|
2003
|
|
|
–Lau milla ta gueiago urte dira Noe-ren billoi Jafet-en bostgarren seme Tubal bere echetarrequin Armeniatic Españara etorri izan zala;[...] Zori oneco Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan bere gendearequin Guipuzcoaco itsas bazterretan[...]? 73 Tubalek, jakina, euskara, erlijio monoteista eta nekazaritza abeltzantza ekarri zituen. Horregatik euskaldunak San Saturnino eta San Ferminen eskutik Ebangelioaren
|
berria
ona entzun bezain laster kristautu egin ziren74 Halaber, gipuzkoarrek, historian zehar hainbat atzerritar eraso jasan zituzten, baina beti eutsi zioten independentziari:
|
|
|
Hala ere, Iztuetak moderazio handiagoa agertzen zuen Antzinako Erregimeneko apologismoak hain maite zuen mito kantabristarekiko. Euskaldun kantabriar identifikazioren bat egin arren(. Españaren ifarraldeco bazter chiqui onetan paque oso batean bici ciraden Cantauriatar Euscaldun garbi, ak77), ez zuen mito hau gehiegi ustiatu, akaso, identifikazio basko kantabristari egindako kritiken
|
berri
zuelako.78
|
|
|
Gerrez gain,. Guipuzcoatarrac itsasoz sarritan eguindaco azaña gogoangarriac? ere aipatzen zituen (Elkano etab.). Baita Gipuzkoako herri guztiak banan banan errepasatzen ere, bertako pertsonaia historiko ospetsuen
|
berri
emanez.
|
|
|
Bertsoren batzuk ere azaldu zituen iturri historiko gisa, euskarazko agirien erabilera apal honetan Iztueta aitzindari izanik. Hala ere bertsoak erabiltzearen arrazoia ez zen historiografian bide
|
berriak
irekitzea, baizik irakurle herritarrei gertukoa eta gustagarria egingo zitzaien genero narratibo bat eskaintzea. Xede herrikoi horrekin, Iztuetak kapitulu bakoitzaren amaieran, atal hartako gaia, bertso batez laburbiltzen zuen.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian
|
berriz
, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zi... Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Bere olerkian, euskaldunak zuzenean agertzen dira Iberiar Penintsularen eta Europaren aurreneko populatzaile gisa, ustezko patriarka biblikoen bitartekotzak alboratuz. Tesi iberistak justifikatzeko garaiko ikertzaile
|
berrien
autoritatea erabiltzen zen: –Humbolt eta Ampero dire yakinetan [jakintsuen artean];[...] hekin hitzac cimendu hoberenac ditu;/ Hec dute adirazten Iberiar cela/ Europan lehen sorthu, populu bezala;? 92 Teoria tubalistatik teoria euskoiberistara igaro gara.
|
|
|
Han aurkeztu zituen hainbat olerki historiko: Garazirat ekartzen diote
|
berri
Abarkari Moroak Iruñeko hegian direla IX. mendean giroturiko poema (1858an aurkeztua), Muñosek Baiona Españari saltzen 1643 urteko gertaera bat azalduz (1858), Heren sugea Beltzuntzeko jaunen Erdi Aroko istorio bat azalduz (1859), etab.
|
|
|
Hiribarren beraren Escaraz eguia (1858an argitaratua), aipa dezakegu lehen lekuan. Lafittek, ponposoki erlijioen historia deitu zion lan honi, zenbait erlijioren
|
berri
gonbaratua ematen baitzuen. Baina aski da atalburuak irakurtzea, lanaren xede katoliko militantea ikusteko:
|
|
|
–Brahma, Vichnu eta Siba ez dire Yainco?,. Budda ezda yainco?,. Confucius ez da Yainco?... 101 Nalanahi ere lan bitxia da, zeren ikuspegi katoliko batetik arrisku gutxi zegoen euskaldunak halako erlijio exotiko eta urrunen batean, erortzeko?, eta beraz ez da oso agerikoa lan honen praktikotasuna. Susma daiteke Xahok ekarritako proposamen erlijioso
|
berriei
(Ekialdeko erlijioetan oinarrituriko sinkrestismoei) erantzun nahian otu zitzaiola Hiribarreni liburu hau idaztea (adibidez Xahok 1842an argitaratu zuen Philosophie des religions comparées lanari arrapostu emanez).
|
|
|
Bere garaiaz gogoeta egin eta ekinbide bat proposatzen zuen. Hola zioen Testamentu
|
Berriko
hitzaurrean:
|
|
|
Hortik euskal kalbinistek testu idatziei garrantzia handia ematea. Hola, Leizarragak, Testamentu
|
Berriaz
gain ABC edo Christinoen instructionea lana idatzi zuen, euskaldunak eta bereziki gazteak alfabetatzeko asmoz: –Berce natione guciek, ceinek bere lengoagean beçala, Heuscaldunac ere berean duençat, certan iracurtzen ikas ahal deçan? 18.
