|
2022
|
|
|
Ildo horri garraizkiola erator daitezke
|
lehen
jauna eta bigarren jauna," first gentleman" eta" second gentleman" ingelesezkoen ordainez. Baina onar tzekoa litzateke ordena atzekoz aurrera dela ere:
|
|
|
lehen eta bigarren ordena zenbakia atzetik dela, errege, aitasantu eta beste goi karguekin egiten den erara, eta esan: jaun
|
lehena
eta jaun bigarrena.
|
|
|
Bigarren ordena hori hobestera joko bagenu, jaun
|
lehena
eta jaun bigarrena fin katuko lirateke, sintaxi lege zuzenean. Eta sintaxi bakan horrek lagun dezake goi tituluaren beraren lilura ere hanpatzen.
|
|
|
2) Bide batez gehituko nuke, emazteedo andre lagun duenaren ize naren tzat, andere gordetzea ere txarto ez legokeela, edo lehenengo ordenaz:
|
lehen
anderea eta bigarren anderea; edo bigarren ordenaz: andere lehena eta andere bigarrena.
|
|
|
lehen anderea eta bigarren anderea; edo bigarren ordenaz: andere
|
lehena
eta andere bigarrena. Jatorriz andre eta andere hitz bera diren arren, zenbait hizkeratan orain dik ere bien artean bereizkuntza semantikoa ere egin ohi da:
|
|
|
albotikoa. Bultza dai teke, beraz,
|
lehen
albotikoa eta bigarren albotikoa, edo itzulitako ordenaz, al boti ko lehena eta albotiko bigarrena.
|
|
|
albotikoa. Bultza dai teke, beraz, lehen albotikoa eta bigarren albotikoa, edo itzulitako ordenaz, al boti ko
|
lehena
eta albotiko bigarrena.
|
|
|
Eta berdin gertatu da urtats izenaz ere. Haren gainean eraiki izan du ekialdeko euskarak urtatsil izena, urtearen
|
lehen
hilabete honentzat: [urte+ hats+ hil].
|
|
|
Argi txinta, edo argi xinta ere baderitzo goizeko
|
lehen
errainu edo printzen agerrerari. Orixek Euskaldunak poemategian dio:
|
|
|
Baina elurra ari DA ere zuzena da guztiz, euria ari da den bezala. Guztion ezaguna den gabon kanta baten
|
lehen
hitzak dira: Elurra mara mara ari da, zuritu du mendia...
|
|
|
—Mugakide diren herrietara joatea zilegi da Euskal Autonomia Erkidegoan, epidemiaren arintze aldi honen
|
lehen
fasean, baina ez urrunago. Herri bat beste herri baten mugakide dela esateko, zer hitz darabilgu, horrezaz gainera?
|
|
|
Hizkuntza hori, beste kontzeptu askotan bezala, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko
|
lehen
hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
Gudu aurrean, XX. mendearen
|
lehen
herenean modaratu ziren darrai eta da rraike bezalako aditzak, lehenengoa ‘jarraitzen du’ orainekoa, eta bigarrena, ‘ja rraituko du’ gerokoa adierazteko. Euskara garbiaren garaiak ziren, bai hiztegi kontuan, baita sintaxi arloan ere, eta zer esanik ez, aditzaren morfologiari dagokionean.
|
|
|
· Batzuetan ZEREZ egina den hesia adierazten du izen elkartuaren
|
lehen
osagaiak: harresia harrizkoa bada, zuresia zurezkoa bada, oholesia oholez egina bada, arantzesia arantzazkoa bada, edota latesia, lataz egina bada.
|
|
|
Aita santua euskaraz XVI. mendearen
|
lehen
hamarkadetatik aurrera erabili izan den izena da. Durangon, Frai Juan Zumarragakoak klarisa ordenan sar tzeko ziren emakumeentzako prestatu zuen zin egite formulan ageri da:
|
|
|
|
Lehen
erabiliak ziren batzuk badira, gaur entzuten ez direnak: zorapiloa, zara ban kada bezalakoak.
|
|
|
·
|
Lehen
aukera, KERIA atzizkiaz baliatzea. Gure hiztegietan iraku rri ditudan ordain aukera gehienak taxu honetakoak dira; izen bati KERIA erantsita eratorriak:
|
|
|
Aditz multzo gisa maite izan Iparraldeko tradizioan erabili izan da
|
lehen
testu idatzietatik, baina Hegoaldean askoz oraintsuago, XX. mendetik ho nuntz.
|
|
|
·
|
Lehen
aukera bat izan daiteke, ustel hitza ointzat hartzea. Ustel hitz mal gu, toleskor eta emaritsua dugu.
|
|
|
" Nik diot egun dala Aratixte". Haragi hitza
|
lehenean
izan duen erabileraren arrasto gardena. Aratoste eta basa (ra) toste esaten da sartaldeko hainbat lekutan:
|
|
|
Lodiaren lodiaz haragiak da riola dabilela urlia.
