|
2022
|
|
|
Herrian idazteaz gain, liburu batzuk ere ondu zituen Panpeiak, hala
|
nola
Robert Laxalt estatubatuarraren" Sweet promised land" (Mon père était berger) zubererara itzuli zuen Aita artzain zen titulupean, bai eta ere Antoine de Saint Exuperyren" Le Petit Prince", Printze ttipia titulupean. Zoritxarrez, aski gazterik zendu zitzaigun Panpeia, 67 urtetan, 2016ko urtarrilean.
|
|
|
Pastoraletan ere urte oroz ikusten nuen bere argazki tresna eskuetan. Eta
|
nola
ez, Bortükariak elkarteak antolatzen zuen Zuberoan gaindiko mendi ibilaldietan, Allande mendizale suharra izaki.
|
|
|
Zuberoatik
|
nola
eskuratu berri gehiago. Antzu gelditu zen Paxkalin Aincyk eta nihaurk egin genuen entsegua.
|
|
|
Eta gure nahia zen har pidedunen sarea, ez bakarrik mantentzea, baina ahalaz emendatzea ere. Hala
|
nola
Zuberoan. Hortarako, erabaki genuen, zuberotar berriketari gehiago ukan nahiz, bilkura bat egin behar genuela Zuberoako herri batean, hango eus kaltzale multzo bat elkarretaratuz.
|
|
|
Altzürükü, Barkoxe, Atharratze, Arhane, Eskiula, Iruri, Santa Grazi, Maule, Arüe, Gotaine Irabarne, Urdiñarbe, Larraine, Lanbarre, Garindaine, Mendikota eta Ligi. Baina her ri horien kontu emanak diren berri gehienak berri orokorrak dira, hala
|
nola
pastoral bat halako herrian jokatzen dena, maskaradak halaber, edo dantzari eguna edo beste. Orokorrean, berriak ez dira herri bati hertsiki lotuak baina zuberotar lurralde osoaren kontu dira ekarriak.
|
|
|
Baina aldi berean gustatzen zitzaion Herriaren herrikoitasuna, jendeekilako hurbiltasuna, eta noizean behin gustukoak zituen perlak ere aurkitzen omen zituen. Hala
|
nola
, erran zidan editorial batean idatzi nituen lerroak oso atsegingarriak izan zitzaizkiola. 2011n, Seaskak" Laku bat munduan" hautatu zuen lema gisa Herri Urrats bestarentzat.
|
|
|
|
Nola
bizi duzu Zuberoako Herri Elkargoan abertzale gisa jardutea?
|
|
|
Hala ere, atzoko eta gaurko giroak bai badaukala ezberdintasun nabari bat. Atarraztar merkatariak ohartu egin di ra, gutxi edo aski, euskaraz karrikan hitz egitea" lotsagarria" zen garai haiek atzean daudela, euskarak,
|
nola
edo hala, bere duintasuna berreskuratu duela. Ez bakarrik, Hego Euskal Herriko euskaldunak etortzen ikusi baitituzte, bai ordea, Ipar Euskal Herriko euskaltasuna zein abertzaletasuna sendotu egin
|
|
|
Hara egoeraren oharpena baina heriozbide honi
|
nola
aurpegi eman. Ez dut mirakuluzko errezetarik baina uste dut jokabide egokienetatik bat izan dai tekeela euskararen zokoratzeko baliatua izan den argudio nagusi bat al derantziz erabiltzea lortu behar genukeela.
|
|
|
Oraingoan, aitzitik, euskararen aurka hitz egitea da gaizki ikusia dena eta po litika zein gizarte arduradunek nabarmendu gogo dute euskarari atxikiak daudela, hitzetan baizik ez bada ere. Giro eroso honi esker da Basabürüko ikastola
|
nola
edo hala nahikunde publiko baten ondorioz eraikiko, 25 urtez egoitza finkorik gabe noraezean egon ondoren.
|
|
|
Jende horrek ez luke inondik inola eta inoiz ere zalantzan jarriko frantsesez zerbaiten idazteko moldea, are gutxiago onartuko frantsesez zerbait gaizki idaztea edo gaizki idatzia izatea. Frantsesa, hots," Errepublikaren hizkuntza"...
|
nola
pentsatzen —eta are gutxiago onartzen— ahal lukete zalantzan jartzea. Auzitan ematea?
|
|
|
Euskara idatzia, dena den, zalantzan eta auzitan jartzea haizu iruditzen zaie... ez baita inolako Errepublika bateko hizkuntza ofizial a, Ipar Euskal Herriari dagokionez behintzat. Instituzio kontu, Ipar Euskal Herriak inongo izaerarik ez duenez...
|
nola
demontre euskarak izaera ofizialik eta honi lotuta dagoen begirunerik izango luke?