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean ikusten duen obra kolektibo izaera, ikerketa
|
berriak
berretsi dute, non argi ikusten den nafar errege erreginen bultzadaz egin zirela herri hizkuntzetarako itzulpenak (ikus P. Urquizu 2000: 142, bertan erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Testu honetan 1569 urtean Nafarroako erregina Joana Albretekoaren eta bere politika protestantearen kontra borrokatu ziren euskaldun noble familiei egiten zaio erreferentzia. Euskarazko narratiba
|
berrietako
ikuspegi historikoa Leizarragaren aurkako bandoan kokatzen da: ardatzak nafar monarkia eta protestantismoa barik Frantziako monarkia eta fede katolikoa dira.
|
|
|
jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza
|
berri
gisa ari zen sartzen, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora zuen nagusitzeko. Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea?
|
|
|
Bestalde, Larregiren lana argitaratu baino lehenago ere idatzi ziren santuen bizitzak euskaraz. Hola, Agustin Kardaberaz gipuzkoar jesuitak(), hainbat dotrina eta debozio liburu publikatzeaz gain, Santucho gazte biren S. Luis eta S. Estanislaoren miragarrizco bicitzaren
|
berri
onac (1764), eta S. Isidro Achurlari, ta bere Emazte Doña Mariaren bicitza (1766) argitaratu zituen. Idatzita utzi zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico erri chitez noblearen Gloria paregabeac edo Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe.
|
|
|
42 Garai honetako erlijio historien
|
berrietarako
ikus P. Urquizu (2000: 263) eta Altzibar (1997:
|
|
|
Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari. Aurreko hainbat euskal idazleren
|
berri
ere bazuen (Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Oihenart, Larramendi,...) eta haien segidan kokatzen zuen bere burua49 Beraz euskarazko narratibaren baitan. Genero idatzien artean berebiziko garrantzia ematen zion historiari.
|
|
|
Euskal historia kontuak ere agertu ohi zituen. Adibidez, argitaratu gabeko Bigerren libüria n, garaiko euskal gizartearen
|
berriak
, eta zuberotar historiaren ikuskera herrikoia ematen zuen54 Behinolako erlijio gerrak ere azaltzen zituen, bereziki Zuberoan XVI. mendean Erreforma eta Kontraerreformaren inguruan gertaturiko borrokak kontatuz, ikuspegi herritar eta katolikotik beti ere.55 Nolanahi ere, Zuberoako historiara mugatu barik, Egiategik Oihenart, Larramendi, Bela eta Sanadonen historia lanak ezagutzen zituen. Dirudienez Belaren agindupean soldadu ere izana zen.
|
|
|
Zelangura delarik, egungo euskaldun historialariontzat, historiografia? zahar horren
|
berri
izatea interesgarria gerta dakiguke, eta ez ikergai gisa bakarrik, baita maila praktikoagoan ere: tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko.
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren
|
berriak
idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
Baina noraino jo aurrekarien bila? Ohikoa izaten da era guztietako diziplinek, ideologiek eta zientziek (aski
|
berriak
izan arren, edo bereziki orduantxe) beren aitzindariak eta jatorriak iragan urrunean bilatzea. Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko.
|
|
|
Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena azaldu zen, agian hamarkada batzuk lehenagotik zetorrena, baina une horretatik agerpen politiko zein literario guztiz
|
berriak
garatu zituena, epe berri bat irekiz. Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat.
|
|
|
Eta horregatik ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik. Zeren XIX. mendearen amaieratik, ezaugarri
|
berriak
zituen historiografia bat hasi zen (positibista, etab.) 9.
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria esan dezakegu erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko
|
berri
idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz. Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko berriak gehituz joan ziren Erdi Aroak aurrera egin ahala.
|
|
|
ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz. Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko
|
berriak
gehituz joan ziren Erdi Aroak aurrera egin ahala. Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa daukate, eta historia ikertzeko iturri dira.
|
|
|
Euskal herrialde beraietan, historia lanak beranduago eta mendebaldeko Europako monarkia handietan baino kalitate apalagoz hasi ziren. Nafarroan, XIV. mende amaieran Gartzia Eugi elizgizonak Espainiako kronika orokor bat idatzi zuen, eranskin gisa nafar erregeen genealogia eta erreinuko gatazken
|
berri
emanez. XV. mende hasieran, Gartzia Lopez Orreagaren kronika osorik Nafarroan zentratu zen, baina ohi bezala soilik bertako erregeengan.
|
|
|
Kantu bidez ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen. Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen
|
berria
aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak:
|
|
|
Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak:
|
berri
historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen. Eta hor aipa daiteke, beharbada euskarazko kantu historiko zaharrena den Beotibarko pelea izeneko erromantzea, 1321 aldean nafarrek eta gipuzkoarrek izandako borrokei erreferentzia egiten diona (nahiz ziurrenik geroago sortua izan).
