|
2013
|
|
|
Frantzian finean zapuztua geratu bazen ere, berebiziko garrantzia izan zuen Ingalaterraren eta Eskoziaren historian eta, ondorioz, Estatu Batuetakoan (Herbehereetan, Suitzan edo Galesen izan zuen garrantzia gutxietsi gabe); Max Weberen tesi ezagunak, bestalde, ez du inongo iruzkinik behar. Bada, gure protagonista ez zen izan soilik Jean Calvinen ikasle eta jarraitzailea, baizik eta hark sortutako mugimenduaren buru nagusietakoa, mugimendua erpinean
|
egon
zen garaian. Izan ere, Frantzian bederen, mugimenduaren oinarri sozial nagusia hirietako artisau eta merkatarien artean kausitzen zen, horri gehitu behar zaizkiolarik noble ugarien artean sortu zuen interesa, behe mailatik hasita errege familiara iritsi arte.
|
|
|
Lehenengo eta behin, beti izan zuen bihotza eta burua Frantziako arazoetan murgilduta: nafar auzia beti
|
egon
zen bigarren mailan, inoiz ez zuen serioki hartu Filipe II.arekin negoziatzea. Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten.
|
|
|
Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan
|
egon
zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela. Alegia, Joanak bere kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
gaur egun. Frantzia? hain garbiki mugatuta ikusten dugun garai honetan ez bezala, XVI. mendean bazirela lurralde batzuk hego mendebaldean (Nafarroa, Biarno, Albret....) frantsestasunik batere gabe
|
egon
zirenak XVII. mendea ondo sartu arte (edo gehiago agian). Eta lurralde horien jabeak, ahal zuenean, buruz buru negoziatzen zuela Frantziako eta Espainiako erregeekin, bera ere errege/ erregina baitzen finean.
|
|
|
Gure atariak burdinazko hesi baltza eukan, ate orri bi, maratilagaz ireki eta ixtekoak. Bera alde batean eta ni bestean
|
egon
ginen, antzinako korteju kontuetan neska mutilak egon ohi ziran lez.
|
|
|
Gure atariak burdinazko hesi baltza eukan, ate orri bi, maratilagaz ireki eta ixtekoak. Bera alde batean eta ni bestean egon ginen, antzinako korteju kontuetan neska mutilak
|
egon
ohi ziran lez.
|
|
|
Behin baino gehiagotan
|
egon
ginan handik aurrera.
|
|
|
Ezer baino lehen, argitu behar da historikoki emakumearen gorputzaren pertzepzioa, eta, ondorioz, identitatea, gizonezkoena baino askoz baldintzatuagoa
|
egon
dela. Arau soziokulturalek emakumeengan gizonengan baino askoz eragin handiagoa izan dute (Wolf, 1991; Ventura, 2000; Esteban, 2006).
|
|
|
Gehitutako osagai hauekin ere, tradizioan ditu erroak. Elikatu duten erro batzuk, XIX. mendea baino lehenagoko denboretan eratutakoak dira, nahiz eta XIX. mendean ez ezik, XX. mendearen bigarren erdian bertan ere oraindik ihartu gabe
|
egon
.
|
|
|
6 eta 9 aginduek eragindako nahaspilen gaia oraindik gehiago nabarmendu. Istorioa garatzen deneko orainaldian ez ezik, lehenaldian ere
|
egon
da seigarren agindua eta horren ahizpa bederatzigarrena urratu duenik: lehen orrialdean aipatutako Andertxoren aitonak, Martin Usategi ta Astepek, izan zituen hiru seme alabak lekuko.
|
|
|
Opio ta aren alaba morfina ta abar. Gai auen zaleak ugari baitira, eri
|
egon
ezarren, aien bidez ametsezko zeruan sartu nai dutenak. (152)
|
|
|
pertsonaia nagusi andrezaleak hiria du bizileku. Landa giroan Araibar zaldunaren biktima den Loli Mena bezalako pertsonaia inozoak
|
egon
daitezke, ez horrela, pertsonaia lizunak. Pertsonaia inozoa harrapakin erraza da hiriaren paisaiaren osagai diren lakioetan erortzeko.
|
|
|
Ez zehazteagatik, istorioaren iraupena bera ere ez du zehazten. Ez dago jakiterik zenbat denbora igarotzen den kontatutako lehen gertaeraren eta azkenaren artean, bi gertaerok elkarrekin harremanetan
|
egon
arren. Martin Usategiren heriotzarekin hasten da istorioa eta horren azken borondateen berri emateko asmoz notarioak antolatutako batzarrarekin amaitzen:
|
|
|
–AZKEN BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere
|
egon
litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta haietan agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
Birformulatzaile esplikatiboak errazago ken daitezke baldin eta bi atalen artean baliokidetasun semantikoa badago; ezin dira ezabatu, ordea, inferentzia erlazioa egonez gero. Bestelako biformulazio motak (laburbiltzea, urruntzailea, zuzenketa) adierazten dituzten birformulatzaileek, ostera, agerian
|
egon
behar dute eskuarki, osterantzean diskurtsoaren interpretazioa ez da berdina eta.
|
|
|
Batez ere aposaturik (koma artean) edo tarteki gisa (gidoien edo parentesien artean) eman ohi da atal birformulatzailea. Eta sarri askotan halako paralelismo funtzional bat (eta are sintaktikoa ere)
|
egon
ohi da birformulakizunaren eta birformulazioaren artean (lapidatu dute/ hots, harrika hil): paralelismo funtzional horrek, bestalde, badu zerikusia informazio egiturarekin, eskuarki birformulakizuneko mintzagai bera iruzkintzera baitator atal birformulatzailea (gure testuan, adibidez, galdera berari erantzuten diote bi enuntziatuek:
|
|
|
Gainera, gehienetan erlazio parafrastikoa dago bi enuntziatuen artean: hau da, nolabaiteko baliokidetza diskurtsiboa
|
egon
ohi da birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean.
