|
2013
|
|
|
Edward Gibbonek esan zuen bezala,, hasieran lurralderik aberatsenek, biztanle gehien zutenek eta ikuspuntu militarretik indar handiagoa zutenek abantailak izan zituzten, baina, ezari ezarian, abantaila
|
horiek
orekatu eta konpentsatu egin ziren, Erromako Inperioaren azkeneko eta behin betiko zatiketa gertatu zenean (Decline and Fall? 29 kapitulua).
|
|
|
Ekialdean, batez ere, greziera hitz egiten zen, eta mendebaldean, latina. Ekialde eta mendebalde
|
horien arteko
bereizketak ondorio garrantzitsuak izan zituen hurrengo mendeetan ere. Bereizketa erabakigarri gertatu zen, mendebaldean kultura latindarraren nagusitasun gune garrantzitsuak ezartzeko.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar zuten. Aholkulari
|
horiek
izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua ez zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen.
|
|
|
Jakintsuenek, gure aroko bigarren mendean, zuzenbidea aztertzeko joera izan zuten, baina orain zuzenbidetik aldendu egiten ziren. Garai hartan, gizarteak transformazio sakonak izan zituen, eta, transformazio
|
horien
ondorioz, jakintsuek, lurreko hiriaren gaiak jorratzea baino, nahiago izan zuten hiri jainkotiarraren inguruan hausnartzea. Ikasketa juridikoek gainbehera izan zuten bitartean, pentsamendu teologikoa loratu egin zen; pentsamendu horren adierazgarri izan zen, hain justu ere, literatura patristikoa.
|
|
|
Horrekin batera, gobernu zentralak gero eta kontrol gutxiago ezartzen zuen probintzien gainean. Bi gertaera
|
horiek
eragin zuten zuzenbide erromatarra orduko alderdi guztietan bera ez izatea. Lehen, zuzenbide erromatarra eraberekoa zen, herritar guztiei aplikatzeko modukoa, herritarrok non bizi ziren kontuan hartu gabe.
|
|
|
Aldaeren hedadura zehatza finkatzea zail gertatzen da, batik bat, aniztasun horren lekukotzak osatugabeak direlako, Egiptoren kasua alde batera utziz gero bederen. Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro
|
horietatik
askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte. Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden.
|
|
|
Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro horietatik askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte. Papiro
|
horiek
erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea.
|
|
|
Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro horietatik askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte. Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela,
|
horiekin
guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea.
|
|
|
Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio
|
horiek
hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen.
|
|
|
Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal
|
horiek
erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen.
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, probintziaz probintzia, aldaera
|
horiek
zituenez gero, aldaera horiei tokiko ohituren kategoria eman zitzaien. Ordu arte, tokiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak ez dira iskanbilatsuak izan.
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, probintziaz probintzia, aldaera horiek zituenez gero, aldaera
|
horiei
tokiko ohituren kategoria eman zitzaien. Ordu arte, tokiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak ez dira iskanbilatsuak izan.
|
|
|
Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako. Erregela
|
horietatik
bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar zituenean.
|
|
|
Hori, esaten baino, errazagoa zen egiten, batik bat, Paulok pretorearen ediktuari iruzkinak eginez laurogei liburu bete zituelako, eta Ulpianok, berriz, laurogeita bat. Lehenengo garaietako juristek sarritan kontsultatu zituzten lan
|
horiek
, eta lanon edukiarekin ohituta zeuden.