|
|
|
Badirudi, artoa garai hartan ekarri zuena Gonzalo Perkaiztegi izan zela (Hernaniko gotzain batekin harremanetan zegoena) (Busca Isusi, 1983). Hala ere, dagoeneko XVI.ean (1523an) Baiona aldean zuhain gisa erabiltzen zeneko
|
berriak
daude. Oso ederki egokitu zen hona, Euskalerri atlantiarrera; txingorra jasaten zuen eta gaixotasunak izan arren, inoiz ez ziren uzta galtzerainokoak.
|
|
|
Gozogileen kontrol eta monopolio nahiei aurka egite hau ilustratu, merkatari eta herritarren oposizioan ikusten zen, udaletxearen bidez gauzatua. Oligarkizazio prozesuaren barruan koka daiteke hau; aberats
|
berriak
ziren gozogileak, eta ez zituzten onartu nahi lehendik hiriaren elitean zeudenek, boterea gehiengoren artean ez banatzeko, kontuan izanik igoeran zegoen gizarte talde bat zela. Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen utzi nahi eta aldi berean herritar askoren lanbidea izango zena babesten zuten.
|
|
|
Kontsejuak funtzio ugari zituen, horietako bat zen beraiek jartzen zietela prezioa eguneroko bizitzan behar ziren artikuloei. Erdi Arotik eman ziren ordenantzak Gasteizen, 1417an, 1457an, eta 1486an ordenantza
|
berriak
eman ziren, 1747ra arte mantendu zirenak.
|
|
|
XVIII. mendean zehar eguneroko elikadurak aldaera gehiago lortu zuen, lekariak, barazkiak, esne produktuak, arrautzak, arraina, etab., sartuz. Beste aldetik, aipatu dugun merkataritzak, Ameriketatik etorritako labore
|
berriak
sartzea ekarri zuen: artoa, patata, indabak, tomateak,?
|
|
|
izena nondik datorkion ere jakin dugu erromatarrei esker: gauero ilargi faseak irauten zuen bitartean, senar emazteen logelara, pitxar bat ezti eramaten zitzaion bikote ezkon
|
berriari
.
|
|
|
langile
|
berrien
etorrera, denborarekin Txina eta Indiatik joan ziren.
|
|
|
Ingalaterran lehenengo eta gero Frantziara iritsi zen fenomenoa?; landare hauek (alfalfa, hirusta?) lurrari laguntzen zioten, errekuperatzeko behar zuen nitrogenoa eransten baitzioten; animalientzako elikagaia ere baziren, lanindarra eta ongarri ahalmena handituz. Gainera, lur gehiago lantzen hasi ziren (drenaiak Herbeheretan, lugorrien gutxitzeak), golde
|
berriak
agertu ziren (Jethro Tull Ingalaterran, Brabante goldea Herbeheretan); intelektualek nekazaritzari buruzko interesa garatu zuten (frisiokratak, ekonomi elkarteetako partaideak); nekazari munduan artisautzaren sarrera eta garapena gertatu zen lagungarri gisa (hirietako gremioetatik ihesi3); eta, azkenik, baina ez horregatik garrantzi gutxiago zuen fenomenoa, emigrazioa zen: Ameriketara nahiz hirietara.
|
|
|
Elikaduraren historia orokorki, ia landu gabe dagoen gaia da, eguneroko bizitzaren ardatzetako bat bada ere. Gizakiaren biziraupena suposatzen duen aktibitatea da jatea, hau esanez ezer
|
berririk
ez diogun arren; Lemery k 1702an definitu zuen bezala, elikagaia «gure gorputzaren zati solido eta likidoen galera berreskuratzeko gai den edozer» da. Honela, ekonomiak arazo berbera landu izan badu ere, azken pausua ahaztu da, janarigintza.
|
|
|
Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar
|
berrien
metatzea une oro. Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta handiz antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan.
|
|
|
Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako hauek ziren: egindakoaren eta egiten ari zenaren
|
berria
jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu». Helburu horiek, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan horietako asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik.
|
|
|
Egitura
|
berriak
, ordea, ez zuen luze iraun eta urteetako ikastaroei erreparatzen badiegu, Historia Sailaren ahuleziaz jabetuko gara: 1983an ez zen ikastarorik eman eta hurrengo urteetan 6 hitzaldi solte, gehienak ikerketa lanekin lotuta.
|
|
|
Iraultzarekin errealitate berri baten itxaropena itzuliko zen. Iraultzak ate
|
berriak
irekitzen zituen jendearen bihotzetan, eta egoera hobe bateranzko begiradan kokatzen. Era berean, artistengan aldaketa bat gertatuko zen.