|
|
|
(32) Aldeek konpromisoa hartu dute ezabatzeko, oraindik egin ez badute, eskualdeetako edo eremu urriko hizkuntza bat erabiltzeko
|
egon
daitezkeen bereizketa, bazterkeria, murriztapen edo lehentasun justifikatu gabe oro, alegia, hizkuntza hori ahultzea edo hori mantendu edo garatzea arriskuan jartzea eragin dezaketenak [ZCP Lt, Hizkuntza Zuzenbidea: Testu bilduma euskaraz, Euskaltzaindia (2007)]
|
|
|
Horietatik asko, erdia baino gehiago, lehenengoz liburu horretan argitaratuak. Olerki sorta luzeak, lehendik argitaratuta
|
egon
direnean, ez ziren azkenean liburuan sartu, leku arazoengatik batez ere, eta beren bidea eginda daukatelako. Hauek dira:
|
|
|
Ez da erraza Erkiaga literatur mugimendu edo garai batean kokatzea, ibilbide luzea egin zuenez gero. Idazten hasi zenean, literaturaren gaineko eztabaida bizia
|
egon
zen, eta bide bat baino gehiago igartzen zen. Eztabaidaren muina poesia gaitzaren eta errazaren arteko hautua zen neurri handi batean; hau da, alde batetik, poesia tradizionala, ordura arte gehien ezagutzen zena, bertsolaritzan oinarritua, erromantizismoaren jarraipentzat hartzeko modukoa eta deskribatzailea.
|
|
|
Hiztunen artean komunikagarritasun eta arrakasta maila ezberdinak gertatzen dira, ezinbestean (irudika dezakegu 0tik 10era bitarteko lerro baten antzera, non bi muturren artean arrakasta maila ia infinituak gerta daitezkeen. 10ekoa erabateko ulermena litzateke, eta komunikazio egoera oso estandarizatu eta konkretuei lotuta
|
egon
ohi da. 0 gradua ulertu ezinari dagokio, eta mota askotako eragileen mendean dago.
|
|
|
hala, autorialak (sinatutakoak dira, testuaren egilea da hitzaurregilea), aktorialak (akzioaren pertsonaietako bat da hitzaurregilea), alografoak (hirugarren bat da hitzaurregilea) edo apokrifoak (sinadurarik gabeak, kasu batzuetan anonimoak) izan daitezke. Hitzaurrea izengoitiz sinatuta ere
|
egon
daiteke; azken kasu horretan inplizituki autoriala dela esaten da. Hitzaurrea semi autoriala dela esaten da testuak bi egile dituenean (idem).
|
|
|
Biak ala biak Literatura Unibertsalabildumaren azterketa zabalago baten bi piezatzat har daitezke. Bihoakie nire esker ona Mari Jose Olaziregi irakasleari, emandako aholkuengatik, eta Isabel Etxeberria eta Iñigo Roque adiskideei, orrazketa lanengatik (testuan
|
egon
daitezkeen akats guztiak egilearenak dira, noski).
|
|
|
Oraingoan baina, katebegi galduak ez ezik, ostendurikorik ere ote dagoen ekarri nahi nuke eztabaidara, ikusezin gertatzen zaigun ertzik, alegia itsuturik ote gauden euskal literaturaren gertaera zenbait azaltzeko nahiz eta azalpena gure begi aurrean
|
egon
litekeen, ba ote dagoen itsutasun egoera horretara lotzen gaituen ikuspegi epistemologikorik edota, alderantziz, gure ezagutza hobe lezakeenik.
|
|
|
Proposamen horren muinarekin bat eginik ere, iritzia dut inperioaren artxiboa irakurtzea (ikus Said, 1996, 100) emankorra izan daitekeela, literaturaren historiari dagokionez behintzat, Gabilondok aipaturiko, historia subalterno? horren ezagutzan
|
egon
litekeelako biolentzia epistemikoari ihes egiteko atea. Izan ere, formazio diskurtsibo inperialaren eragin zitalenetariko bat ezindua bera ezintasunaren errudun egitea da.
|
|
|
dela aszetika, dela mistika... Gainera,
|
egon
zitekeen helburu didaktikoa asmo estetikoaren aurretik zuen idazlanik, gerora, xede estetikoz eginiko idazlanen batean eragin zezakeenik. Juan Mari Irigoienen idazlanen batek, kasu, badu harremanik Axularren Gerorekin (1643), hizkera mailan behintzat.
|
|
|
Historikoki hizkuntza ofizialaren estatusa erdietsi duen hizkuntza ez dago estatus horren jabetzarik gabe laga denaren parean. Jakina, literaturaren garapena baldintza dezaketen beste alderdi batzuk ere
|
egon
daitezke hizkuntzen artean, hala nola hiztun kopurua. Betiere, babes sendoagoa izango du hiztun kopuru ugariko hizkuntzan sortzen duen idazleak.
|
|
|
Elizaren historiatik dator;. Humanismoa?, bereziki, jakinduria eruditutik... Literatura ez da gizateriaren garapen politiko, sozial edo intelektualaren isla edo kopia hutsa, horiekin eta gainerako giza jarduera guztiekin harremanetan
|
egon
arren. Gertaerok eragin sakona dute literaturan, baita honek ere, giza jarduera horietan.
|
|
|
lehen hamahiru koplak ondu aldi batekoak zirela, eta, hitzaurre, hamalau hamabostak, aldiz, bigarren ondu aldi batekoak. Batzuk idaztetik besteak idaztera denbora tarte bat
|
egon
zenaren salaketa bezala zekusan behatutako grafia aldaketa. Haatik, bada beste alderik ere, grafiak bereizten dituen bi zati hauen artean:
|
|
|
Badu desegokitasunik euskara inguratzen duten hizkuntza handietan burututako literaturen historien jarraipena eginaz, euskal literaturena eraikitzeak: euskararen parean
|
egon
ez diren hizkuntzetako literatura hautatzen da eredua jartzeko. Bistakoa denez, erreferentziaren aurrean beti azalduko da euskal literatura txiki, ahul, baita noizbait ezgauza ere, ez direlako maila berean egon hizkuntzak.
