|
2000
|
|
|
Bestaldetik, kultu aniztasuna alde batera
|
utzita
ere, lege zibilak saihets dezake indarra eta bortxa erabiltzea, senar emazte pozgabeak loturik edo ezkon barruko ezkongetza nahitaezkoan iraunarazteko —azken hori deitoragarri izan arren, ohitura nahiz gizartearentzat—.
|
|
|
Legeak dibortziorako ahalmena
|
uzten
die herritar guztiei, dibortzioaren aurkako iritzia duten senar emazteak ukitu gabe. Lege hori, gure erregimenaren ondorioa eta emaitza da, alegia, Frantziako egoera politiko eta erlijiosoaren ekarri zuzenekoa.
|
|
|
Ezkontza pertsonen arteko batuketa da; senar emazteak aske dira euren ogasuna kolokan ez jartzeko. Zergatik, beraz, ezkontza esekita
|
utzi
, arrotza zaion kari batetik?
|
|
|
Zuzenbide erkidearen indarra apartera eraman eta uste ohi da ezkontide baten onustea nahikoa dela ezkontza horretatik sorturiko seme alabak legeztatzeko. Juriskontsulto zahar batzuek, haatik, argudiatu zuten seme alaba horiek legezkoak izan behar zutela ezkontide batekiko eta ezlegezko bestearekiko; nolanahi ere, iritzi hori bazter
|
utzi
da, gizakien egoera banaezina baita. Zalantzan izanez gero, hobe da legezkotasunaren alde jokatzea.
|
|
|
eskubide horiek zehaztu ditugu. Ezinbestekoa izan da absente baten ustezko bizia, horri buruzko albisterik ez dagoenean, familiak eta jabetzak zehazgabetasun kaltegarrian ez
|
uzteko
. Absenteei dagozkien puntuetan jurisprudentzia desberdinak erkatu ditugu eta oinarri batzuen alde egin dugu hautua, uste izanda horiek direla ekitate zabalena eta kalte txikiena bideratzen dituztenak.
|
|
|
Hipoteka kontratuetan eta agiri publikoetan beti onartu ohi da lege korritua. Ez da egokitzat jo negozio zibil arruntetan, non etekinak finkotasun batez zehatz baitaitezke, korrituen hainbatekoa diruzalekeriaren atzaparretan eta mailegu emaileen lizentziapean
|
uztea
. Ondore zibiletan arauzko den lege korritutik at ere, bada merkataritzan korritu arrunta, lege finko eta zehatz baten objektua ere ezin izan daitekeena.
|
|
|
Zentzu ona, arrazoia, onura publikoa, horiek guztiak ezin daitezke bertan behera
|
utz
; badira arrazoi batzuk, komenigarritasuna eta ekitatea, besteak beste, jabearen familiari uzteko ondasun horiek; zehatzak izatera, familia horren inolako kiderik ezin, tituluz behinik behin, horren jabetza galdatu. Nola egingo da seme alaben arteko oinordetza zatiketa eta, horren ezean, senideen artekoa?
|
|
|
Zentzu ona, arrazoia, onura publikoa, horiek guztiak ezin daitezke bertan behera utz; badira arrazoi batzuk, komenigarritasuna eta ekitatea, besteak beste, jabearen familiari
|
uzteko
ondasun horiek; zehatzak izatera, familia horren inolako kiderik ezin, tituluz behinik behin, horren jabetza galdatu. Nola egingo da seme alaben arteko oinordetza zatiketa eta, horren ezean, senideen artekoa?
|
|
|
Portalisek berak ere, ezin bazterrean
|
utz
bi horien aipamena, bete betekoa edo zeharkakoa:
|
|
|
Bertan gaiak egoki sailkaturik daude, zehatz eta taxuz. Magistratu horrek, jakintsu bezain jakile, ez zigun deus ere egiteko
|
utziko
bere argi eta oinarriei men eginda askatasun osoz jardun izan balu. Inguruabar aginduzko eta iragankorrek egin zituzten zuzenbide axiomak hark erro errotik arbuiatzen zituen errakuntza eta makurrak(...).
|
|
|
Horri erantzun zaio arriskutsua dela bihotza nahikeria eta aldakerietara
|
uztea
, norberak ere etxeko lorrak jasan egiten dituela; arean bere, halakoak aurreikusteko lana egiten dela, dibortziorako ahalmena ez dagoenean; ez dago jada senarraren aginpiderik, ez gurasoenik ezta etxeko gobernurik ere, ahalmen hori onartzen den guztietan; banantzeak arindu egiten dituela ezkon bizimoduaren garratzak; dibortzioa emazte eta seme alaba horien mesedekoa ez dela; ohitura onak ere, meh...
|
|
|
Oinarri orokor, aldaezin eta erabateko horretatik datozen lege horiek, ezin al dute, bizitzaren inguruabar aldakorrak tartean direla, herritarraren menera zerbait
|
utzi
–Legeak testamentu egileari ematen dion ahalmena, ez al da legearen ahalmen berbera?
|
|
|
Gizartearen maila langintsuetan, zein seme alabek bilduko ote ditu bere ahaleginak gurasoenekin, nekearen ordez irabazpideak ikusi ez, eta okerragoa dena, bere industriaren emaitzak galtzeko tenorean sumatzen baditu? Zer gertatuko da artisau eta nekazariekin, behin bizitza norbaitzuei eman, eta horiek, lehenengoak bertan behera
|
uzten
badituzte, euren zahartzaroa dela eta. Bestaldetik ere, ez al dira ondasuntzak aita familiakoaren xede zuhurra behar dutenak?
