|
2000
|
|
|
" Arima naufrago bakartiak" eta" Marinel zaharra", itsasoa eszenariotzat duten bi narrazioetan garbiki azaltzen zaigu, haste bereko gaztigutik: deabruarekin itsasoratzen bahaiz, berarekin egin
|
beharko
duk bidaia. Gero, Jainkoen kolera sortarazi zuten marinel akeoei bezala, aski izanen da gure lemazainak, dei misteriotsu bati amore emanaz gure untzia zilar bidera gidatzea, bidaia itzulbiderik ez duen amesgaizto bilakatzeko.
|
|
|
" Untzi bat helburu bezala nabigatzea duen untzi bat dirudi, baina bere helburua ez da nabigatzea, baizik eta portu batera iristea. Gu nabigatzen ari gara, baina ez daukagu babestzat hartu
|
beharko
genukeen portuaren ideiarik. Berritu egiten dugu horrela-bertsio mingarrian-argonauten formula menturazale hura:
|
|
|
Aipamen honekin lotzen badugu epilogoaren amaieran dioena, garbi ikus genezake, Atxagaren ustez, Sarrionandiaren literaturak eta dudarik gabe adierazten duen joera etikoak nabigatzera badaramala, nahiz eta hartu
|
beharko
lukeen portuaren ideiarik ez duen, eta nabigatu egiten duela" Baina nabigatzen ari da. Eta oraingoz, hori da funtsezkoena." (141) Beraz, nabigatzailearentzat egitea posible zaion eta ezinbestekoa duena egiten du, nabigatu, horretarako sortua balitz bezala.
|
|
|
Estetika eta konpromezuaren arteko eztabaidak bizirik dirauela dio, eta Sarrionandia eta Omar Navarro joera berri baten eredu direla: " Euskal poesiak bere izaera garatu nahi badu, kanpora begira egon
|
beharko
duela erakutsi digute poeta biek. Eta horrela, politika bai ala ez eztabaidaren bi aldeak jartzen dituzte ageritan euren lanean."()" J.
|
|
|
Hartara, kultura eta naturaren arteko lehia ikus daiteke. Iñaki eskolak irudikatzen duen kultur mundura egokitzen ez denez, baserrian lanean jarraitu
|
beharko
du. Baina, kultur munduan murgildu eta egokiturikoek ez dute bere jarrera onartuko, baztertu egiten dute.
|
|
|
" Eskualde hori bilakatu da norberaren axioma existentzialak egiaztatzeko inguru egokiena. Naturaleza malkar eta elkor horretan beste nehon baino eskuera handiagoa du norbere ahalmenak oro, hala nola asmamena, adimena, jakin-mina... erabiltzeko." (Habe 295) Horregatik, lurralde horretatik ezin izango du ihes egin eta erabaki bat hartu
|
beharko
du. Irakurleoi erabakia zein izango den izenburutik bertatik adierazten zaigunez, idazleak erabakiari berari garrantzia eman baino, nahiago izan du patrimonioa salgai jartzeak pertsonaiari sortarazi dizkion sentimendu, oroitzapen eta gogoetak islatzen saiatzea.
|
|
|
nik, bederen, fakultateko ikasle batek gomendatua (eta gogoz) erosi eta irakurri nuen: bere alde, motza eta arina dela esan
|
beharko
nuke. Edozelan ere, halakoak ez dira soilik gure artean gertatzen.
|
|
|
Izan ere, I. Mundu Gerrako lubakietako egoera irudikatzen zaigu. Honela, Frantziaren armadara gerratean parte hartzera joan
|
behar izan
zuten euskaldunetariko bat dugu eleberri honen protagonista: Jean Etxegoien.
|
|
|
Donostiar honek bere bi eleberrietan zientzia fikzioa jorratu du. Bere lehen eleberrian espazioko piraten ondorioz lurreratu
|
behar izan
duen espazioko merkatari baten istorioa kontatzen digu: Juliusen istorioa.
|
|
|
Istorioa kronologikoki kontatzen bazaigu ere, pertsonaien berri emateko haien bizitzari buruzko zenbait pasarte aipatzean, denboran hainbat erretrospekzio egiten direla dakusagu. Bestalde, kontuan hartu
|
beharko
genuke batzuetan narrazio luze baten bidez oso epe laburraren berri ematen dela, eta beste batzuetan, liburuaren amaieran, esaterako, orrialde batetik bestera urteetako aldea dagoela. Hau da, narrazioaren erritmoa aldakorra da.
|
|
|
Hasierako mendeku hori dela-eta, protagonistak ihes egin
|
beharko
du, eta herri ezberdinetan bizitzen egon ondoren, Urduñan ezkondu eta seme-alabak izango ditu. Dirua eskuratzeko, merkataritzan lanean hasiko da bere bi lagunekin, Tomas eta Ferminekin.
|
|
|
Dirua eskuratzeko, merkataritzan lanean hasiko da bere bi lagunekin, Tomas eta Ferminekin. Baina, Urduñan gertaera tamalgarri batean parte hartu
|
beharko
du, eta herritik kanporatuko dute. Kanpoan merkataritzan ibili ondoren, Bilbora doa bizitzera.
|
|
|
(Ubeda, Joxi: Egunkaria 1997-IV-22) Gure aburuz, intimotasun hori zertan datzan azpimarratu
|
beharko
litzateke: izan ere, eleberrian ez baitigu pertsonaiaren mundu intimo horretan sakontzeko ahalegin berezirik aurkezten.
|
|
|
Pertsonaia nagusi hau kutxazain automatikoetan lo egin ohi duen mutil gazte bat da, eta horietariko gau batean neska batekin harremanetan hasteko aukera izango du. Kutxazainean jolasean ari direla, polizia dator eta ihes egin
|
beharko
dute. Honela, neskaren lagun baten etxera joan beharrean egongo dira, eta bertan jantzi baten lapurretaren berri izango dute.