|
|
|
Bistakoa denez, erreferentziaren aurrean beti azalduko da euskal literatura txiki, ahul, baita noizbait ezgauza ere, ez direlako maila berean egon hizkuntzak. Maila berean
|
egon
ez diren eta ez dauden hizkuntzetan mamitutako literatura erreferentzia moduan hartzea da, azken finean, euskal literaturari egotzi izan zaizkion hainbat ezaugarriren eragilea: berankorra, idazlan profanoetan urria, eta oro har, aurreko lerroetan mintzagai izan diren, berezitasunen?
|
|
|
Gerra hasi zenean, berriz, gudarien apaiz kapilau izan zen Euskal Herriko kanpainan barrena. Guda ondoren, kartzelan
|
egon
zen hiru urtez, eta gero deserriratua eduki zuten. 1951n itzuli zenean Euskal Herrira, Karmen' go Amaren Egutegiaizenez birsortu zuen karmeldarren euskal aldizkari zaharra, 1957tik aurrera Karmelaldizkaria izendatzen dena.
|
|
|
Berez, literaturaren testuen balioaren epaietan hizkuntza ereduari loturiko irizpidearen garrantzia baita, zalantzarik gabe, XX. mendeko euskal poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea. Ondorioz, iradoki genezake euskal literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideak oso loturik
|
egon
direla hizkuntzaren egoera soziolinguistikoari, bai gizarte mailan bizi duen egoera diglosikoaren inperatiboei, eta bai estandarizazio prozesu berankorraren gatazkari.
|
|
|
1.1.Jakina denez, lehenengo Bermeoko Nautika Eskolan
|
egon
zen irakasle(), gero Mundakakoan() eta, azkenik, Lekeitiokoan(). J. J. Uribarrenek eramanda joan zen bere jaioterriko Nautika Eskolara, hark eta J. L. Abaroak 1861ean abiarazitakora.Lekeitioko Udal Artxiboan gordetzen dira Nautika Eskolako matrikula liburuak eta agiri ugari:
|
|
|
1.2.E. M. Azkuek arduraz jokatu zuenbere familian tirabirarik izan ez zedin ondasun kontuan, familiakoak batuta
|
egon
zitezen eta elkarri lagun ziezaioten, bakoitza bere bizimodua ateratzen hasi arte. Esandakoa frogatzeko bi agiri aipatuko ditugu, biak hil aurreko urtekoak (1872).
|
|
|
Azkuetarren lanen erakusketa
|
egon
zen udaletxean, lau egunez; hiruzpalau mahai hizkuntza, literatura eta musika saileko liburu eta idazkiz beterik. R.
|
|
|
1936ko omenaldirako Carlos Solano pintoreak Eusebio Mariaren koadro bat marraztu zuen, eta udaletxean jarri zuten; izan ere, aitaren koadroaren eta seme euskaltzainburuaren presentzian ospatu ziren jaiak. Koadroa Resurreccion Mariaren jabetzakoa zen, baina Udalak eskatu zion udaletxean gelditu zedila (1936/07/15). Egun koadro horren arrastorik ez dugu, ez dakigu non
|
egon
litekeen, ez zer gertatu den, Lekeitioko udaletxean ez baitago.
|
|
|
klixearen kalkoa (Ilustrazioaren arabera, hori zen politikaren helburua). Ez da erraz sinestekoa E. M. Azkuek, bera ikasten
|
egon
zen tokian zabaldu ziren Gabon kanta horietako klixe bakan hori ikasi eta erabiliko zuela gerran zebilela. Ohargarria da, bestalde, dontsutu, zoriontsu egin?
|
|
2014
|
|
|
" Kartzelan
|
egon
luke, orduan. Munduko lekurik arriskutsuena da paraje hau udan", esan zuen poliziak.
|
|
|
birformulazio partzialetan zein erabatekoetan erabiltzen dira laurak; birformulazio partzialetan, gehienetan halako paralelismo funtzional bat?' baliokidetasun funtzionala' (ikus Suñer, 1999)?
|
egon
ohi da birformulakizunaren eta birformulazioaren artean, ezinbestekoa ez bada ere (Alberdi, 2014); eta, orobat, luzera eta maila guztietako kategoria lexikoak eta sintagmak txertatzen dituzte laurek birformulazio partzialetan.
|
|
|
Izan ere, 1980ko hamarraldian erakundetze berriaren lekuko izan ginen Hego Euskal Herrian, eta, Euskal Autonomia Erkidegoan behinik behin, erakunde berrien sorrerak ondorio zuzenak izan zituen: ? 1980ko hamarraldian(...), ofizialtasunarekin, gauzak asko aldatu ziren, euskara diru bide bihurtu zelako asko eta askorentzat(...) zabaltze handia
|
egon
zen, hainbat idazle, itzultzaile, irakasle, agertu ziren bat batean?
|
|
|
Duela 110 urte Bilboko Euzko Gaztediko euskaldunek lantalde bereizi moduan elkartzeko euren egoitzako gela bat hartu zutenetik, ia eten barik
|
egon
dira euskaraz bizitzeko lekuak (egun arnasgune deitzen ditugunak) euskal hirietan. Horien bertsio eguneratua duela hogei urte abiatu zen Bilboko Kafe Antzokiarekin eta, berezitasunak berezitasun, azken urteotan beste zenbait joan dira sortzen (Plateruena Durangon, Doka Donostian, Lazarraga Elkarteak eginkizun duen proiektua Gasteizen, Müllerrenea Deustun, etab.). Horien lehen betebeharra da hiztunei eskaintzea praktikarako eremuak eta, aldi berean, kalitatezko kultura emankizunak.