|
|
|
Zuhurra da testamentu egiteko ahalmena arauen pean jarri eta horri mugak ezartzea. Edonola ere, gorde beharrekoa eta askatasun esparruan
|
uzteko
modukoa: legeak, jakina, giza gogoari hurbiletik dagokion horretan askatasunik ez badio ematen norbanakoari, norbanakook eurok, besterik gabe, legea saihesteko ahalak eta leherrak egiten dituzte.
|
|
|
Hizlari baten oihura, den erakunderik urraezinena ere, bertan behera doa; jada ez zuen horrek sustrairik ohitura nahiz gizartearen iritzi kontuetan. Arrakasta horiek bultza egiten dute eta berehalakoan, oro onartzen zuen zuhurtzia horrek, oro suntsitzeko gogo biziari
|
uzten
dio tokia.
|
|
|
Alabaina, zer nolako lana legeria zibila idaztea herri handi batentzat! Egiteko hori giza indarretatik gaindi legoke, herri horri erakunde berri berriak eman eta bazter eta ahazturik
|
utziko
balitz, besteak beste, herri hori, herri zibilizatuen artean, lehendabizikoa dela. Iraganaren eskarmentua da, izan ere, aintzat hartzekoa, bertan baitago gorpuzturik zentzu on, erregela eta goiburuen tradizioa.
|
|
|
Bertan gaiak egoki sailkaturik daude, zehatz eta taxuz. Magistratu horrek, jakintsu bezain jakile, ez zigun deus ere egiteko
|
utziko
bere argi eta oinarriei men eginda askatasun osoz jardun izan balu. Inguruabar aginduzko eta iragankorrek egin zituzten zuzenbide axiomak hark erro errotik arbuiatzen zituen errakuntza eta makurrak.
|
|
|
Era berean, gure burua gorde eta zaindu dugu, den arazorik ñimiñoena ere arautu eta aurreikusteko asmo handinahi eta arriskutsu horretatik babesteko. Nork igarriko, berriz, edozein koderi zabalera larregiko deritzoten horiek direla, betiere, legegileari egundoko zama ezartzen diotenak, deus ere
|
utz
ez dezan epailearen erabakipean?
|
|
|
Anitz gauza, besterik ezean, usadioaren aginpidean eta norbanako ikasien eztabaidapean
|
uzten
dira, epaile tartekaritzaren menera.
|
|
|
Pozgarri da, halaber, epaileak ikasteko, ikertzeko eta aurrean dituen kontuetan sakontzeko premia horrek sekula ere jarraikoa bazter ez
|
uztea
, alegia, zenbait puntu haren arrazoimenaren pean ebaztekoak direla. Osterantzekoak, aldiz, ezin beraren nahiera edo borondatepean egon.
|
|
|
Salatzeko titulua dakarren egintza baino aurreragokoa izan behar du legeak. Legegileak ezinezkoa du kolpe ematea aurretiaz ohartzeke; bestela izatera, legeak, berezko duen helburua bazter
|
utzita
, gizakiak hobetu beharrean, zorigaiztokoagoak egingo lituzke eta hori, bistan da, gauzen izatearen beraren aurkakoa da.
|
|
|
Halakoetan ezin zokondora jaurti jurisprudentzia, legeekin batera behinik behin. Bide bertsutik, jurisprudentziari
|
utzi
dizkiogu kasurik arraro eta ez ohikoenak, halakoak ez baikenituzke legeria arrazoitu baten egitasmoan. Xehetasun aldakorregi eta eztabaidagarriegiak ere ez doazkio legegileari, jurisprudentziari baino.
|
|
|
Jurisprudentziak ere, azken batean, baitaratu behar ditu norberak alferrik aurreikusi nahiko lituzkeen objektu guztiak edota iraizean egindako aurreikuste batek barneratuko ez lituzkeenak. Esperientziari dagokio guk
|
uzten
ditugun hutsuneak betetzea. Herrien kodeak denboraren arioz egiten dira; zehatz esateko, behin ere ez dira oso osorik egiten.
|
|
|
Legeek indarra dute beste lege batzuek indargabetu edo erabilpenik gabe
|
utzi arte
. Eraz eta moldez ez dugu legeen indargabetzea baimendu, legearen deserabilera edo erabilerarik eza tartean direla.
|
|
|
Gai garrantzitsuotan gure lege proiektuen oinarri izan diren horiek azaldu beharrean gaude. Berebat, proiektu horiek onura orokor, ohitura publiko, norbanakoen bozkario eta gauza guztien oraingo egoerarekin izan ditzaketen harremanak agerian
|
utzi
beharrekoak dira.
|
|
|
Ez zuen zientziaren batasuna ikerketa espezializatuen batuketa lez ikusten, zientzi jarduera gobernatzen zuten printzipio komunetan (gemeinsame Prinzipien) oinarrituriko zerbait lez baizik. Comteren aurka, haatik, ez zuen onartu zientzi jarduera filosofoen esku
|
utzi
behar zenik, horren trukean zientzialariek beren mugak gaindi zitzaten zientziaren ikusmolde orokorrago bat besarkatzeko.
|
|
|
Erkenntnis aldizkarian izandako lehenengo parte hartzean," Wege der wissenschaftlichen Weltauffasung" [Munduko ikusmolde zientifikoaren formak] artikulua aurkeztuz128, Neurathek Vienako Zirkuluaren joerarekin bat ez zetorren zientziaren arazoei buruzko ikuspegi historikoa zirriborratu zuen. Testuan enfasi positibista eta zientifista oro alde batera
|
utziz
, zientzi ezagutzaren muga eta posibilitateen ikusmolde pragmatikoa defendatu zuen. Zientzi eginkizunaren baldintza historiko, soziologiko, ideologiko eta linguistikoak azpimarratu zituen batik bat, eginkizun hura zerbait konplexua, ez lineala, kontingentea eta partziala bailitzan hartuz.