|
|
|
(Zabala, Juan Luis: Egunkaria 1997X -24) Beraz, liburua idazteko dokumentazio lan handia egin
|
behar izan
zuen egileak.
|
|
|
Azkenengo atalean (hamazazpigarrenean) historia biek bat egiten dute, eta eleberriaren askaera eskaintzen zaigu; ordurako, ordea, irakurleak narrazioaren berreraikitze prozesu propioa eraman
|
behar izan
du aurrera, atal batzuetan eta besteetan Egañak tantaka eskaini dion informazioa bilbatuz. (Zaldua, Iban:
|
|
|
Pertsonaia bakoitzaren ahotsa eta ikuspuntua mosaiko baten zatitxo bat baino ez dira eta irakurleak zatitxo horiek banan-banan ikusi eta irudia osatu
|
beharko
du. Gauzak horrela, batzutan agertzen zaizkion zatitxoek elkar osatzen dute; bestetan, ordea, kontrajarrita egongo dira.
|
|
|
Hortaz, egoera aurkezteko ikusmenaz gaindiko beste zentzuez ere baliatuko da. Fokalizazio mota hau zehaztasun osoz erabiliz gero, ez litzateke deskripziorik edo fokalizaturiko pertsonaien inguruko kanpo azalpenik eman
|
beharko
, soilik barne bakarrizketak aurkeztu beharko lirateke. Hala ere, era orokor batean barne munduaren berri ematen denean
|
|
|
Hortaz, egoera aurkezteko ikusmenaz gaindiko beste zentzuez ere baliatuko da. Fokalizazio mota hau zehaztasun osoz erabiliz gero, ez litzateke deskripziorik edo fokalizaturiko pertsonaien inguruko kanpo azalpenik eman beharko, soilik barne bakarrizketak aurkeztu
|
beharko
lirateke. Hala ere, era orokor batean barne munduaren berri ematen denean
|
|
|
narratzailea eta egilea bereiztea funtsezkoa da, izan ere, funtzionalki nahiz ontologikoki bi kontzeptu zeharo ezberdin baitira. Egilea entitate erreal eta enpirikoa den bitartean, narratzailea fikziozko entitatea den testuko egile modura ulertu
|
beharko
genuke. Hau da, narratzailea komunikazio narratiboaren protagonista izango litzateke, diskurtsua enuntziatzea dagokiona.
|
|
|
Bere lehen ipuin-bilduma kaleratzean liburu arina zela aitortu izanagatik kritika dezente entzun
|
behar izan
zituen alegiarrak. Beraz, bere bigarren liburuaren argitarapena zela-eta, adierazpen honen bidez defendatu zuen eginiko aukera:
|
|
2001
|
|
|
Konpromisoa hizkuntza-aukeraketari zegokion, beren xede nagusia garaiko irakurleen beharrei erantzungo zien literatura idaztea baitzen. 80ko hamarkadara arte itxaron
|
beharko
dugu, euskal literatura-irakurleria ugarituko duten lege-baldintzak bete daitezen. Aro demokratikoa deitu izan zaion honetan, 1979an onartu zen Autonomia Estatutuak eta 1982ko Elebitasun Dekretuak euskararen koofizialtasuna erakarriko dute, eta irakaskuntzaren abaroan sortutako irakurleria gaztea ugalduko.
|
|
|
Esan beharrik ere ez dago, planteamendu hau zein urruti dagoen nobelako gertakari guztiak Jainko baten moduan antolatzen zizkigun ohiturazko nobeletako narratzaile orojakilearengandik. Arrazionalismoaren eta positibismoaren itzalean mundua guztiz menderagarria zekusan gizakiari kontamolde tradizionala, lineala, bazegokion, bi mundu-gerrak jasan dituen gizaki etsituak bere existentziatik abiatuz egin
|
beharko
dio aurre ulergaitz eta krudela bilakatu zaion munduari.
|
|
|
Planoen erabilera hau iraunkorra izango da egile donostiarraren nobela guztietan, eta honen ondorioz, plano desberdinak elkarrekin konbinatu eta lotzeko gai den irakurle gogotsua eskatzen dute testuok. Irakurleak, film-muntatzailea bailitzan, narratzaileak eskaintzen dizkion plano desberdinak muntatu eta konbinatzen ahalegindu
|
beharko
du.
|
|
|
) lerro artean irakurtzen jakin behar dugula iradoki nahi digute. Psikoanalista baten antzera, irakurleak jakin egin
|
beharko
du pertsonaia hauen jokabidea interpretatzen, Victoriari entzuten, bere iritzietan baitago nobelaren klabea. Azken batean, Rossettiri edo psikoanalistei Victoriak dien higuinaren oinarrian, jokabide sexisten gaitzespena ere ikusi behar baita:
|
|
|
Gerrako kronikak nobelaren berridazketarekin topo egiteak, liburu honetan barneratzen den Bi bihotz, hilobi bat narrazioak horixe frogatzen baitigu, berridazketa zilegi ezezik beharrezkoa ere badela. Proposamen honen aurrean, irakurleak prest egon
|
beharko
du etengabe egiten eta berregiten doan fikzioan barneratzeko, lehenago ezagutzen dituen pasarteei esanahi berriak emateko. Bukatu dira Modenako ozpinari egindako erreferentziak, edo Floraren musikazaletasuna.