|
Lehen
bekatu handitzat aipatzen ziren haragikeria, ha ragikoi eta halako batzuk ere guztiz ezagunak dira eliz dotrina gaietan, beti ere sei garren aginduari doakiola.
|
|
|
Baina okela hitza, sartaldean, Larramendi baino lehenagoko garaietatik ere mua zabaltzen joan zen, eta, jateko den haragikia izendatzeko orokorrean erabiltzera. Eta denboraren ibilian, sartaldean, jate kontuan okela hitzak beregandu du
|
lehen
haragi hitzak zuen esangura esparrua, harik eta bata eta bes tea sinonimo oso bihurtu diren arte.
|
|
|
Latinez ere" germanitas" eta" fraternitas" bazirelako. Eta be hin TASUN atzizkia hartuz gero,
|
lehen
oina anaia izan arren, genero biak bereganatzen ditu. Gizatasun eta gizaki hitzek ar emeak biltzen dituzten gisan.
|
|
|
Hainbeste ekitaldi bertan behera utzi edo geratu direla, eta gutxi batzuei baino ez zaiela eutsi bere hartan edo bere horretan. kada atzizkiak neurri atzizki bezala duen indarra ere gogora etorri zaigu, ikusirik zenbat jende hurbildu den larrialdi egoera honen
|
lehen
egunotan supermerkatu eta hipermerkatuetara, poltsak edo zaku txikiak har tuta, etxerako osteran poltsakadak eta zakukadak bi eskuetan dakartzatela, salte gietako apalategietan direnak eta ez direnak husturik uzten dituztela, dendatik ir tete rakoan gurditxokada generoa banan banan ordaindu ondoren.
|
|
|
—" Tele", adberbio grekoa, urrun, urruti adierakoa, hitz elkarketako
|
lehen
osagaitzat garatu da Europako hizkuntzetan. Eta euskaraz ere goraka dator, gaur egungo gizarte teknologien bidez batez ere.
|
|
|
Euskaraz, hitz mordoaren sortzaile bihurtu da tele,
|
lehen
osagai gisa. Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat hitz berri sortu dira gurean eta beste hizkuntzetan.
|
|
|
Gabon kanta ezaguna dugu harako" Hator, hator, mutil, etxera..." hasten dena. Eta
|
lehen
ahapaldian aipatzen dira gabonak batetik, eta gaztaina zimelak jatera bestetik. Eta hurrengoan:
|
|
|
· Gura edo guran abere izenari atzean erantsita, aurrekoa baino askoz murritzagoa eremuz eta erabileraz.
|
Lehen
osagaitzat ar eta zaldi edo asto dutela eraikiak dira: argura eta zaldigura edo astogura (egon).
|
|
|
· Geminatu semantiko modura taxuturiko izen elkarketak gogoratuko ditugu azkenez, berariaz Iparraldeko hizkeretan ezagun izan direnak. Hauetariko gehienok arkara dute
|
lehen
osagaitzat, bigarrena aldatzen delarik. Goian aipatu dugun arkaragi hitzaz gainera, lerroka daitezke hauetariko batzuk ere:
|
|
|
Kontsonante bustiekin egiten den joko honetan gradu bi dira.
|
Lehena
TT bustiarena. Hots, hitzaren lehen silaba tta, tti, tto edo ttu izan ohi da; nekez ageri da tte, ordea.
|
|
|
Lehena TT bustiarena. Hots, hitzaren
|
lehen
silaba tta, tti, tto edo ttu izan ohi da; nekez ageri da tte, ordea. Hala ehoak dira, bokal bereko diren hauek:
|
|
|
|
Lehen
osagaitzat zein hautatu. Arauz kanpoko eta arauen kontrakoa den paper edo txatala izanik, isil hitza proposa daiteke:
|
|
|
Gaztaina erreak eta gaztainak erre,
|
lehenik
. Gaztainak erreta jan izan dira batez ere.
|
|
|
Arteko eta bitarteko izenen artean
|
lehena
dugu neutroa eta oinarrizkoa, eta bigarrena markatua. Eta ildo horretan, artekari eta bitartekari izenen artean ere gauza bera gertatzen da.
|
|
|
Bizkaia lu rralde izenaren kasua. Hiztunen artean zabalen dabilena Bízkaìa da du datzeke, indarra
|
lehen
silaban dela. Baina Arratia –zati batean, behintzat– eta Nerbioi ibarretako hiztun zaharren legea Bizkáiè da, indarra bigarren silaban dela, gaztelaniazko ahoskera berbera:
|
|
|
Frantsesetik sartu da gaztelaniara eta italierara ere, kalko garbia eginik. Alemanez ere antzera, baina
|
lehen
izena desberdina: " Hygienekordon".
|