|
|
|
Eta, argi eta garbi dagoenez egun, nazien tesiak babesteko erabili zituzten baieztapen enpirikoek ezin dezakete azterketa zientifiko zorrotzik gainditu. Ondorioz," munduaren ikusmolde zientifiko batek bertan behera
|
uzten
ditu ideologia nazionalsozialistaren printzipio deskribatzaileak" 134.
|
|
|
3) Azkenik, aipaturiko behatzaileak entrenamendu logikoa ere balu, orduan ez litzaioke gehiegi kostako mundu ikuskera nazionalsozialistaren usteltze logikoa nabaritzea: sofismak, kontraesanak, lizunkeria politikoak agerian
|
uztea
, bestela esanda. Ikusmolde zientifikoak logika eta kontsistentziaren zentzua darama bere baitan; nazien ideologiak, aldiz, horixe nahi du hain zuzen ere bere baitatik at eduki.
|
|
|
Badakigu, gainera, naziek beren jite antilogikoa diskurtso ugaritan zabaldu zutela. Behin, 1935ean, L.G. Tirala izeneko nazi batek Vienako Zirkuluari buruz esan lez," berezkoa duten modu formalistan gogoeta egiten ahalegintzen dira gizon hauek eta, intuiziotik erabat independentea den doktrina matematiko esoteriko baten laguntzaz, jakitun ez arioei espezifikoa zaien mundu zientifikoaren logika berri bat nahi dute agerian
|
utzi
" 135 Horrela, juduak arraza lez arioak baino gutxiago direla zioten baieztapenak edo juduen konspirazioei buruzko asertzioak hutsalkeriez beterik zeuden.
|
|
|
nozio matematikoak kontzeptu logikoetara murrizten direla sostengatzen duen joera edo ikusmoldea, alegia. Beraz, nahikoa da soilik kontzeptu logikoak aztertzen baditugu, besteak —matematikoak batez ere— alde batera
|
utziz
.
|
|
|
Wittgensteinekin bat etorriz, honako galdera hau bururatu zitzaion Neurathi: nola jakin dezakegu egunero hizkuntza berbera erabiltzen dugula, hautemateak neurtzen
|
uzten
diguten erloju, erregela eta beste hainbat objektuei esker ez baldin bada. Filosofo honen aburuz, sentimen datuak zerbait pribatua eta hutsezina bailiran onartzeak arriskuan jartzen zituen Zirkuluaren tesiak, modu horretan sekula ezin baitzitekeen erabilitako terminoen esanahia ikasi.
|
|
|
Berak adierazi zuen moduan, zientzia bateratuaren baitan transformazio lan garrantzitsuak daude. ‘Zuzena’ eta ‘ez zuzenaren’ definizioak, hemen proposatu denaren arabera, Vienako Zirkuluan gehienetan ‘esanahira’ eta ‘egiaztapenera’ jotzen duen onarturiko definizioa bertan behera
|
uzten
du. Aurkezpen honetan, pentsamenduaren eta diskurtsoaren eremuan egon izan da beti.
|
|
|
logika sinbolikoa, ikusmolde filosofiko desberdinen kontzeptuak —enpirismoarenak, positibismoarenak, konbentzionalismoarenak— eta, nola ez, zientziarekiko jarrera hurbilkorra, hura behar den bezala aztertu ahal izateko, hau da, zientzia barnetik ezagutuz, eta ez estereotipo sinpleegiak eta hutsalak maneiatuz. Jarreraren aldetik, helburua goitik behera bete zuten, jaraunspen ezin hobea
|
utziz
mende honen filosofiari —zientziaren filosofia, filosofia analitikoa— Haatik, egitasmoak ez zuen soilik jarrera hutsean geratu nahi, tesi substantiboak ere agertu baitzituzten. Baina alde honetan, ezagutzaren edozein esparrutan gertatzen den bezala, euren proposamenak edo bertan behera utzi dira edo eraldaketa sakonak pairatu dituzte.
|
|
|
Jarreraren aldetik, helburua goitik behera bete zuten, jaraunspen ezin hobea utziz mende honen filosofiari —zientziaren filosofia, filosofia analitikoa— Haatik, egitasmoak ez zuen soilik jarrera hutsean geratu nahi, tesi substantiboak ere agertu baitzituzten. Baina alde honetan, ezagutzaren edozein esparrutan gertatzen den bezala, euren proposamenak edo bertan behera
|
utzi
dira edo eraldaketa sakonak pairatu dituzte. Interpretazio batzuen ustez, lehenengoa gertatu da; beste batzuk, aldiz, bigarrenaren alde gaude.
|
|
|
Beraz, enpirismo inozoaren aurka, Schlickentzat ezagutza ez zen behatutakoaren edota hautemandakoaren esku
|
utzi
behar. Abstrakziora abiatu behar dugu Ockhamen labana apurtzeko beldurrik gabe, digresio metafisiko eta etereoetan sartzeko beldurrik izan barik.
|
|
|
aniztasuna. Esan beharra dago, lehenengo eta behin, Aufbau ak berez jite fenomenalista nabarmena erakusten zuela, baina esan behar da baita ere liburuan erakutsitako sistemaren jite hori beste askoren arteko bat zela, Carnapek argi eta garbi
|
utzi
lez. Bere hautaketak oinarri autopsikologikoa aukeratu zuen; haatik, beste abagune asko zeuden, fisikarena esate baterako.