|
|
|
Hasiera batean norberak bere bidea eta estilo artistikoa bilatzen zuen, besteen gaineko lehentasuna eskuratu nahian. Oraingoan
|
berriz
, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke). Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz.
|
|
|
Artisten belaunaldi
|
berriek
errealismorako joera erakusten zuten, eta euren lanek dokumental itxura bereganatuko zuten, gertatutakoaren kronikak izango balira bezala. Halaber sinbolo eta irudi alegorikoen bidezko lanak egiten zituzten, ideologia jakin bat azaleratu nahian.
|
|
|
Ez zuen bide artistiko bat derrigorrez ezarri, baina berak bisitatutako erakusketetan edo artista konkretuen inguruko adierazpenetan, argi geratu zen zeintzuk ziren erregimenak babesten zituen estiloak. Hau da, Stalinek seinalatu zuen zein zen Errusia
|
berrian
artearen, bide zuzena?. Honekin batera heziketa artistikoaren sistema guztia berrantolatzeari ekin zion.
|
|
|
A. Deinekaren. Fabrika
|
berriak
eraikitzen?, 1926 urtekoa.
|
|
|
Zhdanov buruzagi
|
berriak
horrela definitu zuen errealismo sozialista: –errealismoa irudikatzeko ez da errealitatea era objektibo batean islatu behar, ezta akademiako estilo hertsian margotu behar, ez; aitzitik errealitatea bere garapen iraultzailean irudikatu behar da.
|
|
|
Esperimentuen munduan hainbeste murgilduko ez zirenen artean Koncharovski, Mashkov, Altmaw... aurkitzen ziren, etorkizuneko Errusian arte mailan lan gehien jorratuko zutenen taldea. Ordura arte bigarren maila batean kokatutako hauek, oharkabean laudorioak jaso zituzten arlo artistikoan; arte iraultzaile bezala aurkeztutako artistak
|
berriz
, korronte onartu eta ofizialetik at geratzen ziren bitartean.
|
|
|
Historia eta fikzioa: Karlomagno Euskal Herrian VIII IX mendeetan (2001) eta Ikerketa
|
berriak
Euskal Herriko historian: metodologia aitzindariak eta berrikuntza historiografikoak (2002)
|
|
|
Historia eta fikzioa: Karlomagno Euskal Herrian VIII IX mendeetan (hainbat egile, K. Artetxe arg., 2001, UEU, Bilbo) eta Ikerketa
|
berriak
Euskal Herriko historian: metodologia aitzindariak eta berrikuntza historiografikoak (hainbat egile, J. Kintana?
|
|
|
Zalduak,, historialarien lanaren emaitzarik behinenetakoa liburuak eta artikuluak argitaratzea? dela oroituz, Karlomagnoren eta ikerketa
|
berrien inguruko
bi liburu hauek publikatu direlako poza agertu zuen,, gure jarduerak helbururik badu, gauzak idatziz uztea delako?. Era horretara, aurkezpen ekitaldira gonbidatzeagatik eskerrak emanda, liburuen analisiari ekin zion:
|
|
|
Eta, gehitzen zuen, bigarren mailako ikerketa hori lehen mailakoa bezain premiazkoa dela. Ludger Meesek eta Joseba Agirreazkuenagak defenditzen dute, Ikerketa
|
Berrien
liburuan hain zuzen ere, mota honetako sintesi lanen beharra euskal historiografiaren garapenerako. Ba, alde horretatik, bi liburu hauek bigarren mailako ikerketa mota horren adibide bikainak iruditzen zaizkit.?
|
|
|
–Esan daiteke Ikerketa
|
Berrien
liburuak askotariko edo koktel itxura duela (ikuspegiak, metodologiak, talaiak...), eta hori gaur egungo historialaritza zatikatu, puskatuaren ispilu da, hein batean. Etengabeko progresuan eta aurrerabidean sinesten zuen histografia horren krisiaren pusketak dira.
|
|
|
Ikerketa
|
berrien
liburuan,, arkeologiari diodan mania gora-behera?, hasteko, Joxean Mujikaren gai honen inguruko artikulua nabarmendu zuen. J. A. Lemaren bigarren artikulua berrirori ere aipatzeko modukoa ikusi zuen,, beste status questionis magistral bat delako?.
|
|
2004
|
|
|
Etorkin kopuruari aurre egiteko azpiegitura gabe aurkitu zen Hernaniko herria. Erdigunean ezin zen etxebizitza gehiago egin, eta pixkanaka kanpoaldean auzo
|
berriak
eraikitzeari ekin zioten; Florida, Portu, Karabel... Auzo hauek langile auzoak izan ziren nagusiki.
|
|
|
Urbanistikoki, eraldaketa garaian, gaur egun hain ezagunak diren hainbat auzo eta etxe eraiki ziren. Honetaz gain, lantegi
|
berrien
eraikuntza eta lehen nekazaritzarako erabiliak ziren hainbat guneren desagertzeak itxura berria eman zion herriari.
