|
2000
|
|
|
Ezkontzak inoizkorik askeenean direnean; berdintasun politikoak baldintzen desberdintasun muturrekoena desagerrarazi duenean, hau da, ezkontideek izadiaren goi arnas gozoei men egin eta harrokeriazko aurreiritzien aurka borrokatu behar ez duten une horretan bertan. Gizarte deusezkeria horiek, hain zuzen ere,
|
sortzen
zituzten, ezkon hitzetan eta ezkontzetan, deserosotasuna, premia larriak eta zergatik ez esan, patuaren ezinbestekotasuna ere.
|
|
|
Bi arrazoi nagusik erakarri dute oinarri hau: lehena, ezkontzaren izenari berberari gehitzen zaiona, izen hori nahikoa baita seme alaba horien
|
sortzea
garbitzeko. Bigarrena, halako konpromisoa hartu dutenen onustea da, aberriak aintzat hartzen baitie horiei seme alaba legezkoak sortzeko gogoa.
|
|
|
lehena, ezkontzaren izenari berberari gehitzen zaiona, izen hori nahikoa baita seme alaba horien sortzea garbitzeko. Bigarrena, halako konpromisoa hartu dutenen onustea da, aberriak aintzat hartzen baitie horiei seme alaba legezkoak
|
sortzeko
gogoa. Batuketa zintzoa osatu dute horiek; legeak ezarritako manuari heldu diote, seme alaba legezkoak izatekotan.
|
|
|
Zuzenbide erkidearen indarra apartera eraman eta uste ohi da ezkontide baten onustea nahikoa dela ezkontza horretatik
|
sorturiko
seme alabak legeztatzeko. Juriskontsulto zahar batzuek, haatik, argudiatu zuten seme alaba horiek legezkoak izan behar zutela ezkontide batekiko eta ezlegezko bestearekiko; nolanahi ere, iritzi hori bazter utzi da, gizakien egoera banaezina baita.
|
|
|
Ezkontzatik at
|
sorturiko
seme alaben egoera zehaztugabea da, neurri gehiagoaz zein gutxiagoaz. Zuzenbide presuntziorik ez dago haren alde, eta egintza ilunetan du jatorria, horien froga ere ezina dela sarritan.
|
|
|
Argi dakusagu, hortaz, egoera zibilaren arloan, lekukoen bitarteko froga ezin daitekeela hainbestean onartu, sekula ez baita hori onargarri izan idatzizko froga aztarnarik gabe. Badago lasai egoteko premia, mesfidantza
|
sortzen
duen froga mota baten aurrean: lekukoak ustelarazi edo erosiak izan daitezke, horien oroitzapenak nahas; jakin gabe ere, ideia arrotzek eurengana ditzakete.
|
|
|
Tutoreak du pertsona eta ondasunen ardura; familiak bere baitan hautatu behar du hori, behar beharrezkoa baita zinezko gogoa, pertsonaren ondasunak gorde eta heziketa eta osasuna jagoteko, ohore eta atxikimendu osoz. Ezin, beraz, arrazoirik eta formarik gabe eskualdatu bere artapean dagoen ondarea; tentuaz administratu eta fideltasunaz kudeatu beharra du; kontularia da, administratzailea bezainbestekoa; bere jokabidearen erantzulea; kaltea ere ezin
|
sortu
, horren konponketa gauzatu gabe. Horra hor tutoretza guztien teoria.
|
|
|
Muga horiek zedarriztatzerakoan
|
sortzen
dira nonahiko eta nolanahiko oztopoak.
|
|
|
Lege zibilak, nolanahi ere, iraultza ederra egin dezake mailegu emaileentzat segurtasuna ematen badu, horiek irabazpide zentzuduna jasotzeko adostasuna erakuts dezaten. Molde horretan, konfiantza
|
sor
dezaketen erakundeak, fidantzen betebehar solidario edo ez solidarioen gaineko araubide egokiak, hipoteken oreka berma dezaketen lege jakintsuak, horien hartzekodunek zordunen aurka izan dezaketen akzioa laburtu, arindu eta merke dezaketenak, era erara datoz trafiko horri eusteko. Trafiko hori korritu tasa eta nazio aberastasunaren gainean eragin handikoa da.
|
|
|
Besterik ez. Arlo honetan ez gara inoiz ere joango antzinatik eskuratu eta gizakiarekin batera
|
sortu
diren oinarriak baino harantzago.
|
|
|
Ezkontzatik at
|
sorturiko
seme alaben egoera zehaztugabea da, neurri handiagoarekin zein txikiagoarekin. Zuzenbide presuntziorik ez dago haren alde eta egintza ilunetan du jatorria, horien froga ere ezina dela sarritan.
|
|
|
Andrazkoaren kera, ugaltzeko garramura, behin eta berriro da ageriko. Izadiak, inork ohartu gabe, senar emazteen arteko batuketa luzatzen du, batuketa horri urtero urtero zimentarri berriak emanez, gozo eta betebehar
|
sortu
berriekin. Egoera eta jazoera bakoitzari ateratzen dio bere probetxua, atsegin eta bertutearen ordena berria bertatik plazaratzeko.
|
|
|
Dibortzioa onartuta ere, legegileak uste du ezkontzaren hautsezintasunari ez diola aurkakorik egiten, ezta kontzientzia gairik ere ebazten. Soil soilean uste du, grinarik gogorrenek —munduan hainbeste kalte
|
sortu
eta egun ere, sortzen dutenek— senar emazteen arteko giro gozoa urra dezaketela; halaber, uste du larregikeriak astunak izan daitezkeela, senar emazteen ezkon bizimodua jasanezin eginez. Orduantxe da eta orduantxe bakarrik, legegileak salbuesten duela, senar emazte horien lasaitasun, segurtasun eta poztasunaz arduratuta, bata bestearekin loturik egotea, eurak bereizteko dituzten arrazoiak gorabehera.