|
|
|
Egiaztagarritasun betekizuna, horrela, Zirkuluaren behar beharrezko zutabe bihurtu zen harrezkero. Printzipioak kritika andana jaso zuen, eta horien ondorioz hura birmoldatzea ezinbesteko bihurtu zen, baita hura bertan behera
|
uztea
ere. Baina, dena den, proiektu enpirista logikoaren makineria osoaren urratsak itsatsiko zituen.
|
|
|
Hortaz, zer nolako eginkizuna
|
uzten
zen filosofiaren esku. Zer geratzen zitzaion egiteko?
|
|
|
• Alde batetik, hipotesi baten esanahitasunak ezin zituen ezagutzaren garai zehatz batean esanahitasun hau ukatzen zuten posibilitate kontingente ala teknikoak alde batera
|
utzi
. Vienako Zirkuluaren partaideek proposatzen zutena ‘hemen eta orain’ eman behar zen egiaztagarritasuna bazen; orduan, garai hartan ezin zuten ilargiaren alde estaliaren existentzian sinetsi.
|
|
|
Alabaina, badaude iraganari buruzko enuntziatuak, esanahia eduki eta egiazkoak edo faltsuak izan litezkeen arren, inolako arrastorik
|
utzi
ez dutenak. " 2000ko maiatzaren 3an Bengoetxeak botila bat ur edan zuen" horietako bat da.
|
|
|
Vienako Zirkuluak egiaztagarritasun eztabaidaezina, hertsia ala aldatua,
|
utzi
egin behar izan zuen nozio metodologiko eta esanahiaren irizpide berrien truke. Berrespenaren eta indukzioaren auziak erabakigarriak izan ziren prozesu honetan.
|
|
|
Ikusten denez, beraz, Vienako Zirkuluaren egiaztagarritasun printzipioari emandako irekiera berriek bere hasierako bereizgarritasuna
|
uztera
eraman zuten, alegia: enuntziatu esanahidun eta esanahigabeen artean bereizten zuen sailkapen hertsia eta fidakorregia izatea.
|
|
|
Zirkuluaren ikusmolde filosofiko zientifikoa beste edozein ikusmoldetatik bereizi ezina, ezta ikusmolde metafisikoetatik ere. Arazoa benetan serioa zen, zientziaren filosofiaren baitako lehendabiziko proiektu handia eta anitza
|
uztera
behartu baitzituen vienarrak. Ez zen horretarako zio bakarra, baina bai garrantzizkoa.
|
|
|
Hauen arabera, Zirkuluaren ikusmoldeak berak ere, zirudienez, ez zuen esanahirik, eta teoria metafisiko huts bilakatu zen, egiaztagarritasunaren diskurtsoa —bertsio desberdinak barne— hitzez hitz aztertuz gero. Hortaz, zirkulukideek printzipioa
|
utzi
behar izan zuten. Erreflexibotasuna ez zen baliozkoa egiaztagarritasunarentzat baina, hala ere, propietate hura onartu beharra zegoen:
|
|
|
Beraz, Vienako Zirkuluaren hasierako tesiak bertan behera
|
uzteko
zioak honako hauek izan ziren, laburbilduz: egiaztagarritasun printzipioaren ahultzea eta haustura, alde batetik; Zirkuluak eratu zuen zientziaren irudiaren eta zientzia errealaren arteko egokitzapen eza, bestetik.
|
|
|
Ikuspegi honetatik, handik gutxira ‘gerra ekonomiari buruzko ikasketak’ lez ezagun bihurtuko zirenak hasi zen garatzen eta, sail honetan, Leipzig museoko zuzendari izendatu zuten. Geroago irakasle izan zen Heidelbergeko Unibertsitatean, Max Weberren ondoan, baina lanpostu horiek guztiak laster
|
utzi
zituen sozializazioaren esperientzian berriro murgiltzeko, kasu honetan aipaturiko Bavariako Errepublika Sozialistan.
|
|
|
Bada, zientzia eta egiaztagarritasuna logika klasikoaren mugen barne mantentzea itogarria eta apenas emankorra zen. Baina marko honi uko egiteak, hasiera hasieratik Vienako Zirkulua motibatu zuten argitasun, zorroztasun eta zehaztasunaren idealak
|
uztea
lekarke —zirkulukideen ustez, behintzat— Eta erremedioa gaitza baino ia okerragoa izan zen: zientziaren enuntziatuak behagarriaren eremura murriztu ahal zitezen, egiaztagarritasun eta berronespenaren kontzeptuak behartu zituzten, eta baita, ondorioz, programa murriztailea jitoan erortzera behartu ere.
|
|
|
Vienako Zirkuluaren esperientziaren kontzeptu orokorra soilik sentimenei zegokienean izan zen aztertua. Nola ez, auzia modu honetan ikusteko joerak salbuespenak ere izan zituen —ikus Lehen Eranskina— Erlatibitate orokorraren interpretazioak Schlick errealista izatera eraman zuen, baita pentsamendu eta errealitatearen arteko lotura kontzeptualizatzerakoan ‘emandakoaren’ nozioa at
|
uztera
ere, honek ezagutza mugatu besterik ez baitzuen egiten, erlatibitatearen teoriaren kontzeptu ugari ezagutzaren beraren esparrutik kanporatuz. Eta kontuan hartu behar dugu zientzia zela Vienako Zirkuluaren ikusmoldea oinarritzen zuena, ez alderantziz, askok maiz uste bezala.