|
|
|
Giro melankolikoa iradokitzen duen nobela, Juan Martinen jarrera melankolikoaren adierazgarri ere izan daitekeena, baina oraindik melankolia horren arrazoien berri ez dakien Juan Martin gaztearena (hortik," bonjour" en ordez," adio"). Edozein kasutan, Saganen liburuarekin egiten den konparaketaren ironia azpimarratu
|
beharko
genuke, 19 urtekin Frantziako panorama literarioa astindu zuen nobelaren arrakasta ez baita, inondik ere, Juan Martinen nobelak lortutakoarekin alderagarria.
|
|
|
Hau da, Ibon Sarasola euskaltzain eta hizkuntzalariaren" alter egoa" izan daitekeena). Azkenik, beste talde batean sartu
|
beharko
genituzke nobelan aipatzen diren hainbat pertsonaia (besteak beste, Abel Osa, Alberto Pardo, Arantza Olabe, Ane Aristi eta Jon Igartua).
|
|
|
Gure azterketaren ondoriorik ematekotan, sarreran esaten genuenera itzuli
|
beharko
genuke eta nobela honek oraindik egun duen arrakastaren arrazoia berretsi. Heriotzaren tratamendu hunkigarriak, nobela honetan ikusi izan diren mezu ideologiko-politikoez gain, gertakizun dramatiko honen ikuspegi berria eskaintzen digu.
|
|
|
" Ene Jesus, Jesus, Jesus edo Jesus Maria ta Jose" egiten ari nintzela oso hitzaurre luze bat
|
beharko
zuela pentsatu nuen.
|
|
|
Bestalde, elkarrizketaren barruan tartekatzen diren akotazioak guztiz inpertsonalak izateaz gain, entzumenari dagozkion aditzez beteak egoteak fokalizaziorik ez legokeela esatera bultzatzen gaituzte. Baina Bal-en teorian, fokalizazioa narrazio-testu guztietan dagoela esaten zaigunez, kasu honetan fokalizazio gradurik txikiena dagoela esan
|
beharko
litzateke. d) Eskolako haurraren planoa
|
|
|
Batzuetan iheslearen plano hori kanpotik fokalizatuta dago (fokalizazio estradiegetikoa) eta orduan fokalizatzen dena sumagarria izan ohi da. Fokalizazio intradiegetiko batetik fokalizazio estradiegetikora dagoen aldaketa ahots aldaketarekin batera egiten da gehienetan, eta hemen kokatu
|
beharko
genituzke 100 metro-n hainbestetan azaltzen diren aditz konbinaketak (Nouveau Roman-eko nobelagintzan askotan erabiltzen den baliapidea).
|
|
|
(44.or): " Teoriaz, irabazi nahi den egoera horrekin [gustuko egoera] ados datorren historia bat berbizitzeak edo imajinatzeak aski izan
|
beharko
luke. Ondo esan dut, teoriaz.
|
|
|
Protagonistaren saio hauen eta Beckett-en Malone meurt (1951) nobelan Malonek egiten dituenen artean badago paralelismorik. Jakina da azterkizun dugun nobelaren intertesturik aipatu
|
beharko
bagenu irlandarraren nobela hau litzatekeela egokiena.
|
|
|
Ordutik aurrera gailentzen joango den intrigaranzko itzulerak, esandako guztia esanda dagoela jakin arren, bergogoratu egin behar egin dela iragarriko digu. U. Eco-ren adibide barregarria gogoratuz, posmodernitatea pertsona bati" maite zaitut" esan nahi diozunean" Corin Telladok esango lukeen moduan, maite zaitut" esan
|
behar izatea
da. Alegia, esaten/ idazten den oro testuarteko tradizio unibertsalean sartzen dela ohartzea.
|
|
|
" arratsaldeko seiretan etorriko nauzu bihar ere xerka lehendabizi atondu egin
|
beharko
dauzut gorbata gorriska" (IGB, 46) edo" Haren haiduru" poeman:
|
|
|
Kontu hau, noski, gertatzen da Sarrionandiaren estiloan, baina euskalkien erabilera bere kasuan arrazoi desberdinengatik gertatzen da. Batetik, aipatu
|
beharko
litzateke euskalki bi nagusitzen direla bere idaztankeran: haurtzaroko bizkaiera, eta zubereraren aztarnakoa.
|
|
|
Batetik, itsasoarekin lotzen den idazle erromantiko ingelesa agertzen zaigu, bestetik mende-bukaera inguruan agertzen diren idazleak. Hutsune bat ere azpimarratu
|
beharko
genuke, Frantziako kulturaren hutsunea hain zuzen ere.
|
|
|
Etxera seme prodigoaren antzera itzuli da, baina dena dago aldatua, eta berak bere patuari jarraitu behar dio. Lehen orrialdean egin zuen bezala, azken orrialdean ere atea itxi eta etxetik kanpora irten
|
beharko
du.
|
|
|
Beraz, mundua aurkako eta oposatuen artean mugitzen da. Orain hautsia dagoena bildu
|
beharko
luke giza kontzientziak beste egoera batean. Hautsia dagoena biltzea litzateke erromantikoentzat ezagutza, jakintza eta aurrerapenaren oinarria.
|
|
|
Deformazio-prozedura horren eragilea dugu irudia, eta deskripziorik ez dagoenez, irakurleak interpretatu egin
|
beharko
du poemak aurrean jartzen diona.
|
|
|
Pott bandakoen eta zinemaren arteko loturaren urratsak aurkitzea ez da batere zaila. Hasi
|
beharko
genuke aipatuz, Joseba Sarrionandiak zinema kritika egiten zuela Argia astekarian, eta garai batean, erraz aurki genitzakeen bere artikuluak astekarian. Zinemaren eraginez heldu ziren, inoiz, Pott bandakoak literaturara.