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi zuten jurista
|
horiek
, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o. 426 urtean, Aipamenen Legeari esker.
|
|
|
Inperioaren xedapenak bikoiztu egin ziren, eta beharrezko egin ziren antolaketa eta sistematizazioa. III. mendearen bukaeran, bilduma pribatu bi prestatu ziren Inperioaren konstituzioak (batez ere, erreskriptoak) batzeko; bi
|
horiei
Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deitu zitzaien. V. mendean, Inperioko agintariek atzeman zuten beharrezkoa zela bilduma ofiziala egitea.
|
|
|
Hamasei liburuk osatu zuten bilduma. Liburu
|
horietan
, legeak hurrenkera kronologikoaren arabera zeuden antolatuta, eta, legeen barruan, tituluak bereizten ziren. Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438 urtean, alegia.
|
|
|
Mende horren hasieran, bisigodoek mendebalderantz jo zuten Alarikoren agintaritzapean eta Italian sartu ziren. Haien aurrerakada behin behinean geratu zen, Ingalaterra defendatzeko eginkizunetik tropa batzuk kendu eta
|
horiei esker
; izan ere, aldi hartan, Ingalaterrak saxoien inbasioa jasan zuen. Mendebaldeko Inperioaren gobernua Milanen ezarrita zegoen eta Ravenara aldatu zen, Adriatiko ondora.
|
|
|
Italiako bizitza juridikoa ez zen berriro piztuko behin gerra bukatuta. 451 urteko konstituzio batean, Valentiniano III.ak deitoratu zuen zenbait eskualdetan epaile eta abokatu urri izatea, eta, eskualde
|
horietan
, nekez bilatzea, edo, okerragoa zena, ez egotea zuzenbidea zekienik (Nov. Val.
|
|
|
Worms izan zen euren hiriburua. 429 urtean, bandaloak, Espainiara Galiatik etorri ziren
|
horiek
, Afrikan finkatu ziren, eta, denbora laburrean, bertan ezarri zuten, Inperioaren mugen barruan gainera, euren erreinu independentea. 455 urtean, eurek ere Italia inbaditu eta Erroma arpilatu zuten.
|
|
|
Mendebaldeko probintzietako kristauak katolikoak ziren, eta horretaz baliatu zen aita santua, Erromako egoitzaren nagusitasuna ziurtatzeko. Haren planteamenduari men eginez, Erromako gotzaina Pedroren oinordekoa zenez gero, berak eskualdatu behar zien apostulu agintea gainerako gotzainei, eta, horrela, beste
|
horiek
haren mende zeuden. Doktrina horren alde egin zuten Ekialdeko Inperioko gotzain askok, nahiz eta horiek ordu arte Konstantinopoliseko gotzainari eta antzinako Erromako gotzainari nagusitasun bera aitortu.
|
|
|
Haren planteamenduari men eginez, Erromako gotzaina Pedroren oinordekoa zenez gero, berak eskualdatu behar zien apostulu agintea gainerako gotzainei, eta, horrela, beste horiek haren mende zeuden. Doktrina horren alde egin zuten Ekialdeko Inperioko gotzain askok, nahiz eta
|
horiek
ordu arte Konstantinopoliseko gotzainari eta antzinako Erromako gotzainari nagusitasun bera aitortu.
|
|
|
Eliza orduan hasi zen bere sistema juridiko propioa garatzen. Sistema horren oinarriak ziren, besteak beste, kontzilioetako ebazpenak, Biblia eta aita santuen erabakiak; erabaki
|
horiei
dekretal deitu zitzaien. Elizako juristek zuzenbide erromatar laikotik atera zituzten oinarrizko kategoriak, eta zuzenbide horrek lortu zuen multzo bakar batera iturri desberdinak biltzea.
|
|
|
Horrela, zuzenbideari izaera pertsonalista eratxiki zitzaion, germaniarrek euren zuzenbide propioa baitzuten; gainera, germaniarrek ez zuten inolako ahaleginik egiten euren zuzenbidea beste inori ezartzeko. Herri
|
horiek
bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea. Nabarmentzeko modukoa da ez zituztela lege horiek idatzi euren hizkuntza propioetan, baizik eta burokrazia eta zuzenbidearen hizkera horretan, latinez, alegia.
|
|
|
Herri horiek bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea. Nabarmentzeko modukoa da ez zituztela lege
|
horiek
idatzi euren hizkuntza propioetan, baizik eta burokrazia eta zuzenbidearen hizkera horretan, latinez, alegia. Kopiatzaile galiar erromatarrez baliatu ziren horretarako, haiek ohituta baitzeuden zuzenbide erromatarraren lexikoa erabiltzeko zeregin horretan.