|
|
|
Neurathen ibilbide filosofikoa, tesi fisikalistei eginiko ekarpenei dagokienez ez bada, positibistatzat jotzea zaila denez, filosofo hau beste guztian zertxobait aparte
|
utzi
dugu. Vienako Zirkulua korronte filosofiko ez bateratu lez ikusteko egungo interes berrituak, Neurathen irudia berrirakurketen goi mailako postuetan jarri du121 Orain arte ikusi ditugun tesiak gehienbat Zirkuluaren alde positibista eta enpiristarenak izan dira, beharrezkoak azken finean vienarren programa hain aberats eta plurala ongi uler dezagun.
|
|
|
Hirurogeiko hamarkadatik aurrera batez ere, unibertsitate aleman eta austriarrean, eta harrezkero mendebalde osoan, filosofia eta gizarte zientzietako esparruetan zientzia eta teknikaren ulermen enpirista logikoa, alde batetik, eta ikusmolde humanistak deiturikoak, bestetik, bateraezinak direla onartzea ohikoena izan da. Egungo zientzia eta teknologiaren analisi filosofikoak urruntasun honetan sakontzen ari dira, hori defendatuz, eta Vienako Zirkuluak lagatako joera analitikoa atzean
|
utziz
. Dena den, azken urteetako ondorio hauek eta beste batzuk sekula ez dira heldu Horkheimerren hitzek izandako suhartasunera.
|
|
|
Gu hemen ibilbide nagusi bat erakusten ahaleginduko gara, Zirkuluaren jite enpirista eta positibista bere neurri juxtura mugatzeko. Mugapen honetan, Zirkulua oro hartuz, Hume, Comte eta Mach sartuko ditugu, alde batera
|
utzitako
Stuart Mill, Avenarius edota Helmholtz ere eraginkorrak izan zirela jakin arren.
|
|
|
Jakina, Humeren proiektua ikusmolde enpirista baten baitan jorratu zen, aipaturiko newtondar metodologiaz baliatuz. Dena den, proiektuak ez zion lekurik
|
utzi
baikortasunari: Hume bera eszeptizismoan erori zen, giza zientziek natur zientzien metodo bera edo berdina ezin izango zutela garatu erakutsiz, desberdintasunak asko baitziren.
|
|
|
—edo izango denaren— ondorioa aurkitu; nahitaez, esperientziara jo behar dugu. Baina, nola
|
uzten
digu esperientziak gauzak aurkitzen?
|
|
|
sentsazioen multzoa. Haatik, Machen tesia hemen gelditu zen; ez zuen ezer gehiago zehaztu bere liburuan, anbiguotasun ontologikoa eta linguistikoa agerian
|
utziz
. Hau da, ez dakigu batasun linguistikoari buruz ari zen —fisikaren hizkuntza edo besteren bat erabiliz—, edo zerbait sakonagoari buruz, non zientziaren objektu oro —materia, gizartea, adimena, etab.— elementu sentikorren batuketa besterik ez litzatekeen.
|
|
|
Kontzeptuak bideratu bideratzen zituen, baina sekula ez zuen lortu sistema fenomenalista oso bat. Alabaina, Vienako Zirkuluak bereganatuko duen joera eta jite enpiriokritizista argi eta garbi
|
utzi
zuten Machek eta Avenariusek: batetik, filosofiak bere jardueran zientziari begiratu behar ziola baieztatuz, hau da, lan serioan, zehatzean, zorrotzean, etab. Bestalde, filosofiaren zeregina zientziaren kontzeptu eta kategoriak argitzea zela esanez.
|
|
|
fisika newtondarra, geometria euklidearra eta Aristotelesen logika. Baina aipaturiko ezagutza mailako iraultzek beren lorpen guztiei erantzun filosofikoa emango lieketen ikusmolde berrien beharra zeukaten, eta proiektu berri horrek soilik Vienako Zirkuluaren tesietan lortuko zuen gorpuztea, ordurako zaharkituta zegoen filosofia transzendentala alde batera
|
utziz
.
|
|
|
hau da, sistema inertzial —abiadura konstanteko— eta sistema azeleratuen arteko bereizketari. Gainera, azelerazio absolutua ukitu barik
|
uzten
zuen. Egoera hau gainditzeko asmoz, gutxi geroago Einsteinek Erlatibitatearen Printzipio Orokorra (EPO) proposatu zuen, sistema inertzial eta azeleratuen arteko diferentzia ezabatuz.
|
|
|
Geroago, Mathesis universalis monografian, eta aurreko ideia bera hedatuz, matematikak zeukan zorroztasuna filosofian gura izan zuen barneratu, logika berri batez baliatuz. Tamalez, bere ustez, filosofoak ez ziren gai logika hori garatzeko, eta jarduera hori matematikarien esku
|
utzi
beharra zegoen. Hau guztiaren gakoa notazio sinboliko baten diseinuan zetzan, hau da, ‘ezaugarri unibertsal’ bat eratzean:
|
|
|
Hau guztia aurrera eramateko idatzi zuen aipatutako Kontzeptugrafia; bertan hizkuntza artifizial bat asmatu zuen, eduki kontzeptuala eta inferentzia erlazioak bakarrik kontuan hartuz. Beste guztia, hizkuntza arrunta eta dedukziorako bere akatsak eta hutsuneak, at
|
utzi
zuen. Alabaina, liburua ez zen xede bat izan Fregerentzako, bere ikusmolde logizistari begira bitarteko bat baizik.
|
|
|
Eta adibidea leloa badirudi, zientzia edo matematikako argudio konplexuagoak har genitzake, tesi ezkutuak ez direla beti aurkitzeko hain errazak ikustearren. Eluzidazioak, diskurtsoaren argitze erak, balio du, hortaz, gauzak hobeto ikusteko eta falaziak alde batera
|
uzteko
.
