekin harremanetan zegoan, haiek jaso eta hau bidaltzeko, baita Amerikako baten batekin ere. Revista k
|
bide
bera segitu zuen. 1878ko memorian berrogeita lau aldizkari hauekiko trukea adierazten zaigu:
|
|
|
Hasteko, Nafarroako Revista Euskara rekin batera, euskal kultur aldizkarien sorreran aitzindari izan zen. Biek irekitako
|
bidetik
etorriko ziren Euskal Erria arrakastatsua Donostian() eta iraupen laburragako Revista de Vizcaya() Bilbon.
|
|
|
Ateneo inguruko kultur mugimenduaren magalean sortua, bertako kide batzuen kezka euskaroek bultzaturik, behinolako «Atenas del Norte» hura ez zen proiektuari luzaz eusteko gai izan. Alta beste batzuei
|
bidea
erakusteko balio izan zuen (adibidez Donostiako Euskal Erria ri). Halaber Revista k hiriko kultur bizitzan euskaltzaletasuna apur bat ezartzen lagundu zuen.
|
|
|
Revista desagertu arren, utzi zuen ekarpenik. Hasteko merkatura irtengo ziren euskal kultur aldizkari berriei
|
bidea
erakutsi zien (Euskal Erria, Revista de Vizcaya). Eta Araban, Euskal Herri osoan bezala, euskaltzaletasuna zabaltzen lagundu zuen, euskal pizkundean aitzindarietako bat izanik.
|
|
|
Muturrerengo iritzi ultrakatolikoak arraroak dira, eta zentzu berean beste puntako iritzi iraultzaile ateorik ez dugu topatuko. , Fermin Herran beraren
|
bidetik
, zentzu liberal aurrerakoia nabarmentzen da; XIX. mendeko paradigma garapenzalearen baitakoa, aurrerapen eta elkartasun unibertsalaren alde, baina fede erlijiosoa baztertu gabe.
|
|
|
Edozein kasutan bi aldizkariok aitzindariak izan zirela ikus daiteke. Geroago, haiek irekitako
|
bidetik
, Donostiako Euskal Erria (1880) eta Bilboko Revista de Vizcaya (1885) etorriko ziren.
|
|
|
XIX. mendearen lehen erdialdeko gerrak amaituta, liberal moderatuen erregimena finkatu zelarik, Gasteizek egonkortze eta garapen
|
bide
lasaia ezagutu zituen. Aduanak kostara aldatzeak hasieran ekonomi desegituraketa larria eragin bazuen, egoera laster hobetu zen, jarduera berriak garatuz, batik bat estatu liberalak hirian ezarritako erakunde desberdinen inguruan (kapitania nagusia, posta eta telegrafo bulegoa, bigarren hezkuntzako institutua,...). Hiriaren aurrerapena bere aurrezki kutxaren agerpenak (1850), apezpikutza eta seminarioaren ezarrerak (1862), tren geltokiaren eraikuntzak (1864) eta Gasteizko Bankuaren sorrerak (1864) baieztatu zuten.
|
|
|
1876an gerra amaitu eta liberalak gailentzean, foru auzia plazaratu zen. Arabako intelektual eta politiko garrantzitsuak (Mateo Moraza, Becerro de Bengoa,...) gainerako euskal herritarrekin batera foruen defentsan aritu ziren Madrilen, bai La Paz egunkarieren
|
bidez
, bai Gorteetan borrokatuz. Araban, azken foru diputatu nagusiak, Domingo Martinez de Aragonek, foruzale intransigenteen estrategiarekin bat egin zuen.
|
|
2006
|
|
|
Egile merobingiar, karolingiar eta bisigotiarrek aintzinako euskaldun horien gerrazaletasuna deskribatu zuten, egile klasikoekin hasitako joerari jarraipena emanez. Izan ere, badirudi baskoiek atzerritar konkistatzaileei erresistentzia gogorra ezarri zietela, eta
|
bide
horretatik, beraien izaera barbaro eta gerrazaleari eta perfidiari buruz hitz egin zen. Kontuan hartu behar dugu ere, Orreagako gudua eta gero, 778an, baskoien irudia are basatiago erakutsi zela.
|
|
|
Sajoien aurka etengabe, eta ia atsedenik gabe borrokatzen zen bitartean, mugako lekurik estrategikoenetan goarnizioak kokatu ondore, Hispainia ra abiatu zen eskura zeuzkan indar guztiekin; eta, Pirinioak iragan eta gero, eta aurkitu zituen gotorleku eta gaztelu guztiak menperatu zituenean, gudalosteak oso osorik eta ukitu gabe zeuzkala itzuli zen, salbuespen batekin: Auñamendien gailurrean bertan, itzulerako
|
bidean
jadanik, Baskoinen zitalkeria bere larrutik ezagutu behar izan zuen. Zeren eta, armada lasai lasai zihoanean, ilara luzean, pasabidearen estuasunak eskatzen zuen bezala, Baskoinak, mendiaren gailurrean zelatan zeudelarik, pasabideko beste inon baino itxiagoa bait da han basoa, eta aproposa, beraz, lekua tranpak jartzeko eta goitik beherantz etorriz, sakanerantz bultzatu zuten azken azkenean zihoan bagajea eta baita aurrekoen babes modura erretagoardian zihoazen tropak ere.