|
|
|
Dibortzioa onartuta ere, legegileak uste du ezkontzaren hautsezintasunari ez diola aurkakorik egiten, ezta kontzientzia gairik ere ebazten. Soil soilean uste du, grinarik gogorrenek —munduan hainbeste kalte sortu eta egun ere,
|
sortzen
dutenek— senar emazteen arteko giro gozoa urra dezaketela; halaber, uste du larregikeriak astunak izan daitezkeela, senar emazteen ezkon bizimodua jasanezin eginez. Orduantxe da eta orduantxe bakarrik, legegileak salbuesten duela, senar emazte horien lasaitasun, segurtasun eta poztasunaz arduratuta, bata bestearekin loturik egotea, eurak bereizteko dituzten arrazoiak gorabehera.
|
|
|
Oinordetza sistema osoa aldatu beharra dago, herritarren aukera berria arin atondu behar delako jabedun berrien bitartez. Unean unean, aldaketak aldaketetatik
|
sortzen
dira eta inguruabarrak inguruabarretatik. Erakundeak bala bala doaz, bata bestearen atzetik, eurotariko ezein ere finkatu gabe, eta iraultzaren izpiritua eurotan guztiotan jartzen da.
|
|
|
Lege zibil egokiak dira gizakiek eman eta har dezaketen onik handiena; eurak dira ohituren iturburua, jabetzaren palladiuma, eta bake publiko eta partikular ororen bermea; eurok ere, gobernua bera
|
sortu
ez arren, fermuki sostengatzen dute hura; orobat, boterea mugatu eta aldi berean, berorri begirunea gordetzera behartzen dute, Justizia bera balitz bezala. Norbanako guztiak ukitzen dituzte, horien bizitzaren egitate garrantzitsuetan nahasten dira, noranahi jarraitzen diete haiei:
|
|
|
Legeek, behin idatziz gero, izkiriatu diren modu berberean jarraitzen dute. Gizakiok, ostera, ez dute egundo ere atsedenik hartzen; beti lanean dihardute eta etenik gabeko jarduera horrek, inguruabarrek modu desberdinean baldintzaturik, berez
|
sortzen
du, unean unean, halako konbinaketa, egitate edo ondorio berriren bat.
|
|
|
Legearen zeregina da, zabal jokatuta ere, zuzenbidearen goiburu nagusiak finkatzea; ondorio ugaridun oinarri emankorrak zehaztea; ez, ordea, gai bakoitzean
|
sor
daitezkeen zerik barreiatuenak xehetu eta aletzea.
|
|
|
Magistratua nahitaez joan balitzaio legegileari, oinarririk okerrena onartuko litzateke eta gure artean berretsiko genuke erreskriptuen legeria. Norbanakoen artean
|
sortu
eta sakon eztabaidaturiko gorabeheretan legegileak parte hartzen duenean, beroriek ebazteko, bistan da horrek ez duela auzitegiek eurek izan dezaketen arriskua bera baino arinagoa. Beldur txikiago erakutsi behar zaio magistratu baten nahiera arautu, lotsakor eta zuhurrari, botere beregain baten nahiera erabatekoari baino.
|
|
|
Justizia eta ekitate orokor horrek, bestalde ere, inguruabar zehatzik aintzat hartu gabe, gauza eta pertsonen arteko unibertsalitatea hartzen du bere barruan. Norbanakoen artean
|
sorturiko
legeak, alderdikeriaren susmagarri izateaz kanpo, beti atzera eragingarriak eta ez zilegiak izango lirateke batzuentzat, baldin eta horien arteko gatazkak lege horien parte hartzearen aurrekoak badira.
|
|
|
Publizitate mugatu batekin bete behar dugu horien zeregina. Egia esan, publizitateak ezin du
|
sortu
herritar bakoitzarengan eta une berean, herritar horrek bete behar duen lege horren ezagutza. Hala ere, nahikoa izan luke aurreko publizitate mugatu horrek legea noiz betearazi behar den horretan edozein nahikeria saihesteko.
|
|
|
Lege berrietan ezarri dugu oinarri hori eta ez, ordea, lege zaharrak berreskuratu eta osatzen dituztenetan. Tarteko okerrak edo abusuek ez dute zuzenbiderik
|
sortzen
. Lege batetik besterako aldian, hala ere, bada aurreko ezeztatzearen salbuespenik, baldin eta oker eta abusu horiek finkatu eta irmotu badira transakzio, azken instantziako epai edo arbitro ebatzien bidez eta gauza epaituaren indarraz.
|
|
|
legeek usadioak jagon behar dituzte, usadio horiek gaitzesteko modukoak ez direnean. Arrazoiz esan ohi da, maiz sarri, giza izaera unean unean agortu eta
|
sortzen
dela, belaunaldi batetik besterako loturarik gabe. Belaunaldiak bata bestearen ondoan doaz, eta elkarrekin dira nahasten, estekatzen eta bateratzen.
|
|
|
[O] inarrizko objekzioak daude cartesiar ikusmoldearen aurka. Munduaren ikusmoldea edota sistema zientifiko bat
|
sortu
nahi duenak ezbaiko premisekin aritu du. Tabula rasa batetik abiatuz eta egiazko lez onarturiko enuntziatu multzo bat finkatuz, munduaren irudia sortzeko ahalegin bakoitza nahitaez iruzurrez beterik dago.125
|
|
|
Munduaren ikusmoldea edota sistema zientifiko bat sortu nahi duenak ezbaiko premisekin aritu du. Tabula rasa batetik abiatuz eta egiazko lez onarturiko enuntziatu multzo bat finkatuz, munduaren irudia
|
sortzeko
ahalegin bakoitza nahitaez iruzurrez beterik dago.125
|
|
|
alde batetik, munduari dagokion enuntziatu bakoitza beste enuntziatu guztiekin erlazioan jarri, eta, bestetik, pentsamendu jario bakoitza aldez aurretiko pentsamendu jarioekin lotu. Eta nahiz eta Descartesek behin eta berriro pentsamenduaren prozesuak aipatu, erlazio logikoek osatzen zituzten sistemak bailiran erabiltzen zituen, pentsamenduak berak azpitik behar dituen progresio psikologikoei —pentsamendua
|
sortzen
duten prozesu psikologikoei— jaramonik egin gabe. Pentsamenduaren jario bakoitza, segida logiko berria bailitzan behin eta berriro has zitekeela uste zuen.