|
|
|
Tractatus aren eragina, hala ere, oso sakona izan zen Zirkuluan, Waismann eta Schlickengan batez ere. ...sortzaile izateari uko egin zion Wittgensteinen ideien iruzkintzaile bihurtzeko34 Beste batzuk, aldiz, batik bat Neurath, Hahn eta Frank enpirista erradikalak, aurka jarri ziren —Neurath oso kritiko agertu zen Wittgensteinen mistizismoa eta ‘goreneko’ filosofia zirela eta— eta, bitartean, Carnapek ongi onartu zuen bere egia analitiko eta logikoaren ikusmoldea35, nahiz eta Viena
|
utzi
eta gero, 1931n, iritzia guztiz aldatu zuen36.
|
|
|
1) egia logiko eta matematikoak egia a priori sintetikoak errefusatuz azaltzea. Honek metafisika ezagutzatik at
|
uztea
baimentzen zion; 2) proposizio enpirikoen esanahia egiaztagarritasun irizpideaz baliatuz azaltzea. Aurreko kapituluan esan bezala, Wittgensteinen egiaztagarritasuna modu partikularrean —batzuetan modu behartuan— interpretatuz; 3) filosofia jarduera gisa ulertzea.
|
|
|
kontserbadorea, orduko instituzioak txarrean onenak iruditzen zitzaizkion liberala, Dollfussen errejimen faxista austriarraren aldeko sinpatia erakustera heldu zen. Schlicken aldekoek, defentsa hura ideologikoa baino koiunturala izan zela esaten dute, argi
|
utzi
baitzuen beti nazismoaren aurkako jarrera, adibidez46.
|
|
|
Baina, defenditu nahi dudana da, ezein gertakari enuntziatu ezin dela balio judizio erabatekoa izan (edo ezein gertakari enuntziatuk ezin duela balio judizio erabatekoa inplikatu), balio judizio erlatiboak gertakari enuntziatu hutsak direla froga daitekeen arren.
|
Utz
iezadazue azaltzen. Demagun zuetako bat pertsona orojakilea dela eta beraz munduko gorputz guztien, bizirik edo hilik dauden guztien, higidura guztiak ezagutzen dituela, eta bizi izan diren gizaki guztien gogo egoera guztiak ere ezagutzen dituela, eta demagun gizon honek liburu handi batean dakien guztia idazten duela.
|
|
|
Esan dut gertakari eta proposizioei dagokienez balio erlatiboa baino ez dagoela, on eta txar erlatiboak bezalakoak, eta beste horrenbeste. Jarraitu baino lehen,
|
utz
iezadazue nahiko argia den adibide batekin agertzen. Errepide zuzena aurretik erabakitako helburu batera eramaten duen errepidea da; nahiko argi geratu zaigu ez duela zentzurik errepide zuzenaz mintzatzeak aurretik erabakitako helburu hau kenduz.
|
|
|
" Salbu nago, ezerk ez dit minik egingo, edozein gauza gertatu arren" esateko joera ematen digun egoera mentalaz mintzatzen ari naiz. Orduan,
|
utz
iezadazue esperientzia hauek bururatzen, bada, nire ikuspegitik, argitu nahi ditugun ezaugarriak zehatz mehatz erakusten dituzte eta. Horri dagokionez esan behar dudan lehenengo gauza da esperientzia hauen ahozko adierazpena zentzurik gabekoa dela!
|
|
|
" Munduaren existentziak harritzen nau" esaten badut, hizkuntzaren erabilpen txarra egiten ari naiz.
|
Utz
iezadazue hau azaltzen. Zentzu erabat argia dauka zerbait agitzeak harritzen nauela esateak; guztiok ulertzen dugu zer esan nahi duen inoiz ikusitakoa baino handiagoa den txakur baten tamainak harritzen nauela, edo, hitzaren zentzu arruntean, ezohizkoa den beste gauzaren batek harritzen nauela.
|
|
|
Baina konparazio batek zerbaiten konparazioa izan behar du. Gainera, gertakari bat konparazio baten bidez deskribatu ahal badut, konparazioa ere
|
utz
dezaket eta bera gabe gertakariak deskribatu. Baina, aztertzen ari garen kasuan, konparazioa uzten saiatu bezain fite, bere atzean dauden gertakariak soilik baieztatuz, gertakari horiek ez daudela ikusten dugu.
|
|
|
Gainera, gertakari bat konparazio baten bidez deskribatu ahal badut, konparazioa ere utz dezaket eta bera gabe gertakariak deskribatu. Baina, aztertzen ari garen kasuan, konparazioa
|
uzten
saiatu bezain fite, bere atzean dauden gertakariak soilik baieztatuz, gertakari horiek ez daudela ikusten dugu. Horrela, hasieran konparazioa zirudiena, orain funtsean zentzurik gabekoa dirudi.
|
|
|
Esan zuen" Kontrabaxu hori gehiegi mugitzen da" bezalako enuntziatu bat ez dela inolaz ere gizakiei buruzko enuntziatua, baizik eta Matematikaren zati bat ematen duela; eta, marrazten dudan aurpegi batez esaten badut" Barre gehiegi egiten du", esaten dela oraindik" ideal" batera gehiago hurbildu litekeela, baina ez oraindik behar bezain atsegina ez denik, eta halako" idealera" hurbiltzeak" buruketa matematiko bat ebaztearen" antza duenik. Era beretsuan, esan zuen, margolari bat koadro bat hobetzen saiatzen denean, ez da bere buruari buruzko saiakuntza psikologikorik egiten ari, eta ate bati buruz" Gaizki orekatuta dago" esatea, atean gaizki dagoena esatea dela, baina ez zein hunkipen
|
utzi
duen. Estetikaren auzia, esan zuen, ez zen" Hau zure gustukoa da?"," Zergatik da hau zure gustukoa?" baizik.