|
|
|
Bere lana urrunean ziren eta hurbilera ekarri dituzten gauzen arteko esanahiaren osaketa izango da arte modernoan, horretarako jendeak pelikulak ikusten ikasi zuen moduan, poema berriak irakurtzen ikasi
|
beharko
du. Poeta modernoak, Valéry-k esan bezala, mikroskopioa jartzen dio errealitateari eta, era berean, handituak ematen ditu, lehen planora ekarriak, errealitatean errelieberik ez zuten objektuak.
|
|
|
Ikuskera mundutik irudien pilaketa dator, eta irudi pilaketak irakurtzen ikasi
|
beharko
du poesia hartzaileak, baina lan horretan lagundu egin beharko dio idazleak. Gorago ikusi dugu nolako laguntza eman dion" Ainhoa" ren poema irakurtzeko.
|
|
|
Ikuskera mundutik irudien pilaketa dator, eta irudi pilaketak irakurtzen ikasi beharko du poesia hartzaileak, baina lan horretan lagundu egin
|
beharko
dio idazleak. Gorago ikusi dugu nolako laguntza eman dion" Ainhoa" ren poema irakurtzeko.
|
|
|
Baina garbi geratu dela dirudi, hautsita dagoen errealitate batek, Atxagak hainbatetan adierazi duenez, hautsita dagoen idazkera asmatu egin
|
behar izan
duela. Hautsitako idazmolde horren sorketan ez du zinemak soilik parte hartu.
|
|
|
Ispiluak beti gordetzen du bigarren nortasun bat beste aldean. Eta hitzaren ondoren galdetu
|
beharko
genuke ea Atxagaren 37 galdera famatuak ez ote diren ispiluaren beste aldean aurkitzen den bere kontaktu bakarrari eginikoak.
|
|
|
Pott bandakoen literatura aipatzen dugularik, on deritzat zenbait oharpen egiteari. Batetik, esan
|
beharko
genuke Bernardo Atxaga eta Joseba Sarrionandiaren poesiak hartuko ditugula kontuan, eta ez horien lan osoa: narrazio, nobela eta saioa alde batera geratuko dira.
|
|
|
Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait joan egin da atea zabaldu gabe, joan egin da. Galdera da irudimenaren jokoan ikusleak adierazi
|
beharko
lukeena.
|
|
|
" Gogoeta matematikoa"," Bakardade gogoeta";" Itsasoz gogoeta"," Itsas hondoko gogoeta"," Galkortasunaz gogoeta" eta" Marioneten atxakiarekin gogoeta". Azken honek Izuen gordelekuetan barrena liburuaren hasierarekin egingo luke bat, nahiz eta kontuan hartu
|
beharko
litzatekeen Marinel zaharrak liburuan poema horri egindako aldaketa esanguratsua. Denetarik dago, baina ideia nagusia laburtu beharko banuke, norbera eta denbora, norberaren izaeraz, norberaren etorkizunaz hitz egiten duela esango nuke.
|
|
|
Azken honek Izuen gordelekuetan barrena liburuaren hasierarekin egingo luke bat, nahiz eta kontuan hartu beharko litzatekeen Marinel zaharrak liburuan poema horri egindako aldaketa esanguratsua. Denetarik dago, baina ideia nagusia laburtu
|
beharko
banuke, norbera eta denbora, norberaren izaeraz, norberaren etorkizunaz hitz egiten duela esango nuke. " Bakardade gogoeta" da hunkigarriena:
|
|
|
Berriro errepikatu
|
beharko
genuke, poesia honetan ez dugu hain planteamendu zehatzik aurkituko, poesia hau ez baita azken momenturaino mezua zehazten duena. Baina irakurleak ez du askorik kontestualizatu behar horrekin aurkitzeko poesiaren ideologiaren inguruan.
|
|
|
Baina irakurleak ez du askorik kontestualizatu behar horrekin aurkitzeko poesiaren ideologiaren inguruan. Agian, nazionalismoarekin lotu
|
beharko
litzateke poesia honen mundu ikuskera. Baina, badut susmoa hor hutsuneak aurkituko direla, Sarrionandiaren pentsakizuna ez baita huts-hutsean nazionalista.
|
|
|
Geroago (Hamburger, 1991, 155 -186) Errusiako Iraultzaren aurrean kokatu
|
beharko
zuten bere burua idazleek, nahiz eta Errusiako abangoardisten patua oso gogorra izan zen Estatu estalinistan. Horregatik, baina, ezin da askatasunaren alde jartzen den bigarren tradizio poetiko moderno hau baztertu.
|
|
|
" Errealismo" hitza Joseba Sarrionandiak berak erabili du bere poesiaren eginbeharra definitu
|
behar izan
duenean:
|
|
|
Poemak adierazten duena, azken finean, bizitzaren eta literaturaren arteko amildegia da. Poema honen bizkia gogoratu
|
beharko
genuke orain eta bien arteko paralelotasunaz ohartu, sufrikarioan ezerk ez baitu zentzurik(" Dena eza, dena gabezia eta dena mingarria" GP, 48), ez literaturak, ez bizitzak:
|
|
|
Hasteko, aitortu
|
beharko
nuke ni neu gehien hunkitu nauen poema" Bakardadeko gogoeta" dela. Hain zuzen ere horixe baita bakardadea, bestearen erreferentziarik ez izatea, frogatua baitago izateko, norbera izateko, bestea behar duela erreferentzi puntu.
|
|
|
Lehen-lehenik poetika sinbolistaren agerpena ikusi
|
beharko
genuke aipatzen ari garen bere ideietan.