|
|
|
Urte hauetan denetarik
|
egon
da gune horien ibilbidean. Bakoitzak ikusi du balorazioa egiterako orduan zenbateko tartea hartzen duten argiek eta zenbatekoa itzalek, baina guztiak bat etorriko dira ondorengoarekin:
|
|
|
Zein izango da orduan etorkizuneko indar gidaria? Duela hilabete batzuk, azken hamarkadotan indarrean
|
egon
den paradigma eraldatu ahal duen proposamena egin zuen Pello Jauregik. Jauregik dioenez (in Rodríguez, 2014), ezinezkoa da hiztunen multzo nagusia motibaziotik (eta, bere ustez, berdin berdin da zein izenlagun jarri motibazioari) erabilerara mugiaraztea.
|
|
|
Era berean, aurrera begira jarrita, norako posible batzuk ere zirriborratu ditugu. Bideak
|
egon
badaude, bertatik abiatzeko prest dagoenik ere bai (ibilian dabiltzanak ere ugari dira dagoeneko). Zer falta zaigu orduan?
|
|
|
hizkuntza. Bestalde, jakina denez, gaztelania eta frantsesa dira historikoki estatu espainiarrari eta frantsesari estu estu lotuak
|
egon
diren hizkuntzak. Estatu horiek biek politika aktiboa egin dute etengabe beren hizkuntza ofiziala sustatzeko, eta euskara, berriz, edo arretarik gabe egon izan da batzuetan, edo jazarpena jasan du beste zenbaitetan.
|
|
|
Bestalde, jakina denez, gaztelania eta frantsesa dira historikoki estatu espainiarrari eta frantsesari estu estu lotuak egon diren hizkuntzak. Estatu horiek biek politika aktiboa egin dute etengabe beren hizkuntza ofiziala sustatzeko, eta euskara, berriz, edo arretarik gabe
|
egon
izan da batzuetan, edo jazarpena jasan du beste zenbaitetan. Oro har, politika hori denbora luzean indarrean egonda euskara hizkuntza ahula da frantsesarekin eta gaztelaniarekin duen harreman diglosikoan/ desorekatuan, non frantsesa eta gaztelania diren hizkuntza indartsuak, zein bere estatu mugen barrenean.
|
|
|
10 taulako datu horiek bistan ditugula, iruzkin batzuk egin daitezke, euskarazko eta gaztelaniazko emaitzak erkatzeko: 1) hiru konpetentzia maila bereizirik (hasierakoa, erdi maila eta aurreratua), aurkezturiko hiru ebaluazio horietan, ikasleen heren bat gutienez gelditu da beti hasierako mailan euskaraz; gaztelaniaz, hasierako maila horretan, %15 baino gutiago
|
egon
da beti; edo beste alde batetik begiratuta: erdi mailakoak eta maila aurreratukoak batean bilduta, gaztelaniaz ikasleen %85 dira gutienean, baina euskarazkoak, multzo horietan, ikasleen %65 inguruan dabiltza; 2) maila aurreratuan, gaztelaniaz, %30etik hurbil kokatzen dira hiru urteetako probetan; euskaraz, berriz, %20tik pixka bat gora.
|
|
|
Testuinguru konplexu horretan, bada eztabaida adibidez zein ote den unerik egokiena hirugarren hizkuntza sartzeko edo zenbateko esposizioaren pean
|
egon
behar duen ikasleak hizkuntza bakoitzari dagokionez, alde batetik badirelakozjendartean sentiberatasun desberdinak: batzuek kezka izanen dute ingelesaren sarrera neurrigabeak euskararen normalizazioari kalte egiten ahal diolakoz, euskararen ezagutza orokortua atzeratzen delakoan edo ezinezko egiten delakoan, eta beste batzuek, berriz, lehen baino lehen egin nahi dute aurrera ingelesa ikastean eta menperatzean, horrela batzuetan euskararen gaia bigarren maila batean utzita.
|
|
|
Esan legez, hiri hipermodernoan igarotze logika nagusitzen ari da, ez soilik hara hona ibili behar dugulako etengabe, harremanetan eta eguneroko praktiketan jauzika ibili behar dugulako ere: antza denez, aldi berean
|
egon
beharra dugu bai sare telematikoetan bai leku fisikoetan (eta behar hau gero eta nabariagoa eta naturalagoa izango zaigu, erabat osagarriak dira dagoeneko), eta horrez gain, leku edo egonaldi behartuek behartutako harreman ez hautazkoetatik hautazkoetara igarotzen saiatzen gara.
|
|
2015
|
|
|
Arlo honetan, gainera, iritziak ez daude baitezpada alderdi bateko nahiz besteko saihetsean, franko jenderen ikuspegia mailaz maila bide erdi haratago edo honatago kokatu ohi da. Eman dezagun, hots bataren ala bestearen aldeko arautze hautua arrazoitzeko juzgu soziologiko edo demolinguistikoak
|
egon
litezke, esate batera/ j/ ahoskatzeko baldin [x] hotsa proposa baledi, baina hizkuntzan hauek ez dira arrazoi bakarrak. Hots baten kide den beste hotsaren alde arrazoi geografikoak edo euskalki arrazoiak ere aipa litezke, dakigun bezala [j] hotsa Ipar Euskal Herri eta Nafarroa gehienekoa eta Bizkaiko saihets handi batekoa baldin bada.
|
|
|
Iduri luke liburuaren erabileraren bidez erdal kutsuko euskal ahoskera saihestu nahi dela, hainbat euskaldun berrik duten mintzo gordin hori leundu eta jatorragoko beste batez ordezkatzeko. Euskararen irakasle ororen borondate zintzoaren erakusgarri den aldetik, inolaz ere ez ninteke asmo honen aurka
|
egon
. Gaiak garrantzi handia du eta ez nuke nahi adierazpen honetan inork ikusterik liburu hau kritikatzen ari naizenik, baina hango eta hemengo hainbat euskaldunentzat minbera gerta litezkeen gaiak ezkutatzen ere ezin hasiko naiz.