|
|
|
Izan ere, ohitura oinarritzen zuen hutsegitea ezagutu ondoren, gizakiak ohitura
|
uztea
gerta daiteke —eta gaur maiz gertatzen da— Baina kasu hori bakarrik gertatzen da, gizakiak bere portaera utz dezan hutsegitea atzematea nahikoa denean. Baina herri baten erlijiozko ohiturei dagokienez ez da hori gertatzen eta, horregatik, hemen ez dago inolako hutsegiterik2.
|
|
|
Izan ere, ohitura oinarritzen zuen hutsegitea ezagutu ondoren, gizakiak ohitura uztea gerta daiteke —eta gaur maiz gertatzen da— Baina kasu hori bakarrik gertatzen da, gizakiak bere portaera
|
utz
dezan hutsegitea atzematea nahikoa denean. Baina herri baten erlijiozko ohiturei dagokienez ez da hori gertatzen eta, horregatik, hemen ez dago inolako hutsegiterik2.
|
|
|
Nola
|
utziko
dio esnatzen ari den gizakiaren espiritua hunkitzeari suak edo honek eguzkiarekin duen antzekotasunak. Baina agian ez" azaldu ezin zuelako" (gure garaiko superstizio ergela), izan ere," azalpen" baten bitartez gutxiago hunkituko gintuzke?
|
|
|
Gaixotasun baten sendatze magikoan gaixotasunari gaixoa
|
uzteko
adierazten zaio.
|
|
|
Baker eta Hackerren lanak, batez ere Philosophische Untersuchungen i egindako komentario analitikoak, Wittgensteini buruzko entziklopediarik handiena dira. Paragrafoz paragrafoz, lerroz lerro, ideiaz ideia, ez dute ezer
|
uzten
kanpoan. Kontsulta bezala, suspergarriak dira eta ez dute parekorik hitzez hitz Wittgensteinen testuak miatzeko.
|
|
|
A Social Theory of Knowledge izenburuaren bigarren liburukia da. Filosofia eta soziologia nahastuz, gizartearen erregelak erakunde edo instituziotzat hartzen ditu (Wittgensteinek behin idatzita
|
utzi
zuen moduan), Kripkez haratago. Horrela positibismoari aurre eginez, konstruktibismo soziala da bere ikurra, razionaltasunaren mitoa deseraikiz.
|
|
|
Goian aipatutako liburuan sakonduz, frantziar filosofoak bere buruari galdetu zion ea Wittgenstein Freuden dizipulua zen. Erantzuna baiezkoa da, Freuden azalpen zientifikoa, ametsez hitz egiterakoan, erantzun estetikoa bihurtzen baldin bada, lege kausalak albo batera
|
utziz
. Wittgensteinen ustez psikoanalisia ez da ametsen fisika, poesia edota literatura baizik, gure bizitzaren poesia.
|
|
|
" Ez naiz erlijiozalea: baina ezin diot
|
utzi
arazo bakoitza erlijioaren ikuspuntutik begiratzeari". Wittgensteinengan erlijioak duen rola ezagutzeko, eta baita bere filosofiaren izaera ere.
|
|
|
• 1941 Urrian Francis Skinner bere lagun mina hil zen. Azaroan, bedel gisa, Londresko Guy’s Ospitalean lan egin zuen, bere izena eman gabe eta Cambridgeko klaseak
|
utzi gabe
. Bemerkungen uber die Grundlagen der Mathematik testuaren zati batzuk (4 zatiak) idatzi zituen.
|
|
|
Filosofia eta psikologiari buruzko klaseak (klase hauek Bemerkungen uber die Philosophie der Psychologie izan ziren bukaeran). Urte honen amaieran, filosofiako klaseak emateari
|
utzi
zion. Irlandara joateko erabakia.
|
|
|
Gerran zehar egunkari bat idazten aritu zen: orrialde bikoitietan gogoeta pribatuak
|
utzi
zituen eta bakoitietan Tractatus aren ideia nagusiak biltzen hasi zen. Krakovian igaro zuen gerra hasiera eta laster Goplana izeneko patruilarian Vistula ibaian barrena ibili zen.
|
|
|
• 1919 Urtarrilean Montecassinoko kontzentrazio esparrura eraman zuten. Abuztuan aske
|
utzi
zuten eta Austriara joan zen. Irailean Vienako Irakasle Eskolan sartu zen.
|
|
|
• 1925 Ingalaterrara bidaia, han Eccles, Keynes eta Ramsey topatuz. Krisi baten ondorioz, eskola
|
utzi
zuen.
|
|
|
Francis Skinner, lagun mina izango zena, ezagutu zuen. Klaseak emateari
|
utzi
zion. Hizkuntz jokoen ideia asmaturik.
|
|
|
zer gertatzen da antzezpen honetan?; zein da bere zentzua?! Eta, edozein interpretazio alde batera
|
utzirik
, antzezpen honek kezkatu ahal izango gintuzke zentzurik ezarengatik. (Honek erakusten du zer oinarri mota eduki dezakeen halako kezkak.) Orain suposatu, kasu, interpretazio bakun bat ematen dela:
|
|
|
(Egia esan, zientzialari ergelaren aurrean erraza da kontraesanaren espirituan erortzea.) Baina arazorik gabe gerta daiteke erabat depilatutako gorputzak geure buruarekiko begirunea galtzera eramatea. (Karamazov anaiak.) Dudarik gabe, gure begien aurrean duintasunik gabe eta lotsagarri
|
uzten
gaituen gorputz ebaketak geure burua defendatzeko gogoa ken diezaguke erabat. Zein harrituta uzten gaituen batzuetan —gizon batzuk (ni neu) bederen— gure gutxiagotasun fisiko eta estetikoak.