|
|
|
Baserri intentsibo
|
berriak
, hiriko populaketari begira ekoiztuko zuen, autokontsumorako ekoizten zuen garaia atzean utziz. Hau dela medio errentagarritasun edo produktibitate gutxiko produktuak baztertuak izango ziren.
|
|
|
Aldaketari5 buruz dudanean nozio hau ahalik eta zentzurik zabalenean ulertu behar da. Lehen begiradan antzeman daitezkeen aldaketez gain, aipa litezke jarduera ekonomikoetan aldaketak, aldaketa demografikoak, industria
|
berrien
sorrera, edo aldaketa urbanistikoak.... Beraz industrializazioak sakoneko beste aldaketa batzuk dakartza berarekin:
|
|
|
Tratu
|
berriak
hobekuntza partzial bat besterik ez zuen lortu, okerren zeuden taldeek ere, nekazari txikiak, partzuerrak, agureak,... ez zuten etekinik izan. New Deal a sozialismoarekin eta komunismoarekin ere lotu zuten.
|
|
|
AEB aurrera ateratzeko politikaren barnean artisten lana ezinbestekoa izan zen, politika
|
berriak
literatura, pintura, argazkigintza eta filmeen bidez zabaldu eta ezagutzera eman baitziren. Horrela, 1935ean Franklin D. Roosevelt-ek Resettelment Administration (RA) (Berrezarpen Administrazioa) izeneko erakundea sortu zuen Depresioari aurka egiteko saiakeren artean eta landa edo baserri munduaren arazoez arduratzeko.
|
|
|
FSAko argazki hauek Nekazari Saileko liburuxketan eta prentsan argitaratu ziren. 1937an, sortu
|
berria
zen Lifealdizkarian, gai honen inguruko zenbait artikulu idatzi ziren, Lange, Shahn eta Rothstein en argazkiekin batera. 1938an FSAko argazkilariak landa munduko argazki baikorragoak ateratzen hasi ziren, hasierako programa zabalduz eta gaia gizartea bere orokortasunean bihurtuz.
|
|
|
Bankuak ixten hasi eta banka krisia hasi zen. Presidente
|
berriak
esku hartze txiki eta egokiekin bankuen itxiera aldarrikatu zuen. Horrela, banku guztiak kontrol federalaren azpian ezarri eta herritarrei aurrezkiak bankuetan sartzeko gomendatuz krisia bukatu zen.
|
|
|
ez zuen plan koordinaturik eta kontradikzioz beteta zegoen, helburua kapitalismo estatubatuarra salbatzea izanik. Politika
|
berriak
gastu publikoa izugarri handitu zuen eta kanpainan aurkeztutako aurrekontua ez zuen bete. Baina, Roosevelt-en lana ez zen berria, Hoover en gobernuak hasitakoarekin jarraitu zuen; ezberdintasun nagusia langabetuen subsidioa errespontsabilitate nazionala zela baieztatzea izan zen.
|
|
|
Politika berriak gastu publikoa izugarri handitu zuen eta kanpainan aurkeztutako aurrekontua ez zuen bete. Baina, Roosevelt-en lana ez zen
|
berria
, Hoover en gobernuak hasitakoarekin jarraitu zuen; ezberdintasun nagusia langabetuen subsidioa errespontsabilitate nazionala zela baieztatzea izan zen.
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen
|
berri
eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
bertan garaiko euskal ekonomia, elikadura, elkartrukeak, talde sozialak, erlijiotasuna, euskara, ohiturak eta abar ikus litezke (testu hori euskaratuta aurki daiteke oso ororik in Bilbao, 1994, eta ia osorik in www.kondaira.com> Historia materialak > Testu Historikoak > Erdi Aroa >. Euskal Herria XII. mendean, Donejakue bideko erromes liburu baten arabera (1135)?). ...jendartearen inguruko puntu hau egokia litzateke euskararen Errioxako lekukotzak aipatzeko (Donemiliaga kukulakoak), idatzi erromantzez eta latinez egiten zela aipatzeko (baina aldika euskal hitzak eta esaldiak agertzen zirela nafar agirietan), arabieratik euskarara pasatutako hitzak gogora ekartzeko, eta jakina, Erdi Aroko Euskal Herrian bizi ziren gutxiengo linguistiko eta erlijioso desberdinen
|
berri
emateko: arabieraz mintzo ziren Erribera aldeko musulmanak, judu komunitateak, gaskoiak, gaztelaniaren sorrera Burgos Errioxa Mendebal Araba aldean, nafar erromantzea...