|
|
|
Jakin badakigu pertsona batek, egintza baten bidez emaitzak lor ditzan, egintza horren posibilitate desberdinak behintzat kontuan hartu dituela. Alabaina, horietako bat aukeratzen badu abian jartzeko, eta egiterakoan mota orokorragoko printzipio bat erabiltzen badu, horrela
|
sorturiko
zioari, helburu zehatzekin zerikusirik ez duenari, zio laguntzailea nahi diogu deitu, laguntza bat baita zalantzati dagoenarentzat, nolabait esatearren.127
|
|
|
[S] istematizatu eta argitasuna
|
sortu
eta loturak eraiki nahi ditugu; baina kontuz sistemaz [bakarraz] eta zientziaz [bakarraz] behar baino lehen mintzatzearekin(...). Mintza gaitezen, hobe, entziklopediaz.
|
|
|
2) Bestaldetik, hizkuntzari eta bere esanahiari begiratzen dien behatzaile kritiko eta fina munduaren ikusmolde zientifikoaren partaidea da ia definizioz. Fina eta kritikoa bada, nola ez, enuntziatu eta hitzen esanahia eta ezagutzazko edukia identifika ditzake, emozio osagaiak beste horietatik bereiziz eta diskurtso batekin zer nolako animo egoerak
|
sortu
nahi diren ikuskatuz. Hortaz, behatzaile fina eta kritikoa ez zen erraz eroriko diskurtso hutsal batean, are gutxiago nazien hitz handinahi, absurdu eta faltsuetan, behatzaile horren jarrera kutsadura semantikoaren aurkako hesia bailitzateke, gezurraren errefusapenaren bermea, azken buruan.
|
|
|
Carnap, Vienako Zirkuluaren lana enpirismorantz gehien aurreratu duena ziur asko, sistema eraikitzaile konstitutiboa
|
sortzen
ahalegintzen da (1928ko Aufbau a); sistema horretan bi hizkuntza bereizi zituen: bata ‘monologista’ (fenomenalista) eta bestea ‘subjektuartekoa’ (fisikalista).
|
|
|
Aurkezpen honetan, pentsamenduaren eta diskurtsoaren eremuan egon izan da beti. Alabaina, enuntziatu orokorrak, baita erlazioak
|
sortzeko
enuntziatuak ere, protokolo enuntziatuen osotasunari aurrez aurre jar dakizkioke.104
|
|
|
Berreraikuntza logiko bat beste pertsonei gogoeta prozesuak komunikatzeko formarekin bat dator, eta ez subjektiboki osatzeko formarekin. Zientzia aztertzen duen filosofoak edo, bestela esanda, zientziak
|
sortzen
dituen interes filosofikoko arazoak analizatzen duen filosofoak, ez du zientzi aurkikuntza baten sortze prozesuaz arduratu behar. Ez zaio ardura zientzialariak zer egiten duen aurkikuntza egin baino lehenago, baizik eta bere jardueraren azken emaitzak soilik.
|
|
|
Zirkulukoek uste zutenez, filosofia metafisikarekin identifikatzen bada, orduan beharbada filosofiak ere gure bizitza aberats lezake, baina inola ere ez ezagutzarik eman; ezagutza
|
sortuz gero
, ezagueraren adarren saskian sartu behar bailukete. Baina, esate baterako poesiarekin gertatu bezala, hori ezinezkoa litzateke:
|
|
|
" Behavioristika" terminoa proposatzen dut diziplina honentzat(...). Zehatzago," behaviorismo" izena Watson eta enparauek
|
sorturiko
eskolarentzat gordeko da. Horrela, behaviorismo zentzu zabalean eta behaviorismo tradizionala bere" zentzu hertsiagoan" behin eta berriro bereizten ibiltzeko zailtasuna saihesten dugu.
|
|
|
Etorkizuneko enuntziatuen inguruan
|
sorturiko
oztopoak konpon zitezen, Vienako Zirkuluak egiaztagarritasun printzipioari aldaketa bat egin zion. Hau justifikatzeko, hipotesi batek zentzurik ez izateko egiaztagarritasunaren ezinezkotasun logikoaren kasua eman behar dela esan zuten.
|
|
|
Baina orain gauza zabalagoa zen: ez garela gai egiaztatzear dagoen enuntziatu baten baldintzak
|
sortzeko
. Hortaz, etorkizunari buruzko enuntziatuek bazuten jadanik esanahia, egiaztagarritasun logikoa ‘hasiera bateko egiaztagarritasun’ soila zelako.
|
|
|
Egiaztagarritasun printzipio liberalizatuarekin
|
sortzen
zen beste arazo bat hauxe zen: enuntziatu erabat sasikoak esanahiduntzat har zitezkeen.
|
|
|
Gure etorkizuneko esperientziari buruzko hipotesia da eta erraza da ulertzea zerk egiazta dezakeen hura. Alabaina, hilezkortasunaren hipotesia ez da zientziaren berezko auzia, eta egiaztagarritasun printzipioa ikerketa guztiak zientziarekin batu zitezen
|
sortu
zen74 Argumentua C.I. Lewisena zen, eta Schlick izan zen lehena erantzuten, oztopo seriorik ez baitzuen ikusten horretan: egon zain zendu arte eta kitto.