|
|
2002
|
|
|
14 Euskal Idazleen Elkartearen helburu nagusietako bat euskal idazleak ezagutaraztea da. Xede horrekin burutu dituen hainbat egitasmoren artean, 1989tik aurrera martxan dagoen" Idazleak Eskoletan" kanpaina edo 1985az aurrera antolatzen den Galeuzca topaketetan parte hartzea aipatu
|
beharko
genituzke. Elkartearen interneteko helbidean bazkideei nahiz egitasmoei buruzko informazioa kontsulta daiteke (http://www.idazleak.org).
|
|
|
Bergarako Udala, 1998) edo Siadecok Egunkariarentzat 1996an egin zuen ikerketa. Horiekin batera, 1999an Euskadiko Editoreen Elkarteak Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren babesaz burutu zuena aipatu
|
beharko
genuke (ik. http://www1.euskadi.net/ kultura/ literatura). Ez da lekua eta momentua ikerketa horien ondorioak komentatzekoa, baina badira hiru datu, gutxienez, guztiz nabarmentzekoak direnak.
|
|
|
Bestetik, 20 eta 39 urte bitarteko euskal hiztun alfabetatuen artean irakurtzeko zaletasuna oso mugatua dela (%36k ez du liburu bakar bat ere irakurtzen urtean). Bi emaitza horiei Euskadiko Editoreen Elkartearen inkestaren ondorioetako bat gehitu
|
beharko
genieke: inkesta egin zitzaienen hamarretik zazpik gaztelaniaz irakurtzen zuela (lagina:
|
|
|
1969an Euskadira itzuli ondoren, bere euskarazko produkzioak gainditu egin zuen gaztelaniaz idatzitakoa bere bibliografian. Ibilbide berri honetan, 1973an argitara eman zuen Itsasoa ur-bazter luzea da (1973) eleberria nabarmendu
|
beharko
genuke lehenik. Eleberri honetan pertsonaia nagusiak duen tratamendu berritzailea azpimarratu nahi izan zuen Otegik bere ikerlanean.
|
|
|
Bada heroi bazter utzirik beste euskal nobela batzuetan ere; Ameriketara joandako gure erbesteratuen bizitza kontatzen dutenetan alegia. J. M. Etxeitaren Jayoterri maitia-ko edo J. M. Lertxundiren Polli eta Pello-ko pertsonaiek, esate baterako, egoera zailak jasan
|
behar izaten
dituzte; bakarrik ikusten baitute beren burua, bazter utzirik. Tratamendu osoa, ordea, diferentea da.
|
|
|
Euskal eleberrigintzaren kasuan, Modernism delakoaren modernitatea eta iraultza teknikoa ez ziren 1960ko hamarkada arte agertu. M. Bradburyk El mundo moderno lanean (Edhasa, 1990) egiten dituen planteamenduei jarraituko bagenie, esan
|
beharko
genuke euskal eleberrigintza XX. mendearen erdialdea arte nagusi izan zen estetika historiko eta ohiturazkoa alde batera utzi eta mende hasierako Modernism haren berrikuntzak bere egiten zituen modernitate-osteko eleberrigintza bihurtu zela. Bestela esanda, egun euskal eleberrigintza modernoa esaten diogun horrek, zeina sortu baitzen 1957an lehen lan existentzialistaren eskutik, errealitatean lotura zuzena duela II. Mundu Gerra osteko proposamen europarrekin, alegia, modernitatearen amaierara hurbiltzen ari den eleberrigintzarekin.
|
|
|
en ostean, hirugarrena, oso denbora gutxian), eta hiru garrasi haiek hainbat euskalherritar-berandu izan zedin baino lehen-esnatzea lortu zutela. Kritikan, arantzarik faltako ez bazen ere, loreak nagusitu zirela esan
|
beharko
. " Euskal literatura guztiko liburu inportanteetatik bat...
|
|
|
Kontua ez da bakarrik pertsonaia nagusiaren baitan gertatzen den bilakaera narratzea, aldaketa hori deskribatzeko behar diren ohiko tresna narratiboak iraultzea baizik. Hauen artean, bigarren pertsonaren erabilera edo eleberriaren kronologia linealaren iraulketa aipatu
|
beharko
genituzke. Teresa da eleberriaren gune nagusia, eta pertsonaia batetik bestera etengabe mugituz doan narrazio-fokuak ere harengana eramaten gaitu beti.
|
|
|
Hitz batekin deskribatu
|
beharko
bagenu Mintegiren unibertso literarioa" emozio" hitzaz egin beharko genuke. Esan daiteke emozioek zeharkatzen dutela idazle honen obra alderik alde eta amodioak, desamodioak, desirak, ametsek, etsipenek, konpromiso politikoak... presentzia erabatekoa dutela bere lanetan.
|
|
|
Hitz batekin deskribatu beharko bagenu Mintegiren unibertso literarioa" emozio" hitzaz egin
|
beharko
genuke. Esan daiteke emozioek zeharkatzen dutela idazle honen obra alderik alde eta amodioak, desamodioak, desirak, ametsek, etsipenek, konpromiso politikoak... presentzia erabatekoa dutela bere lanetan.
|
|
|
Esandakoez gain, aipagarriak dira Susa argitaletxearentzat osatzen diharduen XX. mendeko poesia kaierak, euskal poetei buruzko 40 antologiaz osatutako bilduma, eta 2001eko martxotik aurrera Susaren web gunean aurki daitekeen bere web-nobela (ik. idazketa@armiarma.com). Narratibaren alorrean, berriz, Gauzetan (Kriselu, 1979) kontakizun-liburua aipatu
|
beharko
genuke lehenik, literatura fantastikoan sartzeko euskal saio modernoen artean lehenetakoa izan zena. Liburu hau Izagirreren prosaren gaitasun semantiko eta sinbolikoaren adibidea da, errealitatearen kanpoko itxuratik haratago joan nahi duen animismoz blaitutako prosa, hain zuzen.