|
|
|
Adibidez, definitiboa izateko asmorik gabe, honako epeketa proposa liteke: 1914/ 18tik 1936/ 45era, gerra eta gerrarte epe ezegonkorra (lehen mundu gerraren ondoren Europa osoan, XIXtik zetozen sistema liberal kontserbadoreak krisian sartu baitziren, alternatiba liberal demokratiko, komunista, zein faxistak agertuz; eta giro ezegonkor hau azkenean gerra
|
berrietan
lehertu zen. Hor koka ditzakegu Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista kasu, atlantiar orbitan egon arren europar eraikuntza eta dinamika demokratikotik kanpo geratu zen 1975/ 86 arte; eta hola zenbait azpiatal bereiz litezke...).
|
|
|
ikasgaiaren dekretuak, beste edozein historia ikasgaitan agertu ohi diren antzeko prozeduren lanketa proposatzen du: iturrien analisia, testu iruzkinak, teknologia
|
berrien
erabilera, datuak azaltzen jakitea... Helburu teoriko gisa egokiak dira, nahiz batzutan 16 urteko ikasle baten gaitasunak kontuan izanik gehiegizkoak ere badiren(, zuzeneko eta zeharkako iturri historikoak bildu, erabili, aztertu, hipotesiak planteatu eta ondorioak atera dituzte?:
|
|
|
Zentzu horretan xehetasun gutxikoa begitantzen da batzutan euskal historia. Edozein kasutan, hezkuntza arloan diharduten profesionalek, bai egitarau
|
berriak
finkatu lituzketen administrazioko adituek, zein eskolan ari diren irakasleek, gogoetarako egitarau proposamen bat dute hemen.
|
|
|
Hizkuntzaren onespena berau mintzatzen den lurralde eremuaren ezagutzara hedatzea ere ez dirudi eskari handiegia denik (inork imajinatzen al du gaztelaniaren
|
berri
ematean Hego Amerika aipatu gabe uztea?). Hortaz, hezkuntzako arduradunek konplexurik gabe onartu eta aitortu lukete historiaren euskal dimentsioak bultzatzen dituen balioen artean (historia ikerketei lotutako beste balio orokorrez gain) euskara, euskaldungoa eta Euskal Herriaren ezagutza sustatzea ere badagoela, horrek ez duelarik inplikatzen adoktrinamendu nazionalik, ezta beste ezein ikuspegiren bazterketa esklusibistarik ere, baizik soil soilik hizkuntzatik ab iatuz definituriko mundu baten aintzat hartzea.
|
|
|
Horiek bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia. Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren
|
berri
ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte.
|
|
|
Errekluta
|
berriak
Iruñean biltzen ziren, bertan unitate berriak sortzen zituzten: entrenamendu azkar bat eman eta gero, fronte ezberdinetara bidaltzen zituzten.
|
|
|
Errekluta berriak Iruñean biltzen ziren, bertan unitate
|
berriak
sortzen zituzten: entrenamendu azkar bat eman eta gero, fronte ezberdinetara bidaltzen zituzten.
|
|
|
Alkateak, Frantzia aldera ihes egin zuelarik, faxistak haren etxean sartu ziren baliozko gauza guztiak eramanez. Saturnino Burguete alkate
|
berriak
hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen. Atzerriko bidea hartu zuten halaber, Tiburcio Azkarate, Pascual Lazkano eta Juan Etxenikek, beste askok bezala.
|
|
|
Altxamendua gertatzean, zentroa euskaltzaletasunetik garbitzea lehen mailako helburua bihurtu zen espainiar nazionalistentzat.Zapalkuntza Elizak berak gauzatu zuen bere hierarkia erabiliz. Horrela 1938ko Sagrado Corazon egunean, Lekarozko zuzendari
|
berriak
,. Quien no esta con Franco, no esta con Cristo, erranez bukatu zuen meza.
|
|
|
1941ko irailak 29an udal batzarrean, Arizkungo alkate, juradoak? Udal Batzarrari
|
berri
eman zion, herrian destinatuak zeuden soldaduek Lamiarritako frontoia eta plaza guztiz apurtu zituztela. 11. orrialdean.
|
|
|
Alemaniak Frantzia okupatu zuenean(), sare hauek eta beste
|
berri
batzuk sortu zituzten, baina orain iheslariak kontrako norabidean pasatzen ziren: Espainiara.
|
|
|
Frantziara eta Amerikara batez ere. Amerikara joandakoak artzain gisa aritu ziren, eta Frantziakoak
|
berriz
, mendi mutil. Nafarroako Perineotara gazte asko joan ziren Iratiko basoak ustiatzera.
|
|
|
Beste tokietan bezala, Baztanen II. Errepublika ezartzean mugimendu demokratiko
|
berriak
ernatzen hasi ziren eta aldi berean, bai alderdiak eta bai sindikatuak antolatzen hasi ziren. Faktore berria sartu zen baztandarren arteko harremanetan:
|
|
|
Errepublikan, hasieran aipatu dudan bezala, garai honetan alderdi politiko
|
berriak
agertu ziren haranean, baina dudarik gabe karlistak ziren talderik ugariena. Karlisten ideologia laster barneratu zuten nekazariek.