|
|
|
Etorkizuneko euskara jantzia ahoskera aldetik batu behar dela pentsatzeko eskubidea dute euskaltzaleek; berebat, azentuerari dagokionez erdal kutsuko doinu trokaiko berri horri aurre egiteko bide eragingarriena Beterriko azentuera proposatzea eta bultzatzea dela senti dezakete ere; bakoitzak daki bere berri. Era guztietako arrazoiak
|
egon
daitezke burubide bat ala beste, iritziak eta pentsamolde bereziak izateko eta hautu hau ala hura egiteko, baina auzia ez da jolasa. Erabakiak hartzen hasi baino lehen komenigarri da egin diren hautuen aldeko arrazoiak argitzea.
|
|
|
Hainbat kasutan arazoak ukan ditut ph, th, khherskari hasperenduak gardentasunez entzuteko, ez baitut argi entzuten hitzeko kontsonante horretan hasperenik baden ala ez den; adibide batzuetan arras argi entzuten ditut herskari hasperenduak, baina beste batzuetan ez dut inolaz ere hasperen arrastorik entzuten, eta beste kasu batzuetan zalantza dut entzuten dudana herskari arrunta ala hein batez hasperendua den. Ene belarrian hasperen kutsua ukan dezaketenetan ph, th, khidatzi dut eta gardenak direnetan ph, th, kh; halaz ere, ez dut guztiz garbi ph, th, khidatzi ditudan batzuk zinez hasperenduak ote diren, eta ez dakit, bestalde, nik p, t, kidatzi ditudan batzuetan hasperen arrastorik
|
egon
ote litekeen ere; printzipioz ez dut uste, bestela ph, th, kh emanen bainituzke horiek ere etnotestuan, baina ez naiz neure buruaz guztiz fidatzen.
|
|
|
Bokalarteko n aren bilakaeraz eta analogiaren azalpenaz landa, hirugarren eragile bat
|
egon
daiteke ere. Ezaguna da James A. Matisoff en 1975eko. Rhinoglottophilia:
|
|
|
Hots ubularrera lerratu dira guk ezagutu ditugun zenbait lekuko: Gabadi eta Ostankoako lekukoak, Parisen sehi egonak; Laphizketakoa, Lourdesen sehi egona; baita honen emazte berroetarra ere, Lourdesen
|
egon
ez bada ere. Bithiriñako lekukoa ez da inon sehi egon, baina hots ubularra baliatzen du euskaraz; haur denborako eskola ote da eragilea?
|
|
|
Gabadi eta Ostankoako lekukoak, Parisen sehi egonak; Laphizketakoa, Lourdesen sehi egona; baita honen emazte berroetarra ere, Lourdesen egon ez bada ere. Bithiriñako lekukoa ez da inon sehi
|
egon
, baina hots ubularra baliatzen du euskaraz; haur denborako eskola ote da eragilea. Donapaleuko lekukoak aita amak herri ttikietakoak zituen, ama garaztarra gainera, eta hots ubularra ahoskatzen du; euskaldun hiritarra izanik, nahiz beti baserriko lanetik bizi izana, uler liteke frantsesaren presio handia bildu duela luzaz.
|
|
|
Oragarre herri euskalduntzat sal geniezaioke Hego Euskal Herriko nornahiri arazo handirik gabe, baina ez da guztizko egia; herri honetan ez da 40 urte inguruko jende erdaldunik falta, ergo... frantsesak indar handia hartu du Oragarren. Halaz ere, Parisen sehi
|
egon
zen emazteki oragartar batek naturaltasun osoz ahoskatzen du dardarkari hobikaria enekiko elkarrizketan Behauzen; elkarrizketan gurekin batean den haren senar behauztarrak ere hobikaria ahoskatzen du: ez dago hots ubularraren herexarik.
|
|
|
Nire auzoak ez zuen txintik ere ateratzen. Etxeko laratza bezain isilik
|
egon
da erasoak iraun duen denboran. Ordu erdi luzea jo du erasoak.
|
|
|
Konturatuta egongo zarete zeinen hiztun onak diren bertso eskoletan ibilitakoak. Bertsolaritza desagertzeko zorian
|
egon
zen garai batean, baina begira orain zer indartsu dabilen. Bertsolariak aurretik doaz beren arloaren garapenean eta ikerkuntzan.
|
|
|
Bai Jaungoikuak ezeban nai izan errueza katigu
|
egon
zeitian (169).
|
|
|
Diru hori utzi eta dena gelditzen zen. Urte hartan, 1950ean, Elizaberriko auzoan alargun batek ez zuen amore eman nahi izan, eta gau batez norbaitek tiro egin eta hil bat
|
egon
zen. Berantago auzoko gazte bat tiroaren arduradun egin zuten.
|
|
|
1920an Firmin Gémier ek TNP sortu zuen Parisen Antzerki Nazional Herrikoia, kalitatezko ikusgarriak antolatzeko proiektua, publiko zabalenarentzat, erran nahi baita kultura herritar xumeentzat ere eskaintza
|
egon
behar zela pentsatu zutela, TNP antzerki proiektua sortu zutenek. Gerla aitzin ibilbide bat izan zuen, baina etena ezagutu zuen gerla garaian.
|
|
|
Horren aztarnak ezagutu zituzkeela Larzabalek Parisen
|
egon
zelarik, zaila da baieztatzea, eremu arras desberdinetan zebilelako, TNP ez baitzen baitezpada elizari lotua. Haatik gurutzeak egotea pentsatzeko aukera badago.
|
|
|
Horrez gain, berrikuntza egiteko deia zabaldu zuen Lafittek eta lotura zuzena egin zuen eskolekin. Dagoeneko euskarak eskola barnean
|
egon
behar zuela pentsatzen zuen, maisuei ideiak emanez. Hau oso modernoa da garaiko egoeran, jakinez eskola publikoak ez zuela begi onez ikusten euskararen erabilpena eskoletan.