|
|
|
Urregilearen orduak (Erein, 1998). Literaturaren arloan erdietsi dituen sarien artean, 1985ean Donostia Hiria lehiaketan lortutako bigarren saria, 1988ko Imajina Ezazu Euskadi Saria eta 1999ko Kritika Saria gogoratu
|
beharko
genituzke.
|
|
|
Hori guztia esan ondoren, eleberriaren eta ipuinaren arteko muga gero eta ilunagoez hitz egin
|
beharko
genuke jarraian. Eleberria, ipuina, eleberri laburra edo ipuin luzea... guztion ahotan dabiltzan terminoak dira horiek.
|
|
|
2 Garai hartako egileen artean, Rosario Artolaren lana gogoratu
|
beharko
genuke lehenengo, 1889-1918 bitartean 40 poema eman baitzituen argitara Euskal-Erria aldizkarian. Harekin batera, mendearen lehenengo hamarkadan, ideologia nazionalistaren itzalean antolatutako lanak kaleratu zituen Karmele Erraztik.
|
|
|
Schmidt, S. J.: 1990), euskal literatur testuen produkzioa, bitartekaritza, harrera eta birsorkuntza barneratzen dituen egituraz mintzo garela zehaztu
|
beharko
genuke. Egitura horretan, azken atalean sartuko lirateke kritikak egin ditzakeen ekarriak, birsotze terminoarekin hauxe baita adierazi nahi duguna:
|
|
|
Produkzioaren atala osatzeko, idazleei dagozkien xehetasunak aipatu
|
beharko
genituzke. J. M. Torrealdaik bere Euskal Kultura Gaur (1997) liburuan dioenari jarraituz, gaur egun 300 euskal idazle inguru daude eta euren ezaugarri soziologikoak honela deskribatuko genituzke:
|
|
|
B. Atxaga, J. M. Iturralde, K. Izagirre, J. Sarrionandia, E. Jimenez, L. Mintegi, L. Oñederra eta beste; edo 1960ko hamarkadan jaiotakoak eta 1980koan argitaratzen hasi ziren P. Aristi, J. L. Zabala, X. Mendiguren Elizegi, A. Epaltza, I. Borda, I. Mujika Iraola eta abar. Aipatutako egileoi guztioi 1990eko hamarkadan argitaratzen hasi diren euskal egile gazteak gehitu
|
beharko
genizkieke, hala nola, H. Cano, I. Rozas, U. Apalategi edo U. Iturriaga. Egileen %60k unibertsitate-ikasketak ditu eginak eta %6 bakarrik bizi da literaturatik.
|
|
|
Torrealdairen datuetara itzulita, argi dago euskal emakume idazleen kopurua inguruko literaturetakoa baino txikiagoa dela, gaztelaniazko literaturan idazleen% 14 baitzen emakumezko 1988an, eta frantsesezkoan% 18 baita egun. Horretaz gain, euskal emakume idazleen soslaiari begiratuz gero, honako ezaugarriok nabarmendu
|
beharko
lirateke:
|
|
|
Beraz, igoera kuantitatibo baten aurrean baino gehiago, presentzia nabarmenago baten aurrean gaudela zehaztu
|
beharko
genuke. Gezurra badirudi ere, aldeak alde, antzeko zerbait gertatu zen 1960ko hamarkadan gaztelaniazko literaturan izan zuten boom ospetsuarekin, hots, egile hegoamerikarrak protagonista izan zituenarekin.
|
|
|
Lehen esan dugun moduan, 1980ko hamarkadan nabarmen sendotu eta ugaldu zen euskal liburugintza. Igoera honen arrazoiak hobeki azaltzeko garaian, euskarazko liburugintzari eman zitzaizkion diru-laguntza berriez gain, literatur sorkuntzari berari ematen hasi zitzaizkionak hartu
|
beharko
genituzke kontuan. Kultura Sailak 1984-1991 bitartean eskainitako dirulaguntzak edo Gipuzkoako Foru Aldundiak 1983tik gaurdaino sorkuntzari ematen dizkionak aztertuz gero, errazago ulertuko dugu idazle-kopuruak
|
|
|
Genette, G., Figures III, Seuil, 1972) eta bilakaera literarioa parametro hertsiki estetikoetan interpretatzen. Horretarako, hau da, euskal literatur kanonaren nondik norakoak zehazteko, literaturen historiak, antologiak, ikerketa monografikoak, irakaskuntzaprogramak... eta beste hainbat elementu ikertu
|
beharko
genuke lehenik.
|
|
|
Aipatutakoez gain, euskal eleberrigintza garaikidearen joera berriez mintzatu diren ikerlanak ere gogoratu
|
beharko
genituzke. Hauen artean, Jon Kortazarren Literatura Vasca.
|
|
|
Euskal eleberrigintzari buruzko azterketa berriagoei dagokienez, 1989an A. Toledok argitara eman zuen Domingo Agirre. Euskal nobelaren sorrera (Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo) doktorego-tesiaren ostean, S. García Trujilloren La novela costumbrista de Domingo Agirre (Desclée de Brouwer, Bilbo, 1993) eta Ohiturazko euskal literatura (Mensajero, Bilbo, 1995) azpimarratu
|
beharko
genituzke. Azken biok, egileak 1989an ikuspuntu semiotikoz bideratutako doktorego-tesiaren emaitzatzat har genitzake.