|
|
|
urteen bitartean, guardia zibileko buruzagien (Don José Mourillo Lopez Teniente Coronel de Infantería y primer Jefe de la Comandancia de la Guardia Civil de Fronteras) eta udaletxearen artean liskar ugari gertatu zen, alde batetik guardien kopurua handitzean, kuarteletan ez ziren sartzen eta gainera kuartelak zaharkituak zeuden. Guardia zibileko buruzagiek kuartel
|
berriak
eraiki nahi zituzten baina udaletxeak horretarako dirurik ez zuen. Bestalde mediku eta farmazeutikoen zerbitzuengatik ordaindu behar zutela agintzen zuen udaletxeak eta honek liskar gehiago egotea ekarri zuen.
|
|
|
Mundu zaharra eta
|
berria
|
|
|
izenburupean, seigarren kapituluak, gremioei buruz hitz egiten du (eskulangile kualifikatuek osaturiko sozietate itxi arautuez) eta hauek izandako aldaketaz. XIX. mendeko azkeneko hamarkadak baino lehenago (lan banaketa
|
berriak
, deskualifikazioak... ezkerreko ideologietara jotzea ekarri zien garai honetan), ekonomia moral batean oinarritzen ziren (ez zuten diruagatik lan egiten), eta euren betebeharra zen lana ondo egitea. Produkzio kooperatibo bat bultzatu zuten, konpetentzia eta kapitalismoa ekidin nahi zituzten (sozialismo utopikoaren oinarriak hemen leudeke), eta sindikatuak eratzen hasi ziren halaber.
|
|
|
–Mundu zaharra eta
|
berria
–(23 kapitulua)
|
|
|
–Mundu zaharra eta
|
berria
. Kolonen 500 urte?
|
|
|
Haien izenak ez dira oso ezagunak; Are gehigo: euren senitartekoek baino ez zuten euren
|
berri
izango seguru aski, lagunek, poliziak behar bada, eta kazetariren batek erreportaia bitxiren bat egiteko. Baina gorago esan bezala eta liburuko idazleak argi adierazten duen eran, talde anonimo hori gabe (gizartearen gehiengoa osatzen duena), narrazio makrohistorikoa ezerezean geldituko litzateke eta lehen mailako pertsonaia horiek euren garrantzia galduko lukete erabat.
|
|
2005
|
|
|
Emakumeak etxetik pixka bat ateratzeko beharrari buruz hitz egiten zen komunikabideetan; emakumeak kalera irten behar zirela etxetik kanpo gertatzen zena ezagutzeko, haizea hartzeko, etab. esaten zen. Aldizkari berri batzuk sortu ziren, hala nola, Ama, Telva, etab. eta aldizkari gehienetan, atal
|
berriak
sortu ziren: musika, zinea, moda, edertasuna, liburuak, etab. Aipagarria da orientazio laboraleko atalak ere agertu zirela eta nahiko ohikoak izan zirela.
|
|
|
Emakumeen gaineko mugapen legalak ere leundu egin ziren, SFk hori lortzen lagundu zuelarik. Nolabait, gizarte
|
berriak
emakume berri bat sorrarazi zuen; haurtzaindegien agerpenak eta formakuntza orokor hobe batek emakumeen rola aldatuz joatea eragin zuen.
|
|
|
(UMAE). Baina, 50 hamarkadan, gerrillak desagertzen hasi ziren herria ez baitzegoen mobilizatzeko eta altxamendu bat burutzeko egoeran eta emakume horientzat laguntzeko modu klandestino
|
berriak
sortu ziren. Urte horietan, oposizioko indar berriak antzematen hasi ziren:
|
|
|
Baina, 50 hamarkadan, gerrillak desagertzen hasi ziren herria ez baitzegoen mobilizatzeko eta altxamendu bat burutzeko egoeran eta emakume horientzat laguntzeko modu klandestino berriak sortu ziren. Urte horietan, oposizioko indar
|
berriak
antzematen hasi ziren: ikasleak, langileak, etab. Horiek, beste faktore batzuekin batera, frankismoaren krisia eragin zuten.
|
|
|
60 hamarkada gatazkatsuan oposizio antifrankista berri bat jaio zen, ideologia eta erakunde
|
berriekin
. Izan ere, Espainiak urte horietan jasan zituen aldaketa sozial eta ekonomikoek ezker berri bat sortzea bultzatu zuten.
|
|
|
60 hamarkada gatazkatsuan oposizio antifrankista berri bat jaio zen, ideologia eta erakunde berriekin. Izan ere, Espainiak urte horietan jasan zituen aldaketa sozial eta ekonomikoek ezker
|
berri
bat sortzea bultzatu zuten. Langileen esparruan,. Comisiones Obreras?