|
|
|
Kopiatzaile galiar erromatarrez baliatu ziren horretarako, haiek ohituta baitzeuden zuzenbide erromatarraren lexikoa erabiltzeko zeregin horretan. Kopiatzaile
|
horiei
benetan zail gertatuko zitzaien, hala nahita egin arren, unean unean idazten zuten horren muinari eustea, kasuan kasuan erabiltzen zituzten adierazmoldeen esangura tekniko erromatarrari erreparatu gabe.
|
|
|
Lege
|
horien
aurreneko adibide ezaguna ediktu bidez argitaratu zen. Eurikok, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen ediktua 466 eta 484 urte bitartean.
|
|
|
Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta ez badaude ere, iturri
|
horietatik
batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta horiekin osatutako bilduma); eta, era berean, Gaioren Erakundeak...
|
|
|
Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta ez badaude ere, iturri horietatik batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta
|
horiekin
osatutako bilduma); eta, era berean, Gaioren Erakundeak.
|
|
|
Galian, errege burgundio eta bisigodoek bilduma bereiziak argitaratu zituzten material juridikoekin; bilduma
|
horien
jasotzaileak izan behar ziren, bereziki, euren agintepeko lurraldeetan bizi ziren, erromatarrak?. Erreinu burgundioaren jatorrizko kokalekua Rhinen ondoan zegoen, baina arian arian hegoalderantz jo zuen.
|
|
|
Burgundioen erregeak, Gundobadok, bi lege aldarrikatu zituen.
|
Horietatik
lehenak izen desberdinak hartu zituen: Lex Burgundionum, Lex Gundobada, Loi Gombete eta Konstituzioen liburua.
|
|
|
Material erromatarren bilduma
|
horietatik
eragin handiena izan zuena Lex Romana Visigothorum izan zen; horrek izen ezagunagoa ere badu, Alarikoren Laburpena, alegia. Alariko II.ak, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen bilduma hori 506 urtean, bere mendeko erromatarrentzat.
|
|
|
Berriro ere, Teodorikoren Ediktuan eta Lex Romana Burgundionum horretan erabilitako iturri berberak erabili ziren. Zernahi gisaz, kasu honetan, esanbidez aipatu ziren iturriak, eta
|
horietan
erabilitako materiala zabalagoa zen. Lex (legeria ofizial) eta Ius izenekoen artean bereizketa egin zen.
|
|
|
Lex (legeria ofizial) eta Ius izenekoen artean bereizketa egin zen. Teodosioren Kodetik eta Teodosioren ondoko nobeletatik ateratako konstituzio batzuk hautatu eta konstituzio hautatu
|
horiek
osatzen dute laburpena. Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra).
|
|
|
Teodosioren Kodetik eta Teodosioren ondoko nobeletatik ateratako konstituzio batzuk hautatu eta konstituzio hautatu horiek osatzen dute laburpena. Konstituzio
|
horiez gain
, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena.
|
|
|
Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex
|
horiek
bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta.
|
|
|
Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta. Laburpenaren zati bakoitzean (Epitome Gai izenekoaren kasuan izan ezik) interpretationes deiturikoak daude jasota;
|
horiek
testuaren muina islatzen dute, latin zehatz eta biribila erabiliz. Iruzkin horien jatorri izan ziren, ziur asko, aurreko mendean Galiako eskola juridikoetan sortutako materialak.
|
|
|
Laburpenaren zati bakoitzean (Epitome Gai izenekoaren kasuan izan ezik) interpretationes deiturikoak daude jasota; horiek testuaren muina islatzen dute, latin zehatz eta biribila erabiliz. Iruzkin
|
horien
jatorri izan ziren, ziur asko, aurreko mendean Galiako eskola juridikoetan sortutako materialak.