|
|
|
Euskararen inguruko" giro on" horren mugak edo itxurazko izaera, dena den, udal batzuek hartutako makurbide horiez kanpo ere ikus daitezke. Hala, afixa edo kartelen kasuan, Zuberoan gaur egun oso oso gutxi baitaude euskaraz zerbait agertzen dutenik... euskal kantari edo soinulari talde izen batzuk edo kantaldi
|
nola
talo eta xingar —hori ez delarik zubereraz ere gainera! — bezalako hitzak ezik! Euskaraz bakarrik dagoen festa edo ikusgarri iragarpen afixarik ia ez da ikusten gaur egun, eta zinez elebidun izan daitekeenik ere oso gutxi.
|
|
|
|
Nola
ikusten duzu euskararen egoera Xiberoan?
|
|
|
" Eskuara baizik ez zakiten haiek, mort pour la patrie", Gorka Knörren kantua da, ezta?, oso kantu indartsua. Hala 1914ko Gerlak,
|
nola
Bigarren Mundu Gerlak bere partea egin dute hemengo jendea frantsesteko, seguru.
|
|
|
|
Nola
ikusten dituzu Zuberoatik Euskal Herriaren beste bi administrazio entitateak, EAE eta Nafarroa?
|
|
|
Paternalismorik gabe, beti errespetuz eta berotasunez, telefono elkarrizketa luzeak izaten genituen, egunero gure esku zeuden bizpahiru orriak
|
nola
bete erabakitzeko: Aturritik iparralderakoak (eta Barkoxetik ekialderakoak) haren esku, Ebrotik beherakoak niretzat.
|
|
|
Harekin mahai baten inguruan biltzerik ez zegoenez —nik behintzat ez nuen lortu—, Zuberoako muinoetan, basoetan eta herri arteko bideetan elkartzen ginen tartean behin; baten eta bestearen berri ematen, zubereraz hau eta bestea
|
nola
esaten zen entzuten, eta politikari errepasoa egiten, beti jakin minez baitzegoen gauzak nola ikusten genituen mugaz bestaldeko kontaktuek.
|
|
|
Harekin mahai baten inguruan biltzerik ez zegoenez —nik behintzat ez nuen lortu—, Zuberoako muinoetan, basoetan eta herri arteko bideetan elkartzen ginen tartean behin; baten eta bestearen berri ematen, zubereraz hau eta bestea nola esaten zen entzuten, eta politikari errepasoa egiten, beti jakin minez baitzegoen gauzak
|
nola
ikusten genituen mugaz bestaldeko kontaktuek.
|
|
|
Jean Mixel Bedaxagar. " Eta maita Herria üken dezadan plazera" 114 ere haren esküetarik igaraiten ziren inprimatü gabe, hala
|
nola
herriko besta, Pastoral ala edozoin jeietako afitxak. Halaber Herriko Etxeetako ützülpenak oro:
|
|
|
Bortükariak taldekoek ere,
|
nola
ez, Allanderen pazientzia, jakitatearen partekatzeko gusta eta izpiritü zorrotza peretxatzen zütüen, Zübero eta Baxe Nabarrako bazterrer gainti.
|
|
|
Beraz, goraxago erran bezala, Euskaltzaindiarentako lan andana bat eraman züan. Züberoko lexikoa lantü züan alde batetik, bai eta lau batzordetan erauntsi, hala
|
nola
Euskara Batuaren Eskuliburua ren idazteko lanetan urteen artean, edo Onomastika batzordean. Hortaz gain, euskara batuan azken 30 urteetan izan diren lerratze, okerreria edo düda zonbaiten xüxentze eta argitze lanetan erauntsirik zen, Euskara Eskuz Esku xedearen baitan urteen artean.
|
|
|
Ez zen segür gizarte kontsümoko mündüan zahartzen, nahiago zütüan lagün beharrünantenak süstengi edo erosketen egiten lagüntü. Ardürenean hoinez bazabilan, botüra edo autoa ez züalarik behar ordü gorrietan baizik erabilten, hala
|
nola
, etxondoalat edo Baionarat joaite ko, eta orano, noiztenka baizik. Gure gizonaren egün oroztako akodiña goxoenetarik bat zelarik, bere aüzüneko adiskide hüllanenekin (haboroxeak andereak), ühaitz bazterreko gatü, ez sobera dohakabeen bazkatzea!
|
|
|
Arren, Allandetaz, lehen lehen oritzapena, leiho baten gibelean agertü zen begitarte bat date. Hola
|
nola
, lagün baten etxean, Euskal Kultur astearen antolatzen ari ginelarik, berrogei lagünetarik batek, ahapeka erran zeigün: " So egizüe leihoaren gibelean norbait kukuxka ari zaigü!" Erran gabe doa segidan denak leiho hari so egin geneiola, jüsto ikusteko begitarte bat bertan desagertü zena.
|
|
|
Holaxe beraz abertzaletarzüna
|
nola
sortü zeion eta bi urte berantago, 1980an Iparretarrak erakundeko bi lagün hil ziren Baionan, suprefeturaren kontrako egintza bat prestatzen ari zirenean. Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz güdülarien hiltzeak lazgarriko bihotz hunkidüra Iparralde osoan sorrerazi züan eta ondorioz honenbeste militante bultzatü sasiko güdükan sartzea.
|
|
|
Ondotik Argian honenbeste erreportaje bere izenpedürareki agartü ziren.