|
|
|
(Karamazov anaiak.) Dudarik gabe, gure begien aurrean duintasunik gabe eta lotsagarri uzten gaituen gorputz ebaketak geure burua defendatzeko gogoa ken diezaguke erabat. Zein harrituta
|
uzten
gaituen batzuetan —gizon batzuk (ni neu) bederen— gure gutxiagotasun fisiko eta estetikoak.
|
|
|
" Haurrek hain gogoko duten imajinazioaren printzipio berberak eraman ditu beste herri batzuk jaiotzaren antzezpena norbait seme edo alabatzat hartzeko bide gisa erabiltzera, are hildakotzat jotzen dena berpizteko prozedura gisa ere. (...) Horregatik, Diodorok dioskunez, Zeusek bere emazte jeloskor Hera konbentzitu zuenean Herkules semetzat har zezan, jainkosa oheratu egin zen eta, heroi handia bere bularraren kontra estutuz, bere jantzien azpitik bultzatu eta lurrera erortzen
|
utzi
omen zuen, hartaz benetan erditu izan balitz bezala; historialari horretxek eransten du behiala barbaroek gauza bera egiten zutela umeak seme alabatzat hartzeko. Gaur egun hala egiten omen da oraindik ere Bosnia eta Bulgariako turkiarren artean.
|
|
|
"(...) Halakoetan, garaileen gainean ezarritako eginbehar nekosoetarako arrazoia indarrez eraildakoen espiritu haserretuen beldurra dateke; sarri argi eta garbi adierazten da espiritu mendekuzaleen beldurrak eragina duela hiltzaileen jokabidean. Buruzagi sakratuen, ehorzleen, haurra egindako emakumeen, gerrara abiatutako gizonen eta abarren gainean ezarritako tabuen ondorio orokorra, pertsona tabutuok ohiko gizarte arruntetik at
|
uztea
da. Ondorio hori hainbat arauren bidez lortzen da:
|
|
|
Hauxe da Tractatus aren muina eta hauxe da positibista berriek sekula ulertu ez zutena. Baina Wittgensteinek argi eta garbi
|
utzi
zion Ludwig von Ficker i gutun batean:
|
|
|
Nire liburuak etika barrutik zedarritzen du, nolabait esan, eta ziur nago hori dela modu zuzen BAKARRA horrela zedarritzeko. Labur esanda, uste dut, askok berriketan egiten dutena nabarmen
|
utzi
dudala honen aurrean isilik geratuz. Hori dela eta, oker ez banago, zuk zeuk esan nahi duzunari buruz pilo bat esango du nire liburuak.
|
|
|
Isiltasun hori harridura batean jaiotzen da behin eta berriro, Aristotelesek Metafisika ren hasieran
|
utzi
zuen moduan: gizaki guztiek berez dute jakiteko guraria, gauzen aurrean harridura sentitzen dugulako.
|
|
|
Baina zientziak ezin ditu paradoxa etiko eta estetiko guztiak azaldu metodologia batetik (Aristotelesek etika posibilitatearen jakiturien artean sartu zuen eta zientzia beharrezkotasunaren jakiturien artean; Kantek lehenengoa arrazoimen praktikoan sartu zuen eta bigarrena arrazoimen teorikoan). Zientziak ezin ditu mirari etiko eta estetiko guztiak isildu, Wittgensteinek etikari buruzko hitzaldian agerian
|
utzi
duen moduan:
|
|
|
Badago modu bat paradoxa honi aurre egiteko joeran sar nadin.
|
Utz
iezadazue munduaren existentziaren aurrean hunkipenaren esperientzia berriro bururatzen, eta utz iezadazue hura deskribatzen modu desberdin samar batean. Guztiok dakigu ohiko bizitzan miraria zeri deituko geniokeen.
|
|
|
Badago modu bat paradoxa honi aurre egiteko joeran sar nadin. Utz iezadazue munduaren existentziaren aurrean hunkipenaren esperientzia berriro bururatzen, eta
|
utz
iezadazue hura deskribatzen modu desberdin samar batean. Guztiok dakigu ohiko bizitzan miraria zeri deituko geniokeen.
|
|
|
Gero, harat honat, Austrian, Norvegian, Errusian, Ingalaterran, Irlandan bizi izan zen. Bizitza aberrigabea eramanik ere, abertzaletasuna ideia baten amodioa dela idatzita
|
utzi
zuen. Baina halako amodioa Hitlerrek apurtu zuen.
|
|
|
Beraz, bigarren zatia 1936tik aurrera sortu zen, 1948tik aurrera. Wittgensteinek lapitzez idatzitako paper batzuk
|
utzi
zituen. Frazerren liburuari egindako komentarioak ziren eta ziur asko Frazerren liburuan sartzea zen asmoa.
|
|
|
" Frazerren Urrezko abarra ri buruzko oharrak" lana Rush Rheesek argitaratu zuen Synthese aldizkarian lehenengo aldiz 1967an. Ohar batzuk kanpoan
|
utzirik
, edizio elebiduna prestatu zuen eta 1979an liburu gisa argitaratu zuen. Beranduago edizio desberdinak atera ziren, modu bati edo besteari jarraituz.
|
|
|
• 1908 Maiatzean eskola
|
utzi
zuen. Urrian Manchesterreko Unibertsitatera joan zen ingeniaritzarekin jarraituz, aeronautikaren arloan, hain zuzen ere.
|