|
|
|
Zehatz esateko, lana tituluetan dago bananduta, eta hamabi liburu barneratzen ditu. Zuzenbidearen berrikuspen orokor hori egiten zen bitartean, jurista klasikoen garaietatik konpondu gabe zeuden eztabaidetatik hainbat berriro bistaratu ziren, eta, are gehiago, eztabaida
|
horiek
euren konstituzioetan islatuta geratu ziren.
|
|
|
Biltzaileek zati bakoitzaren iturria zehaztu ez ezik, iturri hori testuan ere sartu behar zuten, inskripzio berezia eginda. XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio
|
horien
azterketa egin eta hauxe frogatu zuen: lan jakin batzuetan, zatiak hiru taldetan antolatzen dira, eta, gehienetan, talde bakoitzean zatiok hurrenkera berbera dute, taldeek hurrenkera desberdina izan arren tituluaren barruan.
|
|
|
lan jakin batzuetan, zatiak hiru taldetan antolatzen dira, eta, gehienetan, talde bakoitzean zatiok hurrenkera berbera dute, taldeek hurrenkera desberdina izan arren tituluaren barruan. Hori ikusita, irakasle horrek ulertu zuen enperadoreak lana amaitzeko presioa egitearen ondorioz, bildumariak hiru taldetan antolatu zirela, eta
|
horietako
bakoitzak lan multzo bat hartu zuela, berori laburbiltzeko. Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egin eginean ere, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko.
|
|
|
Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egin eginean ere, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko. Duela gutxiko ikerketek, testuen azterketa informatikoetan oinarritutakoek, gehiago zehaztu dituzte Bluhmeren ondorio
|
horiek
.
|
|
|
Bildumariek, bestalde, edozein aldaketa egin zezaketen, lanaren azken emaitzak VI. mendeko zuzenbide bizantziarra adierazten zuela ziurtatzeko. XX. mendean Digestoa ikertu denean, aldaketa
|
horien
edukia aztertu izan da. Testuen kentzeak, gehitzeak edo aldarazpen hutsak izan zitezkeen aldaketa horiei XVI. mendeaz geroztik emblemata triboniani deitu izan zaie, eta oraintsuago, berriz, interpolazio.
|
|
|
XX. mendean Digestoa ikertu denean, aldaketa horien edukia aztertu izan da. Testuen kentzeak, gehitzeak edo aldarazpen hutsak izan zitezkeen aldaketa
|
horiei
XVI. mendeaz geroztik emblemata triboniani deitu izan zaie, eta oraintsuago, berriz, interpolazio.
|
|
|
Hainbatez eta Euskal Herritik begiraturik, erromatar hizkuntza eta zuzenbidea, bateko, eta euskal hizkuntza eta zuzenbidea, besteko, laukote sendo baten zimentarriak dira. Esan gabe doa, hari beretik joanez, lau
|
horien arteko
uztardura zabalak historian zehar bilbatzen direla:
|
|
|
2.Aro Modernoan berriztatzen dira, Erdi Aroko erromatar zuzenbidearen berreskuraketaren ondorioz, bi sistema juridiko
|
horien arteko
lotura, batik bat, euskal juristen heziketa prozesuan. Izan ere, Euskal Herriko legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea, ius commune?
|
|
|
3.Ibilbide hori areagotzen da aldi horretan, euskal legelariak baitira zuzenbide zibilean ez ezik, zuzenbide kanonikoan ere adituak (iuris utriusque), bi zuzenbide
|
horiek
direla euren jarduera eta egineren ardatzak. Hurbiletik ikusten dute juristek orduko hartan errenazimendu garaiko teologia morala.
|
|
|
Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez. Bide horretan, alabaina, berehala barruratzen ditu, lehen latinarekin egin zuen bezalaxe, hainbat hitz eta esamolde, hizkuntza erromantzeen aldetik hartuta, horrela erakutsiz
|
horien
harrera eta bertaratzea, mendez mendeko hizkuntzen eta zuzenbidearen arteko ukituaren bidez.