|
Nola
ez aipa Euskaldunon Egunkariako berriketaria izan zela eta ondotik Berrian ere artikülü andana bat idatzi züala. Ororen gainetik, bere borroka eremüa euskara zen, ohartüa zelakoz Xiberoan, eta nolaz ez beste probintzietan, euskara galtzen ari dela, hilbide honen nolabait trabatzea zen bere egingeietan eta hau izan da bere bizi parte handienean bere borroka nausia:
|
|
|
Borroka bide hontan lillüragaltze hanitx bada, edo erdera gero eta geroago eztabadetan sartzen edo gero eta gehiago karrikan entzützen, edo egoera honi oldartzeko euskalzaleen indarrak ahülegi, edo Frantziako aministrazioaren mespretxüa, edo kartieleko ardüradün politikoen nagitarzüna, edo... Bena artetarik bedaro zonbait ere badira eta
|
nola
ez aipa herri ttipiñi baten bühürreria jakobinoen eskümakilen bürrater. Herri ttipiñi hau, asmatürik dükezüe eta heltübada entzü nik ere Etxebarre herria da.
|
|
|
Bai, euskararen zaingoako" kürütxada" abiarazi düan Allanderen sorterria. Arren, teoriatik egitate edo pratikalat, hola
|
nola
Allande edireiten dügün, pintseüa esküan, beste gaüko txori eli bateki, Xibero osoko herrien izena agertzen den sargiako zurezko taulen prestatzen: segatzen eta kolte bati itzatü ondoan, herriko izenak euskaraz tintatzen eta ber gaüaldian denak herrietako ateetan lantatzen.
|
|
|
Ontsa oritzen niz,
|
nola
ikastaldi batean, pista jokü batetarik landa, Gaü es kolako ikasle eta erakasleak loriatürik ginen haier beha. Biren arteko konplizitatea ikusi behar zen hitz batetaz mintzatzen zirelarik.
|
|
|
lürra eta euskara, herria eta hizkuntza hots, berriz esküalatzeko bideak ideki zütüen" Autonomia" deitü aitzin xedean. Eta hola
|
nola
, Hizkuntza eta Herria bi idiak üztarrian, pertika esküan, Autonomia aitzin xedea organ sartürik, abiatü zen Allande unaia bere ondoan zoatzan honenbeste abertzaleeki, hazigarri zen (eta orano den funtsean)," Eraikitzen" taldean hontürik izan zen eta aitzin xedetik xede osoalat egiaztatü züen honenbeste alkarteek, (sindikat, sozial saileko talde, kirol talde, kultur eta hizkuntza ... Allanderi galtegiten zeiolarik zer ote den autonomiaren bidean beste batean ez dena eta egün batez Euskal Herriko Iparraldealat heltüko denez, erantzüna bertan heltzen zeion:
|
|
|
Alta Allandek Iparretarrak erakünteko militanteen gisa popülüaren askatarzünaren ikurra ez züan saihets etxekitzen. Hola
|
nola
Argiak galtegin zeiolarik: " Militante politiko bezala non kokatzen duzu zure burua?" Hona heben zer erantzün zeion:
|
|
|
36 ebilaldi Eüskal Herrian".
|
Nola
ez datean harrigarri ere segürtatzen balinbada ibilaldi hoik oro esprabatü dütüala. Azken denboretan, nahiz eta noiztenka hatsalbo entzüten, Xiberoko Botzako mikroan, erreportajea beti ber ümore bizian egiten züan.
|
|
|
Mendi eta bortüetan laket balinbazen ere, sütondoan egoitea gustüko züan eta bereziki sü azien atitxatzea. Hola
|
nola
Xiberoko kultur sailean itsasargiak diren kide zonbaiteki Sü Azia alkartearen joanerazle bilakatü zen. Kultur saileko honenbeste hontarzün (kantoreak, müsika etb...) denen esküetara üzteko, Sü Aziako lagüneki, Allandek lan izigarri aberatsa egin züan.
|
|
|
Haatik, xiberotarrari, arau berrieki, izkiribüa baitezpada etxeki nahi zeion. Hola
|
nola
lan sail berri hontan, honenbeste pastorala libürü xüxentü zütüan eta ber ildotik doan Jean Louis Davant euskaltzaina Xiberoko hixtoriaren lantzeko behartü züan. Biek eta Christophe de Prada argazkilariak egin argazkiek apaintürik Züberoa Herria libürüa idatzi züen.
|
|
|
Urte eta urte traza hortan igaran ondoan, azkenean, ezin bestean, artatzen ibili zen eta hortz gaixtoak oro elkarazi zütüan bena, bere itxüra, beti bigerren maila batean etxekitzen züan eta beraz hortz ordaririk ez züan ezarre razi. Hola
|
nola
AEK Xiberoko Gaü Eskolako üdako ikastaldialat jiten zeigün bizkaitar kokillot lagün batek, ahapeka erraiten zeigün: " Allanderen emankizüna Xiberoko Botzean:
|
|
|
Herriaz, aüzoetaz, hanko bizizaleetaz, jente historikoetaz, urtearen zehar herrian agitü zenaz eta Maskaradetan hartaz mintzatüren zirenaz Kabana Handia edota Buhame Jauna. Aitzinetik, informatüa zen Maskaraden antolakuntzaz, arizaleetaz,
|
nola
he rrian norbaitek oihan motoa erosi eta berehala moztü zütüala zühainak! Maskaraden kargüetan zoin ez ziren elkiren eta zoin azken 50 urtetan lehen aldiz elkiren zen.