|
|
|
Egileon nahiz beste hainbaten eleberri sozialetan bistakoa zen Italiako neorrealismoaren, Lost Generationekoen edo Sartreren literatura konprometituaren eragina. Eleberri sozialaren alderdi teknikoei dagokienez, S. Sanz Villanuevak (1980) edo D. Villanuevak (1986) esandakoez gain, G. Carnerok (1989) 6 zehazten dituen 5 ezaugarriak gogora ekarri
|
beharko
genituzke. Carneroren aburuz, eleberri sozialak honako ezaugarriok ditu:
|
|
|
Euskal eleberrigintzara itzuliz, eleberri sozialaren ildoari jarraitu zioten idazleen artean, Xabier Gereño (1924) aipatu
|
beharko
genuke lehenik. Merkataritza ikasi zuen eta 33 urtez La Aeronáutica S.A.n aritu zen lanean.
|
|
|
K. Mitxelenak berak goraipatu egin zituen autore bizkaitar honen prosaren ezaugarriak, bereziki" narratzaile sen berebizikoa, haiei esker maisulan xumeak marraztu ahal izan baititu, gai serio edo nahita umorezkoez baliatuz" (1960: 155). Nahiz ohiturazko poetikaren barruan kokatu, eta horregatixe generoaren baldintza propioetara makurtu
|
behar izan
(narratzaile orojakilea, gutxi garatutako pertsonaiak, testuaren moraltasun eta didaktismoa, zenbait pertsonaia-tiporen ezaugarri topikoetan oinarritutako umorea), Kirikiñoren ipuinek, Pedro Migel Urruzunoren (1844-1923) Ipuinak (1930) eta Pernando Amezketarra; bere ateraldi eta gertaerak (1927) ezagunekin batera, badute merezimendurik; izan ere, prosa arin bat garatzen jakin zuten, eragin garb...
|
|
|
Esan bezala, J. A. Irazustaren (1881-1952) Joanixio (1946) eleberria dugu erbestean argitaratu zen lehena. Bertan, pertsonaia bat marrazten du Irazustak, arrazoi ekonomikoak zirela medio Argentinara erbesteratu
|
behar izan
duena, eta Euskadira, bere aberri idealizatura, itzultzeko irrikan dagoena. G. Garaterentzat (1989), eleberri errealistaren ezaugarri guztiak ditu liburu honek:
|
|
|
Eleberrian Les Temps Modernes aldizkariaz egiten den aipamena, edo protagonistaren izena, Gisèle, 1972an Bobignyko epaiketan parte hartu zuen emakumezko abokatu ospetsua gogora ekartzen diguna, istorio nagusia testuinguru jakin batean kokatzen saiatzen dira. Berrikuntza tematiko horren alboan, nabarmendu
|
beharko
litzateke halaber eleberriaren idazmolde narratiboa; izan ere, narrazioaren plano garrantzitsuena, Gisèlerena, modu behaviorista batez, fokalizazio aldaketa iradokitzailez narratzen da, eta berritsuaren planoa, berriz, elkarrizketa baten transkribapen moduan agertzen da, solaskidearen hitzak ezabatzean (A. Camusek teknika bera erabili zuen 1956an La chute eleberrian) bakarrizketa bihurtzen dela.
|
|
|
Esate baterako, non kokatu Anjel Lertxundiren azken urteotako eleberrigintza, Hamaseigarrenean aidanezetik Argizariaren egunakera dagoen alde nabarmena kontuan hartu gabe? Segur aski, erantzun zuzena eman nahiko bagenu, nobela-tipologia desberdinetan sailkatu
|
beharko
genituzke oriotarraren lanak... edo eklektizismoa moduko terminoak erabili aberastasun poetiko hori guztia deskribatzeko.
|
|
|
Borroka horrek txikitan elkar gorrotatzera, gero emakume bera (Margari) erakartzeko lehian jardutera eta, heldutasunera iritsita, aurkako bando politikoetan (karlista eta liberal) borrokatzera eramaten ditu. Haien alboan, zenbait emakumezko pertsonaiaren garrantzia azpimarratu
|
beharko
genuke, hala nola amona Roxalirena, euskal mundu ez arrazional eta mitikoaren iraunarazle denarena. Irigoienek berak adierazi izan du bere eleberrian landa giroko nobela, karlistaldietan zentratutako nobela historikoa eta euskal kulturaz zenbait antropologok egindako interpretazioak batu nahi izan dituela.
|
|
|
Euskal eleberrigintzaren egungo panoramaren gainbegirada hau bukatzeko, inguruko literaturetan hainbesteko arrakasta izan duten tipologia bati, eleberri historikoarenari, egingo diogu erreferentzia. Seguru asko, lehenengo eta behin, eleberri historikoarekin definizioari berari heldu
|
beharko
genioke, gaurtik begiratuta bistakoa baita kontzeptu labainkor eta aldakorra dela. Germán Gullón-ek bere" La novela histórica:
|
|
|
Arian ari (1996) eleberriak osatzen du Zabaletaren trilogia, eta gertakizunak 1950eko hamarkadan daude kokatuta. Eleberriak kontatzen digun istorioan, ETAko komando baten hasierarekin batera Nafarroako mugaldean bizi diren kontrabandisten jarduerak ere kontatzen zaizkigu, ekintzaileek haien laguntza
|
beharko
baitute muga zeharkatzeko. Apurka-apurka, narrazioa komandoko lau kideetan zentratuz doa, haien bizipenetan, maitasun bizipenak barne.
|
|
|
(1986). Zerrenda hau pixka bat osatuz, umorezko eleberriak aipatu
|
beharko
genituzke, J. Sagastizabalen Kutsidazu bidea, Ixabel (Alberdania, 1994) eta Gerturik daukagu odola (Pamiela, 1999); zientzia fikziozkoak, hala nola, I. Irazabalbeitiaren Uda guztiak ez dituk berdinak, Isi (Kriselu, 1995); bidaia-eleberriak: J. Arretxeren Urrezko triangelua (Elkar, 1995) eta Oroituz (Elkar, 1998)... edo amodiozko eleberriak, I. Mendigurenen Haltzak ez du bihotzik (Elkar) ezaguna bezala.