|
|
|
Bigarrenez, Mariren inguruko jakintza aurkeztuko da, haren gainean egindako irakurketen sintesi kritikoarekin batera. Hirugarrenez, euskal tradizioan lurpeko beste munduaren aztarna ezagunak eskainiko dira, infernua zigor toki bihurtu baino lehenagoko ezagutza pentsamenduan orekatua
|
egon
dela erakusteko asmoz, izan ere, gure hipotesiaren aurrean galde daiteke ea infernu baten beharra egon ote den?. Horren ostean, mitoaren aldaerak aztertuko dira, motiboak aurkeztu eta horietatik adierazitako formula aztergai bilakatu, Euskal Herritik kanpo agertzen den beste kontakizun batzuekin konparatzeko; greziarrak izango dira, hain zuzen.
|
|
|
Bigarrenez, Mariren inguruko jakintza aurkeztuko da, haren gainean egindako irakurketen sintesi kritikoarekin batera. Hirugarrenez, euskal tradizioan lurpeko beste munduaren aztarna ezagunak eskainiko dira, infernua zigor toki bihurtu baino lehenagoko ezagutza pentsamenduan orekatua egon dela erakusteko asmoz, izan ere, gure hipotesiaren aurrean galde daiteke ea infernu baten beharra
|
egon
ote den?. Horren ostean, mitoaren aldaerak aztertuko dira, motiboak aurkeztu eta horietatik adierazitako formula aztergai bilakatu, Euskal Herritik kanpo agertzen den beste kontakizun batzuekin konparatzeko; greziarrak izango dira, hain zuzen.
|
|
|
Horregatik, argi ikusten dugu ulermen eta irudimen bereko entzulea eta kontalaria behar dituela ahozko literaturak. Zentzu eta irudi bereko kategoria sistema batek esanahi mundu bat sortzen du, eta belaunaldi batetik besterako transmisioa egoteko kontalariaren ahoarekin harremana duten belarriak
|
egon
behar dute. Horrela bakarrik lor daiteke tradizioa:
|
|
|
Beste era batera esanda: infernu zaharraren logikaz bideratutako munduaren ezagutzarik
|
egon
da euskal pentsamenduan. Beharrizanik egon al da horretarako?
|
|
|
infernu zaharraren logikaz bideratutako munduaren ezagutzarik egon da euskal pentsamenduan? Beharrizanik
|
egon
al da horretarako?
|
|
|
era berezi batean orekatzen ditu; horrek, hain zuzen, egiten du mundu ikuspegi bat kultura izatea. Baina gizakia kulturala denetik gaur egunera, orekatze prozesu asko
|
egon
dira. Horregatik, hainbat elementu ordezkatu egiten dira, eta, beste batzuk, zenbait mailatan estali.
|
|
|
Horregatik, hainbat elementu ordezkatu egiten dira, eta, beste batzuk, zenbait mailatan estali. Euskal kulturan infernu zahar baten lekukotasunak
|
egon
badaude, eta horietatik bi adierazpen labur emango ditugu. Lacubegieta Orcushitzetatik abiatuta?, goragoko galderari erantzuna emateko.
|
|
|
Zera pentsatzera darama: bizidunak infernuan hangoen moduan
|
egon
ezin diren arrazoiagatik, hildakoak, itzalak baino ez direnak, ezin dira bizidunen eremuan bizidunen erara egon. Mundu ezberdinetakoak izateak logika ezberdinen menpe egotea suposatzen du, eta beste eremura joanez gero, horko arauetara moldatu beharra.
|
|
|
Zera pentsatzera darama: bizidunak infernuan hangoen moduan egon ezin diren arrazoiagatik, hildakoak, itzalak baino ez direnak, ezin dira bizidunen eremuan bizidunen erara
|
egon
. Mundu ezberdinetakoak izateak logika ezberdinen menpe egotea suposatzen du, eta beste eremura joanez gero, horko arauetara moldatu beharra.
|
|
|
Formula/ erritua indarrean
|
egon
|
|
|
Horrek galdera asko dakar gogora, eta ez da erraza erantzun borobilik ematea. Dena den, adierazi egingo dugu, kristautasunak menperatuta
|
egon
beharrean, harekin bat dagoela dirudiela.
|
|
|
Ementxe
|
egon
. ¿ Nai al dek sagardoa?
|
|
|
Azkenik, ohar bat: iragana gertu dago era egokian atxikiz gero, eta altxor askoren ezaugarri izan da, ezkutuan
|
egon
beharrean, denon argitan egotea. Beharbada, lan honekin adierazgarria den zerbaitetara heltzeko gaia mahairatu egin da; ekarpenaren, ikerketaren eta eztabaidaren zain geratzen da orain.
|
|
2016
|
|
|
Euskal Herrian ezin esan daiteke literatura konparatua askoz lehenago zabaldu zenik. Ikasketei dagokionez, Espainiako egoera baino are eskasagoa izan dela esan daiteke, ez baita
|
egon
ez literatura konparatuko lizentziatura edo gradurik ezta katedradunik ere. Boloniako erreformaz gero,. Literatura konparatua eta literatur ikasketak?
|
|
|
XX. mendeko 50 hamarkada bukaeran garatutako, literatura konparatuaren krisia? delakoan, hain justu, literatura konparatuaren izaera
|
egon
zen auzitan, eta besteak beste arestian aipatu Wellek eta Remakek parte hartutako eztabaidak (Vega, Carbonell 1998: 69) argi uzten du auzi metodologiko batek baino erro sakonagoak dituen arazoa dugula literatura konparatuarena.