|
|
|
Orain da, dirudienez, erromatar administrazioak eskualdean bidegintza serioski ekiten dionekoa (adib. Pompaelo Oeasson delako
|
bidea
).
|
|
|
Ezkondu, greziarren antzera ezkontzen dira. Eriak, antzina egipziarren artean egiten zen legez,
|
bideetan
jartzen dituzte, lehenago eritasun bera nozitu dutenengandik tratamendu aholkuak jaso ditzaten. Brutusen konkista aurretik, larruzko txalupetaz baino ez ziren baliatzen itsas gorak uzten zituen lakuak eta zingirak zeharkatzeko; orain, ordea, apenas ikusten diren zuhaitz enbor batez egindako piraguak ere.
|
|
|
(...) Orduan, pontifize arropak kendu ondoren, bi zerbitzarirekin batera, indigena batez lagundurik gainera, zeinak euskaldunen hizkuntza eta urrutiko
|
bideak
ezagutzen zituen, Pirineoetatik sartu zen eta handik Gipuzkoa, Nafarroa, Bizkaia eta Asturiasetik pasa zen, Espainiako azken haitzen kontra jotzen duen itsasoaren ondoan, batzuetan zaldiz eta beste batzuetan oinez.
|
|
|
Urrutiko lurralde menditsu horietan hizkuntza ezezaguna hitz egiten duten gizon menditarrak bizi dira, edozein gaiztakeri egiteko gai direnak, eta ez da batere arraroa lurralde hain desatseginetan gizon basati eta menperaezinak bizitzea,
|
bide
horretatik arrokak, sasiak eta basamortuak baitaude. Gainera itsasoak bertan bere besoak zabaldu zituen probintziak banatzeko eta bertatik ibiltzen direnak itsas-labar handiekin aurkitzen dira(...) 54.
|
|
|
1300 urte inguruan, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko familia nobleek ziurtatua zuten beren nagusigoa ohiko
|
bideei esker
: ondarea kontzentratzea ezkontza bidez eta lurrak, auzo lurrak edo burdinolak indarrez hartuz, indarrez kenduz edo erosiz.
|
|
|
1300 urte inguruan, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko familia nobleek ziurtatua zuten beren nagusigoa ohiko bideei esker: ondarea kontzentratzea ezkontza
|
bidez
eta lurrak, auzo lurrak edo burdinolak indarrez hartuz, indarrez kenduz edo erosiz. Errentak ugaritu egin zituzten.
|
|
|
Santiago
|
bidean
, Toulouseko ibilbidetik hain zuzen ere, Gaskoniako lurraldea aurkitzen da lehenen, Garona ibaia zeharkatu ondoren; gero, Somporteko mendatea zeharkatu ondoren, Aragoiko lurraldea eta ondoren nafarrena, Argako Zubiraino eta are harantzago.
|
|
|
Gero Bordeleko Landak datoz, hiru egun nekagarriko
|
bidea
. Ondasun orotan urria da lur hau, ogirik, ardorik, haragirik, arrainik, urik eta iturririk gabea, herri gutxi dituena, laua, hareatsua, ugaria ordea ezti, artatxiki, artaxehe eta txerritan.
|
|
|
Lurralde honetatik irtetean, Santiago
|
bidetik
noski, bi ur laster daude Sordeko Donibanetik hurbil, hain zuzen ere bat eskuinetara doana eta bestea ezkerretara, bat gauer, erreka, deitzen zaiona eta bestea flumen, ibaia?.
|
|
|
Lur honetan, Garaziko Mendietatik hurbilean hain zuzen ere, Ostabat izeneko herrian, Donibane Garazin eta Donazaharren, biziki gaitzetsi behar diren bidesari biltzaile gaiztoak daude. Erromesen
|
bidera
ateratzen dira bi edo hiru astamakilarekin, zuzengabeko zergak indarrez kenduz. Eta ibiltariren batek, eskatzen dizkioten moduan eman nahi ez badizkie txanponak, astamakilez astintzen dute eta daukan guztia kentzen diote, mehatxatuz eta barruko galtzetaraino arakatuz.
|
|
|
Oraindik lurralde baskoietan, Santiago
|
bidetik
, mendi oso garai bat dago Portus Cisere (Port de Cize Garaziko Mendatea) deitzen dena, edo Espainiako atea hantxe dagoelako edo mendi honetatik zehar garraiatzen direlako lurralde batetik bestera beharrezko gauzak. Zortzi miliakoa da goranzko bidea eta beste zortzikoa beheranzkoa.
|
|
|
Oraindik lurralde baskoietan, Santiago bidetik, mendi oso garai bat dago Portus Cisere (Port de Cize Garaziko Mendatea) deitzen dena, edo Espainiako atea hantxe dagoelako edo mendi honetatik zehar garraiatzen direlako lurralde batetik bestera beharrezko gauzak. Zortzi miliakoa da goranzko
|
bidea
eta beste zortzikoa beheranzkoa. Izan ere hainbestekoa da bere garaiera non zerua jotzen duela baitirudi, eta igotzen duenari zerua bere eskuarekin uki lezakeela iruditzen baitzaio.
|