|
|
|
Hipotesi azpiatomikoaren inguruan
|
sorturiko
gaia zen hau. Hipotesi honek hipotesi atomikoa ordezkatu zuen zientzian behagaitza denari buruzko enuntziatuen arketipoa betetzerakoan.
|
|
|
Haatik, vienarren ikusmolde filosofikoak —beraiek askotan filosofia hitzaz arnegatu arren— xede nagusitzat zientziaren analisia zuenez, galdera nabarmena
|
sortzen
zaigu: nola molda zitzakeen Zirkuluak zientzia errealak sortzen zituen arazo filosofikoki egoki eta aipagarriak?
|
|
|
Haatik, vienarren ikusmolde filosofikoak —beraiek askotan filosofia hitzaz arnegatu arren— xede nagusitzat zientziaren analisia zuenez, galdera nabarmena sortzen zaigu: nola molda zitzakeen Zirkuluak zientzia errealak
|
sortzen
zituen arazo filosofikoki egoki eta aipagarriak?
|
|
|
Bizitza modu berri bateko diseinu arkitektonikoen erakusketa bat antolatu zuen, izugarrizko arrakasta lortuz eta, ondorioz, Vienako Udaletxearen babesaz, behin betiko erakusketa izatera helduz. 1925ean
|
sorturiko
bere Museo Sozial eta Ekonomikoaren lehen urratsa izan zen hura. Bauhausekin jarri zen harremanetan Dessau hirian, baita Gerd Arntz diseinatzaile ospetsuarekin ere, kolaboratzaile gisa fitxatuko baitzuen.
|
|
|
Holandan, Neurathek Zientzia Bateratuaren Nazioarteko Institutua
|
sortu
zuen. Eraginkortasun pedagogikoa igotzeko, ilustrazio grafikoekin osaturiko Entziklopedia bat egitea zuen xede.
|
|
|
Razionalisten eredu kognitiboa matematika bazen, enpiristena esperientzian oinarrituko da. Enpiristekin epistemologia —ezagutzaren arazoa, hots, nola
|
sortu
eta justifikatzen den ezagutza— filosofiaren oinarrizko auzi bihurtuko da, galdekizun nagusi eta saihestezin. Zentzu honetan, epistemologiaren oinarrizko tesiak ondoko lau hauetan laburbilduko ditugu:
|
|
|
1) Ezagutza esperientzian
|
sortzen
da: Hume izan zen tesi hau sutsukien defendatu zuena, eta baita Vienako Zirkuluak gehien estimatzen zuena ere.
|
|
|
Pentsamenduaren eduki oro barne edo kanpo hautematetik ondorioztatuko da. Horregatik arrazoimenak bere kabuz ezin izango du inolako jatorrizko ideiarik
|
sortu
.
|
|
|
Humeren analisia, orduan, erabatekoa zen: lege batek, edo zergatikotasunaren beharrezko erlazioak finkatzen duen judizioak, gertakari bat beste batetik
|
sortzen
dela erakusten digu. Eta hau jakiteko ez daukagu zergatik analisi kontzeptualaren zain egon behar, matematikan legez.
|
|
|
Beraz, mota honetako auziei ezin diezaiekegu inolaz ere erantzunik eman, beren zentzugabetasuna baiezta baizik. Gure hizkuntzaren logika entelegatzen ez dugulako
|
sortzen
dira filosofoen auzi eta perpaus gehienak.
|
|
|
Hauei esker, gainera, Vienako Zirkuluak sekula baino abiada handiagoa hartu zuen eta bere manifestu programatikoa argitaratu zuen orduan, ‘Munduaren ikusmolde zientifikoa. Vienako Zirkulua’ izenpean38 Berlineko Elkartea 1928an
|
sortu
zen, eta filosofia zientifikoarekiko zeukaten interesak Vienako Zirkuluaren antzeko ildoak jarraitzen zituen. Joera hau zela eta, handik gutxira ‘Filosofia Zientifikoaren Elkartea’ deitzera aldatu ziren.
|
|
|
Vienako Zirkuluaren filosofiak filosofia osoaren biraketa erabakigarria markatzen du —hauxe da zirkuluaren buruak, Moritz Schlickek, defendatzen zuen tesia, orduantxe
|
sorturiko
Erkenntnis [Ezagutza] aldizkariaren lehendabiziko bolumenaren hitzaurrean filosofia" berriaren" asmoak honako hitz hauekin aurkeztu zituenean—:
|
|
|
Alabaina, Vienako Zirkuluko hasierako ideia asko tradizio neokantiarrean —Natorp, Cassirer16— murgildurik zeudela uler ditzakegu. Neokantiarren ardura nagusi bat forma/ eduki bereizketa izan zen —Zirkuluaz geroztik teoria/ behaketa bereizketa lez ezagunagoa— Planteamendu hau, hain zuzen ere, Vienako Zirkulua osatu baino pixka bat lehenago
|
sortu
zen, Historiaurreko Vienako Zirkulua deiturikoan —ikus 2 atala— Neokantiarren eraginak nabari ditzagun, hurrengo testu hauek izan behar ditugu kontuan: Schlicken Raum und Zeit in der gegenwartigen [Espazioa eta denbora fisika garaikidean] (1917) eta Allgemeine Erkenntnislehre [Ezagutzaren teoria orokorra] (1918), Reichenbachen Relativitatstheorie und Erkenntnis Apriori [Erlatibitatearen teoria eta apriorizko ezagutza] (1920) eta, nahiz eta Vienako korrontean guztiz sartuta egon, Carnapen aipaturiko Aufbau a (1928) 17 Denetan honako tesi hau sostengatzen zen, hau da, ezagutza naturala —ezagutza formaletik bereizten dena— bi elementuk osatzen dutela:
|
|
|
Erkenntnis [Ezagutza] izenaz berbataiatu zuten eta bere xede nagusia filosofian metodo zientifiko berria bultzatzea izango zen. Hau betetzeko, aritmetikan egiten zen moduan, inferentziak jorratu behar ziren, hots, formulen gainean
|
sorturiko
inferentziak. Horregatik, metodo zientifiko honi, hau da, logikari, sarritan kalkulua edo kalkulu proposizionala deritzo.