|
|
|
8 Hona, beraz, irakurle euskaldunari orain eskaintzen zaiona eta liburu honetan aurkituko duena: lehen lehena, euskaraz emanak, bere kultura juridikoaren osagai esanguratsuak, historian zehar zedarriztatu eta ondu direnak,
|
horien
ibilbidearen laburpen egokia emanez; bigarrena, horien egilea bera, Peter Stein, sona handiko idazlea. Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta ez direnentzat.
|
|
|
8 Hona, beraz, irakurle euskaldunari orain eskaintzen zaiona eta liburu honetan aurkituko duena: lehen lehena, euskaraz emanak, bere kultura juridikoaren osagai esanguratsuak, historian zehar zedarriztatu eta ondu direnak, horien ibilbidearen laburpen egokia emanez; bigarrena,
|
horien
egilea bera, Peter Stein, sona handiko idazlea. Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta ez direnentzat.
|
|
|
Eskerrak emate aldera, bihoazkie
|
horiek
jatorrizko egileari eta argitaletxeari, testua euskaraz argitaratzeko eman duten erraztasunarengatik. Orobat Zuzenbidearen Euskal Akademia Academia Vasca de Derecho delakoari, liburu hau azkena baino, lehena izan dadin zerrenda luze baten hurrenkeran, Abeurrea bilduman sarrera izan dezakeena.
|
|
|
Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea. Lanbidez jurista zirenek arau zehatzak prestatu zituzten, eta arau
|
horiek
osatu zuten, osatu ere, zuzenbide erromatarra. Arau horietako batzuk zinez sofistikatuak izan ziren.
|
|
|
Lanbidez jurista zirenek arau zehatzak prestatu zituzten, eta arau horiek osatu zuten, osatu ere, zuzenbide erromatarra. Arau
|
horietako
batzuk zinez sofistikatuak izan ziren. Haien arrazoinamendua, teknikaren ikusmiratik, nagusitu egin zen, eta, nagusitasun tekniko horren ondorioz, guztiz erakargarri bihurtu da garai guztietako juristentzat.
|
|
|
VI. mendean, lege materialen bilduma osatu zen, Justiniano enperadore bizantziarraren aginduz, eta bilduma horretan du iturburua zuzenbide erromatar zaharretik ezagutzen dugun zatirik handienak. Bilduma hartan jasotako testuak mila urteko eta etenik gabeko garapen juridikoaren emaitzak dira; mila urte horietan zehar, zuzenbide erromatarrak zenbait bereizgarri bereganatu zituen, eta bereizgarri
|
horiekin
behin betiko identifikatuta geratu zen. Milurteko horretan, gutxi gorabehera, K. a. 500 urtetik K. o.
|
|
|
XVI. mendean, Humanismoaren etorrerarekin batera, Frantziak bereganatu zuen protagonismoa. XVII. mendean, Herbeheretako adituen txanda izan zen,
|
horiek
ikuspegi berria eskaini zutela. Eta, XIX. mendean, Alemaniako doktrinak berriro heldu zion gai honi.
|
|
|
Garai hartan, Erroma erkidego txikia zen, Tiber ibaiaren ezkerraldean, horren estuariotik hurbil. Greziarrek Troiako hiria arpilatu zutenean, hainbat lagunek ihes egin zuten bertatik, eta ihes egin zuten
|
horietatik
batzuen ondorengoak zirela uste zuten erromatarrek. Erromatarron zuzenbidea, aldi hartan, idatzi gabeko ohituren multzoa zen.
|
|
|
Erromatarron zuzenbidea, aldi hartan, idatzi gabeko ohituren multzoa zen. Ohitura
|
horiek
belaunaldiz belaunaldi ahoz eskualdatzen ziren. Erromatarren aburuz, ohiturok euren herri oinordetzaren zati ziren.
|
|
|
Erromatarren aburuz, ohiturok euren herri oinordetzaren zati ziren. Nolanahi den ere, lege
|
horiek
Erromako herritarrei bakarrik aplikatzen zitzaizkien (ius civile izenekoa cives deiturikoen zuzenbidea da, hots, herritarren zuzenbidea).