|
|
|
Urte batez, 2007an," Mendebaldeak badu Ekialdea" izenekoa eginik izan zen, Jabier Kaltzakorta eüskaltzainak proposatürik. Harat jin ziren Xiberoko" indar biziak", hala
|
nola
Aita Junes Casenave, Jean Louis Davant, Txomin Peillen, Mixel Etxebest, Battittu Coyos, Titika Rekalt, Jean Bordaxar, Philippe Etxegorri Biarnoko eüskaldüna, Dominika Agergarai, Beñat Etxebest, Jakes Etxeberri Llargo... eta, nola ez: Allande Sokarros.
|
|
|
Urte batez, 2007an," Mendebaldeak badu Ekialdea" izenekoa eginik izan zen, Jabier Kaltzakorta eüskaltzainak proposatürik. Harat jin ziren Xiberoko" indar biziak", hala nola Aita Junes Casenave, Jean Louis Davant, Txomin Peillen, Mixel Etxebest, Battittu Coyos, Titika Rekalt, Jean Bordaxar, Philippe Etxegorri Biarnoko eüskaldüna, Dominika Agergarai, Beñat Etxebest, Jakes Etxeberri Llargo... eta,
|
nola
ez: Allande Sokarros.
|
|
|
Botzezkoetan, hala
|
nola
Xiberoko Botza, Maulen den irratian behatzen nüan. Han Xiberoan nintzanean transistore ttipi batetan, eta Bilboko etxen, internetez.
|
|
|
Edota" Kantore kronika" izeneko emanaldia, non dantzan eta kantatzen ez omen zakianak argitarzün zinez interesgarriak emaiten zeizgün Xiberoko 40 üngürü khantore nausietaz, hain ezagütürik direnak, ikusbidez: Txori erresiñula, Eperra, Goizian goizik, Orai hasten niz kantatzen herrikoiak direnak; Etxahun Barkoxe ren Maria Solt eta Kastero edo Bi bertset dolorusik; Etxahun Iruriren Ai zer plazera eta Ama Euskadi; eta baita egünko kantariek sortüak ere, hala
|
nola
Berzaitzen Baratze bat.
|
|
|
Azken urteetan denetarik egin züan: elki diren zonbat libürüen izkiribüzko puzken biltzale eta eüskararen zaintzale üken dügü, hala
|
nola
Ziberoko Egünaria, Pastoralen gerla Marcel Bedaxagarreki batera; gazteer bereziki xüxentürik ziren irratsaio llabürren builtzazalea, Xiberokazt izeneko podcastak, Marcel Bedaxagarreki ba tera; bena baita xiberotar kültüraren builtzatzeko orrien banatzea jenteen artean edo autoetan üzteaz ere. Zoinahi lan.
|
|
|
Delibero ho rrek, Eüskaldünen gaintitik, oldartze bat pitzü züan. Ber püntüan ere, beste gertakari latzik agitü zen, hala
|
nola
Espainiarekilako gerla eta Lapurdiko Ainhoa, Azkaine, Biriatu, Ezpeleta, Kanbo, Itsasu, Larresoro, Lekorne, Makea, Sara eta Zuraide herrietako 4.000 bizizaleren deportazionea Landesetarat.
|
|
|
" ontsa entelegatürik izan gitean: ez deiogü jenteari erran nahi" hola behar da mintzatü eta ez beste gisaz"... bai aldiz gük eta gure gizaldikoek bai aitzinekoek eüskararen ahozkatzea
|
nola
ikasi dügün entzünarazi. Gero, bakoitxak nahi düan bezala eginen dü...".
|
|
|
Arren, züberotarraren ahozkatzea süstatzekotan,
|
nola
plantatü dü Sü Aziak. Sinple sinpleki, eta hatsarre hontan pürü, züberotarrez izkiribatürik izan diren gaüza elibat, lehenagokoak nahiz oraikoak, irakurtez bi botzetara, bi jenteren arteko kumersa gisan.
|
|
|
Eta pastoral hau, audela, aipagarria date zinez... aspaldiko partez ez beitate erraiten ahal Süjeta, hots personaje nausia, Kiris tien gaintian datekeala!
|
Nola
erraiten ahal lizate hori, jakitez Abdelkader mü sülmano bat zela eta müsulmano jentetzaren bürüzagi gorena ere, emir izatez?
|
|
|
Entzüna xeheki beretako idazten züan. Eüskal jakintsü eta ikerlari handi horren ezagütgarri nausia zen iraganeko gaüzetan arraheinki non, zer, eta
|
nola
galtatzen züala... haatik behin ere ez zertarako...