|
|
|
Liburu honen oinarrizko uste osoa eta pentsamenduaren ildoak(...) ez dira ez pertsona batek
|
sorturiko
ezta gizabanako isolatu batek besarkaturiko giro zientifiko baten parte. Liburu honen ideiak ikuspegi zientifiko orokorra duten pertsona askoren zati komun bat bailiran ulertu behar dira.
|
|
|
Metafisikaren errefusatzea soilik ezaugarri negatibo bat da. Filosofia egiteko modu berria zientzien ikerkuntzak egiten duen lanarekin erlazionaturik
|
sortu
da, batik bat matematika eta fisikarenarekin. Honen ondorio bat, filosofian zihardutenak ikerketa zientifikoaren jarrera zorrotz eta arduratsura hurbiltzearena izan zen, filosofo tradizionalaren jarreraren aurka —zientzialariarena baino, poetarena gogoratzen duena—(...) Jarrera ahaidetasun hurbila sentitzen dugu egun bizitzaren esparruak desberdintzen dituen jarrera orokorrarekin —gure eginkizun filosofikoa horretan oinarritzen da—:
|
|
|
Horrela, gizon hau pianojole ona dela esaten dugunean, esan nahi dugu trebezia maila jakin batez zailtasun maila jakin bateko piezak jo ditzakeela. Eta, era berean, katarroa ez hartzea niretzat garrantzitsua dela badiot, esan nahi dut nik katarroa hartzeak nire bizitzan hainbat ondorio deskribagarri
|
sortzen
dituela; eta esaten badut hau errepide zuzena dela, esan nahi dut hau errepide zuzena dela helburu baten arabera. Horrela erabilita, adierazpen hauek ez dute arazo zail edo sakonik.
|
|
|
Edozein gertakariren maila berean —harri baten erorketa, kasu— izango litzateke hilketa doi doi. Jakina, deskribapen honen irakurketak guregan mina edo gorrotoa edo edozein emozio
|
sortuko
luke, edo hori ezagutzean, beste batzuetan halako hilketek sortu duten minaz edota gorrotoaz irakurri genuke, baina gertakariak, gertakariak eta gertakariak besterik ez dira, eta ez etika. Esan behar dut orain, halako zientzia bat balego, etikak benetan zer izan lukeen bururatzean, emaitza nahiko argia iruditzen zaidala.
|
|
|
Edozein gertakariren maila berean —harri baten erorketa, kasu— izango litzateke hilketa doi doi. Jakina, deskribapen honen irakurketak guregan mina edo gorrotoa edo edozein emozio sortuko luke, edo hori ezagutzean, beste batzuetan halako hilketek
|
sortu
duten minaz edota gorrotoaz irakurri genuke, baina gertakariak, gertakariak eta gertakariak besterik ez dira, eta ez etika. Esan behar dut orain, halako zientzia bat balego, etikak benetan zer izan lukeen bururatzean, emaitza nahiko argia iruditzen zaidala.
|
|
|
Baina arestian aipatu ditudan esperientziak ere deskribatzen ditu alegoria honek. Bada, nire ustez, hauetako lehenengoa da hain justu jendeak esaten duenean Jainkoak mundua
|
sortu
duela; eta erabateko ziurtasunaren esperientzia deskribatua izan da esanez Jainkoaren eskuetan salbu sentitzen garela. Mota honetako hirugarren esperientzia bat da errudun sentitzea, eta hori ere deskribatua izan da esanez Jainkoa ez dagoela ados gure portaerarekin.
|
|
|
Gehitu zuenez, espazio antolaketa jakin baten kolore bereziak ez dira" sintoma" hutsak sintoma hauek dituenak ere" ederra izatea" deitzen dugun kualitatea baduela esateko. Hau gertatuko litzateke" eder" hitzaren bidez esan nahi izango bagenu, kasu," urdaileko mina
|
sortzen
duela"; kasu horretan esperientziaz ikasi ahal izango genuke halako antolaketak beti urdaileko mina sortzen duenentz. " Eder" hitza nola erabiltzen dugun jakiteko, esan zuen pentsatu behar dugula (1) zer den benetako eztabaida edo ikerketa estetikoa, eta (2) ea halako ikerketak benetan ikerketa psikologikoak diren," hain desberdinak iruditu arren".
|
|
|
Gehitu zuenez, espazio antolaketa jakin baten kolore bereziak ez dira" sintoma" hutsak sintoma hauek dituenak ere" ederra izatea" deitzen dugun kualitatea baduela esateko. Hau gertatuko litzateke" eder" hitzaren bidez esan nahi izango bagenu, kasu," urdaileko mina sortzen duela"; kasu horretan esperientziaz ikasi ahal izango genuke halako antolaketak beti urdaileko mina
|
sortzen
duenentz. " Eder" hitza nola erabiltzen dugun jakiteko, esan zuen pentsatu behar dugula (1) zer den benetako eztabaida edo ikerketa estetikoa, eta (2) ea halako ikerketak benetan ikerketa psikologikoak diren," hain desberdinak iruditu arren".