|
|
|
105). Hau da, Bergua k sortu
|
berri
duen euskal irakurketa duen iberiera horretan, kasualitatez. SPANE. hitza agertzen zaio, España hitzaren oihartzunak ote. Beraz signario basikoak emaniko irakurketak fidagarriak ez diren heinean, metodo zientifikorik ez badago, akats linguistiko eta historikoak baditu, anakronismoak, eta abar... zera daukagu, iberiera eta euskararen arteko ustezko harremana J. Bergua k behintzat ez duela frogatzen.
|
|
|
Laugarren liburuak, 1999 urtean kaleratutakoa, ez du ezer
|
berririk
eskaintzen, aldaketa bakarra zera da, liburuan tartesiar herriaren historiak lehentasuna hartzen duela hizkuntzaren aurrean. Ibero tartesiar atala aurreko lanetan hobeto azaldutako desziframenduaren sintesia da.
|
|
|
Ez badu egin segur aski honako bi arrazoietako batengatik (edo biengatik) izango zen: alde batetik ez duelako aitzineuskara horren
|
berri
edo berau ikertu duten adituen berri (adib. Mitxelena, Gorrotxategi, eta abarren berri), edo/ eta bestetik, aitzineuskara horren argitan ez dagoelako iberiera ulertzeko modurik eta gaur eguneko euskarak aukera gehiago ematen dituelako iberieraz dauden testuak ulertzeko eta itzultzeko.
|
|
|
Ez badu egin segur aski honako bi arrazoietako batengatik (edo biengatik) izango zen: alde batetik ez duelako aitzineuskara horren berri edo berau ikertu duten adituen
|
berri
(adib. Mitxelena, Gorrotxategi, eta abarren berri), edo/ eta bestetik, aitzineuskara horren argitan ez dagoelako iberiera ulertzeko modurik eta gaur eguneko euskarak aukera gehiago ematen dituelako iberieraz dauden testuak ulertzeko eta itzultzeko.
|
|
|
alde batetik ez duelako aitzineuskara horren berri edo berau ikertu duten adituen berri (adib. Mitxelena, Gorrotxategi, eta abarren
|
berri
), edo/ eta bestetik, aitzineuskara horren argitan ez dagoelako iberiera ulertzeko modurik eta gaur eguneko euskarak aukera gehiago ematen dituelako iberieraz dauden testuak ulertzeko eta itzultzeko. 87
|
|
|
Beraz, gaur gaurkoz akitaniera eta iberiera hizkuntza ezberdin bi zirela argi dago. Dena den akitanierak eta iberierak zer nolako harremana zuten, edo ez zuten, hori oraindik ez dago esaterik, eta gerora begira ez du ematen jakiteko aukera handirik egongo denik (testu elebidun
|
berriak
agertu ezean bederen).
|
|
|
Beltran-ek euskoiberista gisa honako ezaugarriak ditu: euskararik ez daki, ez du ia ezagutzen, eta euskararen inguruko ikerketen
|
berririk
ere ez du, beraz iberierazko testuak euskarara itzultzean Azkueren hiztegia erabili behar du. Kasualitatez agian, baina valentziarra da aurrerago valenciamoaz hitz egitean argituko dugu zer adierazi nahi dugun.
|
|
|
batetik Mitxelena, De Hoz, eta bestelako hizkuntzalari ospetsuak behin baino gehiagotan aldarrikatu dute baskoiak elebidunak izango zirela, hau da, iberiarra hartu arren aurrekoa ez zutela galduko; eta bestetik, euskara ezin izan daiteke hizkuntza neo iberikoa, bestela bien artean ahaidetasun harreman garbiak egon lukete eta oraindik halakorik ezin izan da frogatu. Gainera euskara iberieraren ondorengo hizkuntza
|
berria
balitz, zer egin daiteke akitanierarekin edota Nafarroako latindar inskripzioetako onomastikak erakutsitako berezitasunekin (adib Lergako inskripzioa, Urchatelli eta Ordunetsi iberierazko jatorria baina euskarazko fonetismoa duten izenekin)?
|
|
|
Gaur egun Menendez Pidal en ekarpen ugari gaindituta egon arren, ikertzaile honen trinkotasuna aurretik aipatu dugun Beltran-ekin pareka ezina da, beraz. Hala ere, azken urteotako euskoiberistek ez dute Pidal aipatzen, Beltran
|
berriz
, bai.
|
|
|
5 Alfabeto honen bitartez eginiko irakurketa
|
berriek
iberiera eta beste hizkuntzen arteko harremanen gaineko ikuspegia errotik aldatzen dute: iberiera eta euskararen arteko jatorrizko batasuna35, euskara aldi berean hizkuntza iberikoa dela36, eta aldi berean biak indoeuroparrak direla:
|