|
|
|
Aurretik zehaztu ditudan sailetan gabiltzan euskaldunontzat ulergaitza, tamalgarria eta onartezina ere zela erran nezake, Euskaltzaindiak, gure bere zitasuna bereizkuntza bihurtu zuela hautemateak.
|
Nola
besterik azaldu zitekeen Euskal Herriko beste herrialde guztietan idazkera arau bezala finkatuak di renak, guk, Zuberoan, jarraitu ez beharra. Hizkuntza aditu eta arau egile gi sa, nola ontzat eman, Zuberoan, ahomintzozko H-ak atxiki beharra edota ea idatzi beharrean ia izkiriatzea?
|
|
|
Nola besterik azaldu zitekeen Euskal Herriko beste herrialde guztietan idazkera arau bezala finkatuak di renak, guk, Zuberoan, jarraitu ez beharra? Hizkuntza aditu eta arau egile gi sa,
|
nola
ontzat eman, Zuberoan, ahomintzozko H-ak atxiki beharra edota ea idatzi beharrean ia izkiriatzea. Esaterako, nola onartu Phagola eta Sarrikota Gañia bezalako itsuskeriak, Zuberoako herrien zerrenda ofizial hartan bertan Lakarri idazkera egoki emana zelarik (alta bada, Lakharri ahoskatzen dugu...).
|
|
|
Hizkuntza aditu eta arau egile gi sa, nola ontzat eman, Zuberoan, ahomintzozko H-ak atxiki beharra edota ea idatzi beharrean ia izkiriatzea? Esaterako,
|
nola
onartu Phagola eta Sarrikota Gañia bezalako itsuskeriak, Zuberoako herrien zerrenda ofizial hartan bertan Lakarri idazkera egoki emana zelarik (alta bada, Lakharri ahoskatzen dugu...). Nolako seriotasuna ematen zion Euskaltzaindiari Berrogañe idazteko aholkua emateak eta berrogaintar bezala ematea hango bizilagunak?
|
|
|
Hemen lau artikulu argitaratzen ditugu, bi pastoralei buruz. Irakurlearentzat parada izanen da ikusteko
|
nola
Allandek ongi idazten zuen zubereraz, zuberera sotil eta aberats batez.
|
|
|
Bigarren artikuluan, 2021eko uztailaren 15ekoan, Marcel Bedaxagarrekin sortu zuen Xiberokazt podcast delakoa aurkezten zuen. Bi helburu nagusi zituzten, euskaldun xiberotar gazteei entzunaraztea
|
nola
adinekoek zuberera ahoskatzen zuten eta bestalde zubereran erabiltzen den alokutibotasuna erakustea. Hor ere gibelean ziren Allandek zituen euskararen bizindarraren axola eta bere jakitatea partekatzeko zuen gustua.
|
|
|
Artikulu ho rretan Atarratze idazten baldin bazuen, Euskaltzaindiak Atharratze arautu zuena ez onartuz, gero Atharratze hasi zen idazten, ortografia arautua onartzeko ko de amankomun bat zela eta ez besterik kontuan hartuz (2005eko zenbakian adibidez). Sü Azia elkarteak Maulen eta Atharratzen merkatariengan eraman zuen euskararen aldeko kanpainaren zailtasunak aipatzen zituen eta
|
nola
Zuberoa gero eta erdaldunago zen hola bukatuz: " Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Euskal Herriko beste bi herrialdeei alderatuta, ez dugu be rezitasunik...
|
|
|
Bigarren kapituluan, Eüskara: honetsirik bena halerik ere galbide gorrian!, Allandek berriz azpimarratzen zuen
|
nola
, euskara gero eta gehiago erakatsirik eta forma idatzian gero eta gehiago erabilirik ere, ahoz gutiago erabilia zela Zuberoan, zuberotarren ogena zela eta ez beste inorena ohartuz.
|
|
|
ostaroa (martxoa), jorraila (apirila), epaila (maiatza), bagila (arramaitza, ekaina)... Allandek erraten du hor ez zuela uler tzen
|
nola
geroztik latinisatu ziren. Orduko" xuri" en eta" gorri" en arteko bo rrokaren testuinguru politiko eta erlijiosoa azaltzen du, almanak horiek xuriek idatziak zirela, hots hizkuntzaren sustatzale zorrotzak ziren euskaldunfe dedunek idatziak.
|
|
|
Lehen elkarrizketa 2014ko urtarrilaren 13an Berria egunkariaren Ipar Euskal Herriko Hitzan argitaratu zen, Ainize Madariaga kazetariak eramanik. Hor no la abertzaletu zen kontatzen zuen, hori beti umorearekin(" Umorerik gabeko jendarte bat sekta bat da; egitura totalitario bat!" ohartzen zen),
|
nola
Iparretarrak taldean sartu zen, klandestinitatean baina borroka armatua egin gabe, nola atxilotua izan zen bi aldiz; gero nolako Zuberoako hautetsi izan zen: " Bide egin dezakezu abertzale ez direnekin.