|
|
|
Esan zuen Freuden ikerlana" ikerketa estetikoa" zela. ...uzko Freuden liburua oso liburu ona zela hutsegite filosofikoak aurkitzeko, eta gauza bera esan litekeela bere lanei buruz orokorrean, kasu askotan galde daitekeelako esaten duena zein neurritan den" hipotesi" bat eta zein neurritan den gertakari bat irudikatzeko modu on bat —auzi honi buruz esan zuen Freud bera ere maiz ez dagoela ziur— Esan zuen, adibidez, Freudek nahaste bat
|
sortu
zuela zeure barrearen zergatia jakitearen eta barrea eragiten dizun arrazoia jakitearen artean, hark esaten duena zientzia dela ematen duelako, baina benetan" irudikapen miragarri" bat besterik ez baita. Azken puntu hau ere azaldu zuen hauxe esanez:
|
|
|
Kasu honetan, esan dezakegun gauza bakarra hauxe da: ohitura eta ikuskera hauek elkarrekin agertzen direnean, ohitura ez da ikuskeratik
|
sortu
, baizik eta biak elkarrekin doaz.
|
|
|
Bataioa ikuzketa gisa. —Magia zientifikoki interpretatzen denean soilik
|
sortzen
da hutsegitea.
|
|
|
Adibidez, gorputzaren zati batetik bestera gaixotasuna mugitu dela esaten bada, edo gaixotasuna likidoa edo berotasun egoera balitz bezala desbideratzeko neurriak hartzen badira. Orduan irudi faltsua
|
sortzen
da, hau da: kasu honetan, irudi desegokia.
|
|
|
Baina orduan, zentzugabea da esaten jarraitzea ekintza hauen berezitasuna gauzen fisikari buruzko ikuspuntu faltsuetatik
|
sortzean
datzala. (Hori egiten du Frazerrek magia funtsean sasifisika dela esaterakoan, edo sasimedikuntza, sasiteknika, besteak beste.)
|
|
|
Baina katea maila hipotetiko batek egiten duen gauza bakarra antzekotasunari —gertakizunen arteko konexioari— buruz atentzioa ematea da. Modu berean zirkulu eta elipsearen arteko barruko erlazio bat irudiztatzen zen, elipsea pixkanaka pixkanaka zirkulu bilakatzen zen neurrian; baina ez zirkulu batetik benetan, historikoki, elipse bat
|
sortu
izan dela baieztatzeko (hipotesi ebolutiboa), konexio formal bat ikusteko gure begirada zorrozteko asmo hutsez baizik.
|
|
|
Denbora asko darama Cioffik Freud eta Frazer Wittgensteinen filosofian miatzen eta hori nabaritzen da testu honetan. Honek guztiak liburu aberatsa
|
sortu
du, batez ere irakurleak Frazerren Urrezko abarra Wittgensteinen ikusmoldetik irakur dezan.
|
|
|
Gero Kripkek edukia luzatu zuen, muina aldatu gabe. Liburua argitaratu zuenean, izugarrizko eztabaida
|
sortu
zen, bereziki filosofia analitikoaren zirkulu anglosaxoniarretan. Matematika eta psikologiaren filosofiaren argibideak jarriz, Kripkeren ikuspegitik, Wittgensteinen pentsamenduak eszeptizismo hutsera eramaten gaitu beste aukerarik gabe.
|
|
|
Wittgenstein bizirik ezagutu zituzten pentsalari, senide eta lagun batzuk (Hermine Wittgenstein, Norman Malcolm, Fania Pascal, F.R. Leavis, John King, M. O’C. Drury eta Rush Rhees) hemen bilduta dauzkagu filosofo austriarraren bizitza gogoratuz. Druryren testuan filosofia, etika, estetika, politika eta erlijioari buruzko uste eta iritziak Wittgensteinen ahotik era paregabean
|
sortzen
dira. Orduan ikusten dugu gizakia eta pentsalaria bat datozela (hori ahaztu baitzuen filosofia analitikoak) eta Wittgensteinengan zehaztasun logikoa eta zehaztasun etikoa berdinak direla.
|
|
|
Gogora dezagun Turing Wittgensteinen ikaslea zela, austriarrak 1939an Cambridgen matematikaren oinarriei buruzko ikastaro bat eman zuenean. Orduan eztabaida gogor eta luzeak
|
sortu
ziren bien artean matematikaren arloan. Ildo honetan, Shankerrek Wittgensteinen" ulertze" eta Turingen" kalkulu" kontzeptuak aztertu ditu, Adimen Artifizialaren sustraiei kritika zorrotza egiteko.
|
|
|
Waismannek ohar batzuk idatzi zituen bilera hauetan. Ohar horietatik orrialde hauek
|
sortu
ziren. Funtsezkoak dira Wittgensteinen jarrera etikan eta erlijioan (edo mistikan) erabat desberdina zela jakin dezagun, Vienako Zirkuluarenarekin konparatuz edo parekatuz.
|
|
|
Antropologiaren metodologian iraultza bat
|
sortu
zuen Winchek liburu hau plazaratzean. Gizartearen erregelei eta arauei buruz Wittgensteinek egindako analisia erabiliz, Winchek antropologiaren arazoak mahai gainean jarri zituen beste gizarteak edo kulturak aztertzerakoan.
|
|
|
Antzeko hainbat kasutan bezala, euriaren Afrikako errege batena irakurtzen dut, euri garaia heltzen denean euria eragiteko eskatzen diotena11 Baina horrek esan nahi du ez dutela uste euria eragin ahal duenik, izan ere, bestela, urteko sasoirik lehorrenetan, lurra" a parched and arid desert" [basamortu idor eta elkor bat] denean, egingo lukete. Baina suposatzen bada, hasiera batean, jendeak euriaren erregearen ofizioa ergelkeria hutsez
|
sortu
izan zuela, orduan garbiago agertzen da martxoan euriak hasi izanaren esperientzia lehenagotik izan zutela eta urteko gainerako sasoietan euriaren erregea jardutera behartuko luketela. Baita hurrengoa ere:
|
|
|
Baita hurrengoa ere: goizean, eguzkia
|
sortzear
dagoenean, gizakiek egunaren jaiotzaren erritoak ospatzen dituzte, baina ez gauean, lanparak pizten baitituzte besterik gabe12.