|
|
|
Plebeioen taldea zenbakiz handiagoa zen, baina askoz ere abantaila gutxiago zituen talde horrek hainbat arlotan. Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki
|
horiek
beti bidezkoak ez zirela. Plebeioen iritziz, kasuak gertatu baino lehenago, ohiturazko zuzenbidea idatzita egonez gero, hori plebeioen mesederako izango zen.
|
|
|
Eztabaida horren ondorioz, K. a. 451 urtean, deialdia egin zen, hamar herritarrez batzordea osatzeko. Herritar
|
horiei
dezenbiro deitu zitzaien. Euren ardura zen testu batean ohiturazko arauak idatziz jasotzea, Solonek Atenaseko lege ospetsuekin egin zuen bezalaxe.
|
|
|
Zernahi gisaz, geroko idazkietan hainbat eta hainbat aipamen egin dira hari buruz, eta, ondorenez, haren edukiak, oinarrian bederen, berreraikitzeko modukoak izan dira. Ez dago argi hasieran zein hurrenkeratan zeuden bilduta zati
|
horiek
. XIX. mendeko ikertzaileen bertsioek, bilduma modernoetan jaso diren horiek, ziur asko gehiegikeriaz jokatzen dute legearen izaera sistematikoa azpimarratzerakoan.
|
|
|
Ez dago argi hasieran zein hurrenkeratan zeuden bilduta zati horiek. XIX. mendeko ikertzaileen bertsioek, bilduma modernoetan jaso diren
|
horiek
, ziur asko gehiegikeriaz jokatzen dute legearen izaera sistematikoa azpimarratzerakoan. Ziurra da, ordea, prozesua hasten dela demandatua epatuz, eta bukatzen dela epaia betearaziz.
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bildumak ez zuen arautzen guztientzat ezaguna zen eta guztiek onartzen zuten zuzenbidea; haatik, arlo jakin batzuek eztabaida sorrarazi zutelako, arlo
|
horietan
jarri zuen testuak azpimarra. Oinarrian, bilduma horretako erregelak ez ziren plebeioen mesederako izaten; baina erregelok izatea abantaila zen haientzat, behintzat bazekitelako zer gerta zitekeen.
|
|
|
izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun
|
horiek
ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko. Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak oraindik ez zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko.
|
|
|
Norbaitek prozesu
|
horien mende
jarri nahi bazuen bere burua, haren arazoa zen ziurtatzea aurkaria magistratuaren aurrean agertuko zela, prozeduraren lehenengo fasetik bertatik. Demandatua, beraz, elkarlanean aritu behar zen, gatazka konpondu ahal izateko.
|
|
|
etxe-jabeak lapurra harrapatzen bazuen lapurreta egiteko unean bertan, hori gauez gertatu zein egun argiz gertatu, eta lapurra atxiloketaren aurka jartzen bazen, etxe-jabeak lapurra hil zezakeen, horregatik inolako ondorio edo zigorrik jasan gabe. Edozein modutan ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera
|
horiek
burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin zezaten, ofentsagileak biktimari kalte ordaina eman ziezaion.
|
|
|
Zuzenbide horrek ez zuen ardurarik jartzen familiaren barruan gertatzen zen horretan. Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen
|
horietan
eskurik hartzen. Are gehiago, familiak trafiko juridiko ekonomikoan jardun zezan, familiaburuak zuen haren ordezkaritza.
|
|
|
Zuzenbidean ez zegoen akzio zibilik, giza hilketaren kasuak jasotzeko. Kasu
|
horietan
, magistratuak, erkidegoaren izenean, ofentsagilea pertsegitzeko ekimena bereganatzen zuen, eta, horrela, familia bengantzak zabaltzea eta odola isurtzea saihesten zuen. Dena den, zuzenbideak esparru zehatza ezartzen zuen, esparru horren barruan alderdiek euren arazoak konpon zitzaten.
|
|
|
Pontifizeek esangurarik zabalenean, interpretatu? ahal zuten zuzenbidea, eta, are gehiago, erakunde berriak sor zitzaketen, aurreko zuzenbidean erakunde berri
|
horiek
ezezagunak izan arren.
|
|
|
Interpretaziorako gaitasun horren adibide ona izan daiteke ondorengoak euren gurasoen ahalmen esparrutik emantzipatzea. Paterfamilias deiturikoak bere ahalpean zituen ondorengoak, eta ahal horrek iraun egiten zuen harik eta hura edo
|
horiek
hil arte. –XII Taulak?