|
|
|
Lehen elkarrizketa 2014ko urtarrilaren 13an Berria egunkariaren Ipar Euskal Herriko Hitzan argitaratu zen, Ainize Madariaga kazetariak eramanik. Hor no la abertzaletu zen kontatzen zuen, hori beti umorearekin(" Umorerik gabeko jendarte bat sekta bat da; egitura totalitario bat!" ohartzen zen), nola Iparretarrak taldean sartu zen, klandestinitatean baina borroka armatua egin gabe,
|
nola
atxilotua izan zen bi aldiz; gero nolako Zuberoako hautetsi izan zen: " Bide egin dezakezu abertzale ez direnekin.
|
|
|
" Txoria bezain alegera jin zaigu, nahiz belaunaldi bat betikotz zauri tu zuen minak bere horretan irauten duen, sendaezin". Hor Allandek kontatzen du
|
nola
frantsesa sei urtetan baizik hasi zen ikasten, nola gero hogei urtetan abertzaletu zen hori azpimarratuz: " Baina, otoi, ez dut borrokaz ikuspegi mor tiferorik.
|
|
|
" Txoria bezain alegera jin zaigu, nahiz belaunaldi bat betikotz zauri tu zuen minak bere horretan irauten duen, sendaezin". Hor Allandek kontatzen du nola frantsesa sei urtetan baizik hasi zen ikasten,
|
nola
gero hogei urtetan abertzaletu zen hori azpimarratuz: " Baina, otoi, ez dut borrokaz ikuspegi mor tiferorik.
|
|
|
Iker Aranburu Allande lankidea izan zen Euskaldunon Egunkarian 1990eko hamarkadan. Kontatzen digu orduan zer baldintzetan lan egiten zuten elkarre kin" Estatuak" sailean, orduko tresneriarekin, eta gero lanetik kanpo
|
nola
men dizaletasuna partekatu zuten Euskal Herri osoan. Iker-en ustez, oro har, Xalbadorren" Aunitz maite duenak aunitz sofritzen du" erranaldia osoki zegokion Allanderi.
|
|
|
Jean Mixel Bedaxagar zuberotar kantari ezaguna eta Sü Azia elkartearen lehen dakariak xeheki erakusten digu
|
nola
Allandek Zuberoan nahiz Ipar Euskal He rrian eta Hego Euskal Herrian lan egiten zuen, zer jakitate handia zuen, eus karaz mintzatzeko eta idazteko zer gaitasunak zituen, nola ere xuhurki bizitzen zen kontsumo gizartetik kanpo. " Holako ibilbidea begistatürik, edonork aisa entelegatüko dü ez dela halako üngürüko jakintsün bat egünetik biharamüneala aisa ordezkatzen ahal".
|
|
|
Manuk bere lekukotasuna zuberotarrean idatzi du Biz kaiaren eta Zuberoaren artean zubia eginez, Allandek egiten maite zuen bezala. Horretan xeheki erakusten digu
|
nola
Allanderen jakitatea handia zen zuberotar kulturaz (pastoralak, maskaradak, kantuak, dantzak...), zubereraz (hitzen erranahia, jatorria, beste hizkuntzen eragina, hitz zaharrak...)," üngürüan agitzen zen orotaz", baita ere nazioarteko berriez. Zer langilea zen," zoinahi lan.
|
|
|
Peio Jorajuria Herria astekariaren arduradun ohiak xehetasunez erakusten di gu aldizkari horretan Zuberoak izan zuen eta duen lekua eta izan zituen azken berriemaileak, Jean Louis Davant, Panpeia Etxebarne eta azkenik Allande 2016tik 2021era, gorago ikusi dugun bezala. Peiok kontatzen digu ere
|
nola
Herrriaren harpidedunak guti diren Zuberoan, zer ekimenak eraman zituzten zuberotarren ikusmoldeak ezagutzeko, Herriara zer berri mota eta nondik etortzen diren Zuberoatik, berri orokorrak nagusiki (pastorala, maskaradak...), no la ere Allande abertzale ateoak Herria astekari katolikoan idazten ahal zuen. Allandek idatzi zituen artikuluak denak zerrendatzen ditu Peiok.
|
|
|
" Laudoriotan ari tzea ez zuen Allandek maite; ekintzetan, ordea, hor han hemenka ekimenak antolatzen eta ekitaldiak moldatzen, maisu eta eragile gorena zen Socarros(...) Zuberoako lurrak ematen dituen giza seme alaba aparteko horietarik euskararen mundura etorria". Andresek erraten du orain guri zaigula Allandek ireki dituen lan ildoak jarraikitzea eta, Lehen hola, orain hala, gero ez jakin
|
nola
Bela zaldun zuberotarraren atsotitzaren azken zatia ezeztatuz, badakigula, partez bederen, Allanderi esker zer egin etorkizunean.
|
|
|
Neurri horiek neguan bakarrik gauzatzea ez dela nahikoa aipatu zaiolarik, Simone Veilek gabezia gorrian eta egoera nekean bizi diren herritarrentzat bes te ahalbiderik badela erantzun zuen, hala
|
nola
, RMI deitutako xedapenak es kainitakoak. Beste irabazpiderik ez duten herritarrek eskura dezaketen dirulaguntza hau 725.000 lagun inguruk jasotzen dute gaur egun Frantzian.