|
|
|
Ez dago garrantzirik gabeko arrazoirik, hau da: benetan ez zitekeen arrazoirik izan giza arraza batzuek haritza ohoratzeko joera izan zezaten, baizik eta hauek eta haritza bizitza erkidego batean elkarturik zeudela; beraz, elkarrekin
|
sortzen
dira, eta ez hautaketa batengatik, zakurra eta arkakusoaren antzera. (Arkakusoek errito bat garatuko balute, zakurrarekin zerikusia izango luke.)
|
|
|
Esan liteke errito hauek ez direla beren batasunetik (haritzaren eta gizakiarenetik)
|
sortu
, baizik eta, nolabait, beren banantzetik. Izan ere, adimenaren esnatzea jatorrizko lurraldetik —bizitzaren jatorrizko oinarritik— banantzearekin batera doa.
|
|
|
Hau da, hurrengoa esaten dudanean: ohitura honen sakontasuna bere jatorrian datza, horrela
|
sortu
baldin bazen. Orduan sakontasuna halako jatorria pentsatzean datza edo sakontasuna bera hipotetikoa da eta hurrengoa baino ezin da esan:
|
|
|
Orduan sakontasuna halako jatorria pentsatzean datza edo sakontasuna bera hipotetikoa da eta hurrengoa baino ezin da esan: horrela
|
sortu
baldin bazen, historia lazgarria eta sakona zen. Hurrengoa esan nahi dut:
|
|
|
Haur teoria sexualak ditugun modu berean, haur teoriak ere baditugu oro har. Baina horrek ez du esan nahi haurrak egiten duen guztia oinarri gisako haur teoria batetik
|
sortu
denik.
|
|
|
Zuzena eta interesgarria ez da hurrengoa esatea: " hau hartatik
|
sortu
da", hurrengoa baizik: " modu honetan sor zitekeen".
|
|
|
" hau hartatik sortu da", hurrengoa baizik: " modu honetan
|
sor
zitekeen".
|
|
|
3 Frazerrek hurrengoa dio: " Beharbada irakurleari hainbat galdera
|
sortuko
zaizkio: nolatan ez zuten gizaki azkarrek lehenago aurkitu magiaren gezurra?
|
|
|
Beste modu batez erabilia den orotan, hau da, berezko adigai hitz gisa, zentzurik gabeko sasi perpausak
|
sortzen
dira.
|
|
|
19 Frazerrek hurrengoa dio: " Igurtzi bortitzaren ondorioz txinparta batzuk atera orduko, urki zaharretan
|
sortzen
den eta oso sukorra den onddo bat botatzen zioten. Su hark zerutik etorritako itxura zuen, eta bertute ugari omen zituen".
|
|
|
Russell, Carnap eta beste hainbatek neopositibistatzat hartu zuten. Gero, filosofia analitikoa
|
sortzen
hasi zen garaian, bere aitatzat jo zuten Austin, Ryle eta beste filosofo batzuekin. Hori egia izanik ere, Wittgensteinen egia korapilatsuagoa da.
|
|
|
Espiritu mugikor hori posmodernitatearen bezpera da, mugikortasuna eta nomadismoa modernitatearen azken hatsak baitira. Hala, Austria Hungariako Inperioan
|
sortutako
artista, zientzialari eta pentsalariak (Freud, Weininger, Schonberg, Webern, Berg, Mahler, Brahms, Strauss, Kokoschka, Schiele, Klimt, Klinger, Kubin, Loos, Otto Wagner, Kraus, Hofmannsthal, Schnitzler, Roth, Trakl, Rilke, Kafka, Hertz, Boltzmann, Kelsen, Schumpeter, Hayek, Mauthner, Vaihinger, Avenarius, Mach, Schlick, Neurath, Godel, Brouwer, Popper, Zweig, Musil eta Kakaniako beste seme alaba ... Haiekin Aro Berria krisian sartu zen, kultura postkantiarrean, Nietzschek sortutako ildoan, giza gaindikoak zirelako, hori jakin gabe, Habsburgen inperioaren eta jainkoen gainbeheran.
|
|
|
Hala, Austria Hungariako Inperioan sortutako artista, zientzialari eta pentsalariak (Freud, Weininger, Schonberg, Webern, Berg, Mahler, Brahms, Strauss, Kokoschka, Schiele, Klimt, Klinger, Kubin, Loos, Otto Wagner, Kraus, Hofmannsthal, Schnitzler, Roth, Trakl, Rilke, Kafka, Hertz, Boltzmann, Kelsen, Schumpeter, Hayek, Mauthner, Vaihinger, Avenarius, Mach, Schlick, Neurath, Godel, Brouwer, Popper, Zweig, Musil eta Kakaniako beste seme alaba batzuk) gizaki modernotik haratago daude, Robert Musilen esanetan, hil ondoko edo hil osteko gizakiak direlako. Haiekin Aro Berria krisian sartu zen, kultura postkantiarrean, Nietzschek
|
sortutako
ildoan, giza gaindikoak zirelako, hori jakin gabe, Habsburgen inperioaren eta jainkoen gainbeheran.