|
|
|
Ipuin eta kronika artekoak dira Piano gainean gosaltzen (Erein, 2000) liburuko narrazioak, New York hirian kokatutako hainbat pasadizo elementu fantastikoz zipriztinduta agertzen dituztenak. Lan guztiokin batera aipatu
|
beharko
genituzke, 14 pertsonaia famaturen biografia erdi-fikziozkoak biltzen dituen Radiobiografiak (Elkar, 1995) eta 49 hiriri buruzko narrazioak biltzen dituen Bizkarrean tatuaturiko mapak (Elkarlanean, 1998). Bi liburuak Euskadi Irratiko Goizean behin saiorako egindako kolaborazioekin osatutakoak dira, eta M. Schwob (ik.
|
|
|
haur eta gazte literaturako liburuetatik hasi, genero horretan modernitatearen aitzindaritzat hartu direnak (batez ere Tristeak kontsolatzeko makina [Erein, 1981] edo Lehorreko koadernoa [Alberdania, 1998]), eta atsotitz, mito edo herri kanten glosa-bilduma bikainetara, Letrak kalekantoitik lanera (Alberdania, 1996), esaterako. Ondoren aipatuko ditugun sariez gain, PEN Club galiziarrak emandako" Rosalía de Castro" saria (2000) eta Rikardo Arregi Kazetaritza Saria (1995) gogoratu
|
beharko
genituzke.
|
|
|
Genero beltzean nabarmendu diren autoreen artean, Gotzon Garate elgoibartarra aipatuz hasi
|
beharko
genuke (ik. www.idazleak.org). Teologian eta Filologia Erromanikoan lizentziatua eta Filolosofian doktore da Garate.
|
|
|
Aurreko eleberrian baino metafora eta irudi aberatsagoak kausi ditzakegu eleberri honetan eta guztiz deigarriak dira kapitulu bakoitzaren amaieran egiten dituen konparazioak. Horretaz gain, Etxeberriaren hizkera sendoa, jario oparokoa, nabarmendu
|
beharko
genuke, eta baita eleberri beltzetako elementuen erabilera egokia ere (jazzaren aipamena, gertakarien kontaketa neurtua...). Mugetanekin konparatuz, aitormen luze gisa uler daitekeen eleberri honek erritmo gorabehera handiagoak edo pertsonaia zehaztugabeagoak (Ritarena, bereziki) dituela aitortuta ere, testu gomendagarria iruditzen zaigu. c.4) Aingeru Epaltza (1960)
|
|
|
Martinen eta Martintxo semearen inguruko ger170 takariak, biak erbesteratuta baitaude, baina elkarretatik milaka kilometrora. 36ko gerra dela eta, Martinen sendi osoak Larresoro herrixka lapurtarrera ihes egin
|
behar izan
zuen. Han bizi dira elkarrekin harik eta 1939an II. Mundu Gerra ankerrak Martin Venezuelara ihes egitera bultzatzen duen arte.
|
|
|
Euskal sistema literarioaren eskema laburregi hau nolabait osatzeko, bitartekariez ere hitz egin
|
beharko
genuke. Gauza jakina da azken hamarkada hauetan bitartekarien garrantzi eta eraginkortasun komertziala izugarri eraldatu eta merkatuaren legeetara makurtu dela.
|
|
|
Hala ere, jakina da idazle gutxi baliatzen direla agenteez euskal munduan eta oraindik ez dagoela hedatuegia pertsonaia horren beharra gure sortzaileen artean. Agente literarioaz gain, literatur lanen promozioa eragin dezaketen beste elementu batzuez ere mintzatu
|
beharko
ginateke, hala nola, 1980ko hamarkadaz geroztik gurean gutxituz joan diren literatur sariez. Zenbait literatur sarik idazleen promoziorako duda ezinezko garrantzia duela ahaztu gabe (Atxagaren kasua paradigmatikoa dugu honi dagokionez), gaur egungo euskal literaturaren merkatuan sari bat irabazteak baino garrantzi edo eraginkortasun handiagoa izan dezake komunikabideetan etengabe iragarritako lan batek17 Honen ondorioz, ez da inondik ere harritzekoa literatura enpirikoaren jarraitzaileen artean literaturaren merkatuan komunikabideek duten garrantzia neurtzera bideratutako ahaleginek azkenaldian lehentasuna hartu izana.18
|
|
|
Luze joko liguke arazo honetaz hitz egiteak. Tartean aipatu
|
beharko
genuke, segur aski, kritikarik deskriptiboena egin arren hautapenak berak inplizituki iradoki diezagukeen balorazioa... baina, funtsean, eta euskal literaturara itzuliz, irakurlea orientatuko duen hautapenaren falta sumatu ohi da beti. Aspalditik ezagutzen dira gurean euskal kritikaren urritasunaren ingu19 Edonola ere, bada kritikariaren aldeko jarrerarik erakutsi duen sortzailerik.
|
|
|
Euskal literaturak inoiz baino presentzia handiagoa du gaur egun komunikabideetan. Komunikabideen arloa aztertzerakoan, 1980ko hamarkadaren amaieran desagertu ziren Eguna edo Hemenekin batera, 19861995 bitartean El Diario Vasco egunkariak kaleratu zuen Zabalik gehigarria nabarmendu
|
beharko
genuke lehenik. Felix Ibargutxi kazetariaren zuzendaritzapean argitara eman zen gehigarri interesgarri honek 8 orri izan zituen 1992 arte eta egile nahiz kazetari kualifikatuek (A.
|