|
|
|
lehenean Allandek berrogei bat urtez argi taratu zituen artikulu edo liburu zati hautatuak proposatzen ditugu, bigarrenean Allande ongi ezagutu zutenen lekukotasun batzuk. Banan banan ikusiko dugu zein diren testu horiek eta
|
nola
Allanderen lan ugari, ezberdin eta baliagarriak laburbiltzen saiatzen diren. Helburu nagusia da berrogei bat ur teko ibilbide emankor eta etenik gabeko horri ikuspegi orokor bat ematea.
|
|
|
Oihan honetan, arroka arrailduek oso nekeza egiten dute igoera, eta lepotik Südu gailurreraino (1.167 m) ordu bat inguru behar da, hasieran hala ez bada uste ere. Izertze honen saria da, hargatik, bista zinez ederra daukagula tontor hertsi honetatik, bai Zuberoa alderat
|
nola
Auñamendi eta bere inguruko mendietara, zein ere Aspe haraneko beste hainbat herri, ibar eta gailurretarat.
|
|
|
Jean Mixel Bedaxagar zuberotar kantari ezaguna eta Sü Azia elkartearen lehen dakariak xeheki erakusten digu nola Allandek Zuberoan nahiz Ipar Euskal He rrian eta Hego Euskal Herrian lan egiten zuen, zer jakitate handia zuen, eus karaz mintzatzeko eta idazteko zer gaitasunak zituen,
|
nola
ere xuhurki bizitzen zen kontsumo gizartetik kanpo. " Holako ibilbidea begistatürik, edonork aisa entelegatüko dü ez dela halako üngürüko jakintsün bat egünetik biharamüneala aisa ordezkatzen ahal".
|
|
|
Ber zoinüan, aldiz, pastoralek, maskaradek, kantaldiek se külako arrakasta düe... kantari saldoak, bai gazteetan ere, seküla ez bezala emendatü dira, dantza jauzi saldoak sento ebilten dira!...
|
Nola
debrü entelegatzen ahal da eüskal kültüra bizidünik izan dadin, eüskara gibel ari eta. Geroalat, nolaz izaten ahal lizate pastoralik, maskaradarik, kantaldirik, eüskal kantore eta kantaririk, dantza jauzi emailerik... eüskara galtzera üzten badügü?
|
|
|
hatsarreko bizpahiru hoilletan, erran zahar elibat emanik ziren; ondoko bi hoilletan eta ürrentzealako lauetan, urte berriko egünaria (edo egütegia) agertzen zen; erdiko hoilletan, aldiz, honenbeste artikülü, hamar bat edo, argialatürik ziren. Egünariak bazüan berezitarzün oso interesgarri bat, hots hilabete zonbaiten izen zaharrak agertzen zirela, latinisatürik izan beno le henagokoak, hala
|
nola
ostaroa edo martxoa, jorraila edo apirila, epaila edo maiatza, bagila edo arramaiatza, bürüila edo setemera, azaroa, aldiz gorotzila ere deitzen zelarik, negila edo abentüa...
|
|
|
Hogeita lau artikülü horien haütüaren egitean, Ziberoko Egünariaren agerraldi bakoitxeko aipageien hanixtarzüna nahi üken dügü agerialat ekarri. Hala, libürüxkot honen irakurgeietan badira" xurien" eta" gorrien" arte ko güdüken agerpenak, Errepüblikako jokabideen, bai eta kargülanten, edo harginbeltzen
|
nola
ere 1905eko legearen salatzeekin, Historiako gertakari ospetsü elibaten aipaldiak, hala nola Üztailaren 14a edo Orreagako güdüka," xurien" jentarte antoladürako ikusmoldeak, bozkatze zonbaiten emaitzen iker tzea, Harizpe mariskala eta Ezponda (de Sponde) apezküpüa bezala eüskal pertsonaje aipagarri batzüen bizi ürratsen kontakizüna, Ligiko lamiñen zübüko alegiaren oritaraz...
|
|
|
Hogeita lau artikülü horien haütüaren egitean, Ziberoko Egünariaren agerraldi bakoitxeko aipageien hanixtarzüna nahi üken dügü agerialat ekarri. Hala, libürüxkot honen irakurgeietan badira" xurien" eta" gorrien" arte ko güdüken agerpenak, Errepüblikako jokabideen, bai eta kargülanten, edo harginbeltzen nola ere 1905eko legearen salatzeekin, Historiako gertakari ospetsü elibaten aipaldiak, hala
|
nola
Ãœztailaren 14a edo Orreagako güdüka," xurien" jentarte antoladürako ikusmoldeak, bozkatze zonbaiten emaitzen iker tzea, Harizpe mariskala eta Ezponda (de Sponde) apezküpüa bezala eüskal pertsonaje aipagarri batzüen bizi ürratsen kontakizüna, Ligiko lamiñen zübüko alegiaren oritarazte bat, pelotakan aritzeko ordünko maneretzaz aipamen xehe bat... eta eüskararen alteko aipÃ...