|
|
|
Eta hori da gure harridura eta hunkipena munduaren aurrean. Etikari buruzko hitzaldian Wittgensteinek baiesten du balioa munduaren harriduratik
|
sortu
dela, adibidez, munduaren existentziak harritzen gaituenean (hori da erlijio eta filosofia gehienek ‘Izate’ edo ‘Esse’ bezala pentsatu dutena). Harridurak harrapaturik, hizkuntzaren ildoa hartzen dugu (eta geroxeago zientziaren eta teknologiaren ildoa ere bai).
|
|
|
Baina demagun halako gertakaria agertu dela: imajina ezazue zuetako bati bat batean lehoi baten burua
|
sortu
eta orroka hasten dela. Dudarik gabe imajina dezakedan gauzarik arraroena izango litzateke hau.
|
|
|
Wittgenstein, ordea, magia beti sinbolismoaren eta hizkuntzaren ideian oinarritzen delakoan dago eta hizkuntzaren azpian aurreko desioak daudelakoan(" gure hizkuntzan mitologia oso bat datza", dio austriarrak). Eta are gehiago, desio hauek gure harridura eta hunkipenetatik
|
sortzen
direla munduaren aurrean egunero. Horrela, Wittgensteinen eletan:
|
|
|
Fenomeno hauen aurrean erritoak
|
sortu
dira mendez mende, gizakiak fenomenoen aurrean harrituta geratzen diren animaliak dira. Horrexegatik," gizakia animalia zeremoniatsua da".
|
|
|
Horrexegatik," gizakia animalia zeremoniatsua da". Erritoak eta zeremoniak gure inguruarekiko erlazioan
|
sortu
ditugu, hunkipenez eta harriduraz beterik. Hori da antropologiaren sustraia.
|
|
|
Baina orduan, zentzugabea da esaten jarraitzea ekintza hauen berezitasuna gauzen fisikari buruzko ikuspuntu faltsuetatik
|
sortzean
datzala. (Hori egiten du Frazerrek magia funtsean sasifisika dela esaterakoan, edo sasimedikuntza, sasiteknika, besteak beste.)
|
|
|
1936an Urrezko abarra ren edizio laburra, liburu batez osatutakoa, jaso zuen Wittgensteinek. Beraz, bigarren zatia 1936tik aurrera
|
sortu
zen, 1948tik aurrera. Wittgensteinek lapitzez idatzitako paper batzuk utzi zituen.
|
|
2001
|
|
|
Gizarte orok sufrimendua
|
sortzen
du, gizartearen partaide guztiek egin behar diote uko zenbait desirari falta zaiena ordainean jaso eta elkarbizitza hobetzeko. Batzuetan galdutakoaren sentsazioa areagotu daiteke, bai gizartea premia kolektiboei erantzun ezinean dabilelako, bai zenbait taldek edo banakok gainerakoen gain gehiegizko presioa egiteagatik (ekonomikoki, sozialki edo izaera aldetik), edo baita banakoren bat gaizki integratzeagatik eta populazioaren batez bestekoaren gaindiko sufrimendua pairatzeagatik ere.
|
|
|
Batzuetan galdutakoaren sentsazioa areagotu daiteke, bai gizartea premia kolektiboei erantzun ezinean dabilelako, bai zenbait taldek edo banakok gainerakoen gain gehiegizko presioa egiteagatik (ekonomikoki, sozialki edo izaera aldetik), edo baita banakoren bat gaizki integratzeagatik eta populazioaren batez bestekoaren gaindiko sufrimendua pairatzeagatik ere. Hemen
|
sortzen
da sufritzen duen pertsona zuzenaren irudia, literatura guztietan agertzen dena. Gizarte batek bere antolaketa propioa justifikatzeko erabiltzen duen irudi, kondaira, ideia eta teorien multzoari legitimazioa esaten zaio, eta bere partaideei multzo hau ulergarria zein eramangarria eta jasangarria egitea du helburu:
|
|
|
Platonek olerkigintzan oinarritu eta
|
sorturiko
integrazioa liturgiatzat hartzen du: rapsoda entzuten ari den publikoa kutsaduraz hunkitzen da:
|
|
|
rapsodak negar egiten badu, beraiek negar egiten dute, barre egiten badu, barre, haserretu egiten bada, haserretu egiten dira. Jainkotasunak
|
sortzen
duen integrazioa, lau gradutan gauzatzen dena —jainkotasuna, olerkaria, rapsoda, publikoa—, desberdindu gabeko integrazioa da, hau da, integrazio horren parte hartzaileak berezitasun gabeak dira, eta ez dute jokaerarako askatasunik, beraien ordez jardunean dabilen masa baten zenbaki huts bat besterik ez bailiran. Ez dira beraien inguruan gertatzen diren prozesu sozialak ulertzeko gai.
|
|
|
Zientzia filosofikoak bi dimentsio dauzka. Lehenik, eztabaida baten baitan eta eztabaidaren baitatik
|
sortzen
da: pentsalaria ez da bere buruarekin duen bakarrizketa bati esker munduaz jabetzen, teoria alternatiboekin duen eztabaida bati esker baizik; filosofia elkarrizketa bat da.
|
|
|
Mendebaldeko kulturan egon den fundamentalismo modu agian famatuena, baina ez bakarra, kristautasuna izan da, bizi dugun mundu hau deskribatzen duena: ezerk kontra egin ezin dielarik aro batek besteari jarraitzen diola erakusten digu; edo nolatan gizakiak nahi ez arren hilkorrak diren halabeharrez, eta bizitzaren jabe direla bere buruari bizitza eman ez badiote ere; abisatzen digu munduak ere ezin izan duela bere burua
|
sortu
. Munduaren ezintasun honek eta bestelako ahuldadeek mundua hauskor eta kontingente bihurtzen dute kristauaren begietan, eta kontingentzia horren azalpen bat bilatzen du, eta ahuldade eta ezintasunen gainetik munduak dituen existentzia, erregulartasuna eta nolabaiteko indarraren zergatia ere bilatzen ditu.
|