|
|
|
falta duelako (Iztueta, 2002, 52). Hau da, garaiko zenbait kritikarirengan errotua zegoen ideia komunaren arabera, bikaintasun poetikoa Euskal Herriko nortasuna islatuz lortzen da, eta ez kanpoko ereduak imitatuz edo moldatuz, nahiz eta printzipio horren balorazioan, Jautarkoli dagokionez, Intza eta Orixe desados
|
egon
. Balio literarioa, haien ustez, euskal tradizio estetiko propioan oinarritzen zen.
|
|
|
Orixerengan moda kontua zena, ordea, Lauaxetarentzat klasiko garaikide zen, eta horretan zetzan poesia sinbolistari buruzko ezbaia. Orixerentzat nekez izan zitekeen autore garaikide bat klasiko; Lauaxetarentzat, aitzitik, klasikotzat jo behar ziren poeta garaikideak
|
egon
baziren. Artikulu gurutzaketa horretan, bada, poesia klasikoa zertan datzan eztabaidatu zuten funtsean.
|
|
|
kontzeptuari objektibitatea eta normatibitatea ukatuz gero, poesiaren funtsa edertasun eta egiaren baitan ezartzen duenean. Nik ez dut uste Orixeren eta Lauaxetaren artean halako diferentziarik dagoenik, ez bederen klasikotasunaren eta modernotasunaren artean
|
egon
daitekeen adinakorik. (Iztueta, 2002, 71)
|
|
|
Egiazki, Iztueta eta Kortazar ez daude lehenengoak dioen bezain desados, biek ezartzen baitute debatea modu antzekoan, klasikotasunaren inguruan. Kortazarrek Lauaxetaren klasiko kontzeptuan zer dagoen ondo adierazten du, baina ez du garatzen kontzepzio horrek zer suposatzen duen; ez du garatzen, Iztuetak ondo intuitzen duen bezala (nahiz eta desados
|
egon
), kontzepzio hori ez dela ezbaia terminologiko bat soilik; aldiz, hondoan Orixeren eta Lauaxetaren poetiken arteko errotiko ezberdintasun bat dagoela dio, estetika klasiko eta estetika moderno baten arteko aldea, hain zuzen ere.
|
|
|
Kontua da estetika hori klasizismoaren inguruko eztabaida batean mozorrotzen duela Lauaxetak, hau da, estetika moderno bat agerian defendatu beharrean, Orixeren terminoetan eztabaidatzen saiatzen dela, eta kontuak debate terminologiko baten itxura hartzen duela (Iztuetak uste duen moduan). Alde horretatik, Lauaxetak ohi baino gehiago luzatzen du klasikotasunaren kontzeptua, hain justu berak benetan maite dituen autore modernoak bertan kabiarazteko, eta garai klasikotik (ondare greko latindarretik) harago klasikoak
|
egon
litezkeela aldarrikatzen du. Diferentzia hori dirudien baino muntakoagoa da, modernitateak ezartzen duen ondare klasikoarekiko askapena suposatzen baitu.
|
|
|
Atxagarentzat, euskal kulturaren berritzeak ezinbestean
|
egon
behar zuen mundu mailan egiten ziren ekarpenei loturik. Antzerkiaren berritzearen bi zutabeetako batek horri egiten zion erreferentzia hain justu, eta hori zen euskal antzerkiaren atzerapenaren bi kausa nagusietako bat:
|
|
|
Literatura konparatuaren agerpena euskal literaturan aski berantiarra izan dela baiezta dezakegu. XX. mendearen hastapenetan bereziki Lauaxetaren eskutik haren zantzuren bat antzeman daitekeen arren, 70 hamarkada arte ezin esan dezakegu ikuspuntu konparatistikorik
|
egon
zenik euskal literaturan. Dudarik gabe, euskararen egoera minorizatuak zein euskal literaturaren esparruaren existentzia ezak eragin berebizikoa izan zuen gertaera horretan.
|
|
|
Spolskyren ustetan (2012: 149), hizkuntzen erabilera eremuetan jokatzen da, gatazkan dauden hizkuntzen guda?, eta hizkuntza batek osasuntsu
|
egon
nahi badu, ahalik eta eremu gehiagotan erabili litzateke. Etxeko giroa, lagunartea, hezkuntza, lan mundua eta teknologia berriak dira zerrenda luze bateko adibide esanguratsu zenbait.
|
|
|
Portzentaje hauek 2015eko txostenean agertu ziren berdinak dira, eta horrek, hein batean, adierazten du Nafarroa eta Iparraldera iristeko dauden zailtasunak. Irudi lezake arrazoi politikoak
|
egon
daitezkeela tartean,. EUS euskara eta Euskal Herriarekin lotu daitekeenez profil jakin batekoak soilik erregistratuko direlako lau lurralde horietan.
|
|
|
Dena den, eta aurreko ataletan ikusi denaren harira, Nafarroa eta Iparraldean dagoen erregistro kopuru apala kontuan izatekoa da. Honek ondorioztatzen du Euskal Herriko kontsumo digitalean harreman zuzena
|
egon
litekeela lau aldagairen artean: toki jakin bateko biztanle kopurua, bertako Internet kontsumoa, tokian tokiko errealitate soziolinguistikoa eta euskararekiko konpromiso aktiboa.
|
|
|
Baina, haurrak ahozkotasunaren munduan murgiltzen hasteko benetan eraginkorra eta funtzionala izan den eta gaur egun den baliabidea Haur Literatura da, eta lan honen gaiarekin lotura eginez, Tradiziozko Ahozko Haur Literatura zehazki; betidanik ezagutu ditugun esaera zaharrak, olerkiak, haur hizkera, zotz egiteko formulak, aho korapiloak, jolasak, kantak, lo kantak, igarkizunak, ipuin hasierak, ipuin amaierak, koplak, ipuin herrikoiak... biltzen ditu termino horrek (Etxaniz, 2009). Juan Kruz Igerabidek, Bularretik Mintzoraliburuan (1993: 43),. Haur literaturaktradizioan bizirik iraun du eta nolabait ere bizirik dirau gaur egun, nahiz hilzorian
|
egon
–, aipatzen du. Baina, zer da tradiziozko ahozko Haur Literatura?