|
|
|
Honen probarik ez balin bada ere –Ziberoko Egünariako artikülüak ez beitziren sinatürik–, arrazuak ba dira pentsatzeko kaseta hontan agertzen zen gehiena berak idazten edo arramoldatzen züala. Xiberoan, haatik, bazütüan ezagünak eta adiskideak, hala
|
nola
Albert Constantin eta Dominique Iribarne atharraztarrak, Marcelin eta Marc Zügün zalgiztar osaba/ llobak. Horiekila arrolatzen zen ere Gratien Is tillart hazpandarra.
|
|
|
Hortarako, esküetan düzün Pastoralaren gerla libürü honen bigerren partean, Aita Junes gogoan saila nahi üken dügü abiarazi. Hontan, arren, Aita Junesek izkiribatü Orai pastorala idazlana agerrarazten dügü, zointan ere argiki eta xeheki erranik den zer den traj eria edo pastorala, non dütüan herroak, zoin diren honen arauak eta trajeria baten zatiak, herri batetan
|
nola
den plantatzen, geroalat nola joan leitean...
|
|
|
Hortarako, esküetan düzün Pastoralaren gerla libürü honen bigerren partean, Aita Junes gogoan saila nahi üken dügü abiarazi. Hontan, arren, Aita Junesek izkiribatü Orai pastorala idazlana agerrarazten dügü, zointan ere argiki eta xeheki erranik den zer den traj eria edo pastorala, non dütüan herroak, zoin diren honen arauak eta trajeria baten zatiak, herri batetan nola den plantatzen, geroalat
|
nola
joan leitean...
|
|
|
Munta handiko idatzi honez gain, Aita Junesen beste lanik ere eskentzen deitzüegü heben: alegia zonbaiten oritaraztea, eüskaldünen sineste zahar elibaten aipatzea, Xarnatera edo Jondane Johane süen jei egüna
|
nola
ospatzen zen lehen.
|
|
|
|
Nola
abertzaletu zinen?
|
|
|
|
Nola
eman zenuen, beraz, mundu batetik bertzerako salto hori?
|
|
|
Eüskara lantzen düen mündüan aspalditik erreferentzia bat zen, bena irratiari esker xiberotar eüskalkiarentako erreferentzia bat bilakatü zen xiberotar oroentako. Biga bostetan entzün dütüt kartieleko jendeak" galdegin ezok Socarrosi
|
nola
erraiten den hori" erraiten, hitz batetaz düdan zirelarik.
|
|
|
Allande Socarros, Eüskal kültüran, politikan, kazetaritzan... ezagütürik bazen, horrez gain beste inganio zonbait bazüan, hala
|
nola
lagünekin ebiltea. Gisa horrez dü" Bortükariak" deitürik Xiberoko ebilzale alkarte batetan urte hanitx igaran.
|
|
|
Allande alkarteko süstazaleetarik zen, harek züan oroen arteko lotüra egiten. Hala
|
nola
, ebilaldi bezperan, telefona ihardesgailüan, mezü bat üzten züan biharameneko elkaldiaz xehetarzün zonbaiten emaiteko (norat günüan, abiatzeko tenorea... non ez zen ezeztatzeko, denbora txarragatik, hura ere agitzen beitzen).
|
|
|
Bezperan ebilbidea seinalatü behar zen. Ebilaldi egünean berriz lagünzale beharra bazen, hala
|
nola
bidean bizpalau lekütan" kontrolak" behar züen, segür izateko ebilzaleak oro xenda honetik igaraiten zirela. Egünaldiaren ontsa ürrentzeko eta oro heltü ondoan, gela batetan algarretaratzen ginen buxi baten jateko eta memento bat goxorik igaraiteko.
|
|
|
Behinolako Bela zalduna zuberotarrak idatziriko hura betor gure buruetara: Lehen hola, orain hala, gero ez jakin
|
nola
. Guk, aldiz, eta zuri esker, Allande, badakigu gerogarreneko hori, zati batean bederen, euskaraz nola moldatu eta eskuratu:
|
|
|
Lehen hola, orain hala, gero ez jakin nola. Guk, aldiz, eta zuri esker, Allande, badakigu gerogarreneko hori, zati batean bederen, euskaraz
|
nola
moldatu eta eskuratu: Ekin eta jarrai!
|
|
|
Panpeia Etxebarne zendu ondoan, Allande Sokarrosek bakarrik segitu zuen Zuberoako berrien ematen, nahiz noizean behin berri batzuk ukan ditugun ere Jean Louis Davanten ganik, hala
|
nola
Junes Casenave zenaz, eta Mixel Etxekopar gotaindarraren eskutik ere, bereziki honen inguruko ekitaldiez, Xiru festibala eta beste. Hona, dena den, Allandek azken urte hauetan Herriara helarazi dizkigun artikuluen zerrenda.
|
|
|
Erringarri da
|
nola
orano egün behazaleek aipatzen dütüen hitz horiek eta süstut eztabadatzen. Ezagützen düelarik," ah bai ohit nük etxen hola erraiten günüala!"; ez düelarik ezagützen aldiz" bena nontik elkitzen dütü hitz horik Allandek?".
|