|
|
|
Ahozko literaturak idatzizkora pasatzean bizi izandako aldaketaz gain, urteekin eta hainbat arrazoirengatik ahozko tradizioa galtzen joan da, nahiz eta oraindik ahozko genero batzuetan bizirik
|
egon
. Galera horren zergatiak askotarikoak dira, baina arrazoi guztien jatorria bera da, munduaren globalizazioa.
|
|
|
Teresa Colomer ek, Introducción a la literatura infantil y juvenil actual (2010) liburu ezagunean, literaturaren ikuspuntu globalari buruz hitz egiten du, ahozko literaturaren tradizioa ahaztu gabe. Colomerren ustez, ahozko literaturan pertsonen arteko interakzioa
|
egon
behar den arren, aldi berean beste baliabide askok parte hartzen dute. Izan ere, haurrek erritmo bat jarraitzen dute, keinuak egiten dituzte, gauzak errepikatzen dituzte, abesten dute, arau sozialak ikasten dituzte, forma linguistikoak ikasten dituzte eta bakoitzaren gaitasunak esploratzen dituzte.
|
|
|
A ze parea, karakola eta barea (15) Abenduko eguna, argituko orduko iluna (1) Agur benur eta jan jogurt (3) Alfer
|
egon
eta alfer lana egin, biak berdin (1) (N) Amen: zu hor eta ni hemen (1) (N) Ameriketan be txakurrek ortozik (1) (B) Arrats gorri goiz aterri (1) (B) Arratsaldea gorri, goizean euri (1) (B) Asko hitz egin eta gutxi esan (1) Askoren mina, tontoen atsegina (1) (G) Astoak zaldiari belarri haundi (1) (B) Azaroa hotz, negua motz (1) Bakoitzak berea, Jainkoaren legea (3) Begiak beti argi (1) Belarri batetik sartu, bestetik atera (3) Bi begik batek baino hobeto ikusten dute (1) Bihar arte Bonaparte (1) Bost zentimetroko pupua eta bost euroko trapua (1) (N) Dagoenean bonbon, ez dagoenean hor konpon/ egon (6) Egizu beti on, ez jakin arren non (1) (N) Egon zaitez lo eta jango duzu mehe (1) Eroriz ikasten da oinez (2) Eskerrik asko eta horrelako asko!
|
|
|
A ze parea, karakola eta barea (15) Abenduko eguna, argituko orduko iluna (1) Agur benur eta jan jogurt (3) Alfer egon eta alfer lana egin, biak berdin (1) (N) Amen: ...z egin eta gutxi esan (1) Askoren mina, tontoen atsegina (1) (G) Astoak zaldiari belarri haundi (1) (B) Azaroa hotz, negua motz (1) Bakoitzak berea, Jainkoaren legea (3) Begiak beti argi (1) Belarri batetik sartu, bestetik atera (3) Bi begik batek baino hobeto ikusten dute (1) Bihar arte Bonaparte (1) Bost zentimetroko pupua eta bost euroko trapua (1) (N) Dagoenean bonbon, ez dagoenean hor konpon/
|
egon
(6) Egizu beti on, ez jakin arren non (1) (N) Egon zaitez lo eta jango duzu mehe (1) Eroriz ikasten da oinez (2) Eskerrik asko eta horrelako asko! (1) Eskerrik asko, Mari Belasko.
|
|
|
Baina beste batzuk, ordea, haurren esparruan edo egunerokotasunean txertatzeko edota erabiltzeko lekuz kanpo geratzen direla baiezta daiteke, esate baterako, San Blas ito arte arnas, Jan eta lo, beti potolo... Esan nahi da, tradizioak sorturiko mezuak askotan deskontestualizatuak edota desegokituak geratzen direla, eta irakaslearen zeregina litzatekeela egungo errealitatera txertatzea haurren egunerokotasunetik urrun
|
egon
daitezkeen esaera zahar horiek.
|
|
|
–Irakasle gabe ikasi baitut euskara beti
|
egon
izan naiz eremuan bezala, irakurten Bizkaiko Diputazinoko bibliothekaren euskal liburuak, eta iakina, han zoritxarrez etzegoen gaur egunean egiten diren gauzen aierurik?.
|
|
|
–Baina hontan ezta nire errua izan, pozik izkribatu ukanen nizuke gutun bat, baina badira bi hilabete, eta Patriak deitu nau eta honelako deikerei uka biderik ezpaitago, ihoan behar. Ordudanik kanpamenduan
|
egon
naiz, Orduñan, eta Irazusta zenak zergaitik dinoen bizia garratza dela ulertu dut. Orain zorionez, larrialdia iragan da, eta Bilboratu naiz, destinu bat, idazlariz, hemengo gobernu militarean (sic) eman baitidate, goizaldeetan berzerik eztut ihoan behar, libro ditudala arratsaldeak?.
|
|
|
Euskal Akademitik burua agertu arte ez nuen zure aldizkariaren ezein berri, zeren irakasle gabe ikasi baitut euskara beti
|
egon
izan naiz eremuan bezala, irakurten Bizkaiko Diputazinoko bibliothekaren euskal liburuak, eta iakina, han zoritxarrez etzegoen gaur egunean egiten diren gauzen aierurik. Orain Iankoari eskerrak, adiskide euskaldun asko dut eta liburuetarik kanpora ilki naiz.
|
|
|
Tamalez eta damuz betatzen (sic) zait bihotza hain denbora luze bat zuri idatz gabe
|
egon
naizelako. Baina hontan ezta nire errua izan, pozik izkribatu ukanen nizuke gutun bat, baina badira bi hilabete, eta Patriak deitu nau eta honelako deikerei uka biderik ezpaitago, ihoan behar.
|