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez zegoen inolako lege mekanismorik, harreman
|
horiek
borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten.
|
|
|
izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez zegoen inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta
|
horiek
sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten. –XII Taulak?
|
|
|
Agindu horren arabera, aitak hiru aldiz semea salduz gero, semea aske geratzen zen. Salmenta anizkoitz
|
horiek
onargarriak ziren, honako hau ere ezarrita zegoelako: semearen erosleak seme hori aske utziz gero, semea aitaren ahalpera itzul zitekeen.
|
|
|
Jatorrian, akzio juridikoaren lehenengo zatia tekniko eta formala zen; akzio kopurua mugatuta zegoen, eta, guztietan ere, hasteko, ahozko adierazpena egin behar zen, aurretiaz zehaztutako baldintzetan, eta betiere magistratuaren eta demandatuaren aurrean. Demandatzaileak baldintza zehatz
|
horiek
bete ezik, bere akzioa gal zezakeen. Akzioak egun jakin batzuetan bakarrik jar zitezkeen.
|
|
|
Akzioak egun jakin batzuetan bakarrik jar zitezkeen. Kontua da, berriro ere, pontifizeek bakarrik jakiten zituztela baldintza
|
horien
gorabeherak. Hala izan zen, formulak eta egutegia argitaratu arte.
|
|
|
Jatorrian, bi kontsul ziren magistratu, eta urtean urtean hautatzen ziren halakoak. Bi kontsul
|
horiek
erregearen ordez jarri ziren estatuaren burutzan, eta eurek bereganatu zuten gobernu jarduera guztien gaineko erantzukizuna. Justizia administrazioa haien eginkizunetatik bat besterik ez zen; baina prozedurak berrikuntzarako eremu txikia ahalbidetzen zuen.
|
|
|
Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz. Konponbide
|
horietatik
gehienek aurretiazko demandak barneratzen zituzten; esate baterako, demandatuak demandatzailearen jabetza haren borondatearen aurka atxiki izana, edota demandatuak demandatzaileari dirua zor izana. Nolanahi den ere, pretoreak formula eman zezakeen, egoera horretarako aurrekaririk izan ez arren.
|
|
|
Enperadoreek, noizik behin, ediktuen bitartez gauzatzen zuten euren legegintza ahalmena. Edonola ere, konstituzio
|
horietatik
gehienak erreskriptoak izan ziren. Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen:
|
|
|
Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen: auzilariek prozeduran zehar arazo juridiko zehatzak azaltzen zituztenez gero, enperadorearen izenean zenbait erantzun ematen zitzaizkien arazo
|
horiei
; erantzunak emateko ardura zuten, bai ofizial publikoek, bai probintzietako gobernadoreek. Juristek idazten zituzten erreskriptoak.
|
|
|
Juristek idazten zituzten erreskriptoak. Jurista
|
horiek
Inperioaren kantzelaritzaren zerbitzupean zeuden, eta, eskuarki, indarreko zuzenbidea adierazi eta argitu baino ez zuten egiten; oso gutxitan egiten zituzten aldaketa esanguratsuak.
|
|
|
1984 urtean brontzezko taula batzuetan aurkitutako inskripzioa. Taula
|
horiek
Irniren udal legearen bi herenak jasotzen zituzten Espainian. Irniren Legea K. o.
|
|
|
Identifikazio horrek argi erakusten du tokiko erkidegoek Erromako erakundeen eredua bereganatzeko asmoa zutela, inguruabarrek hori ahalbidetzen zuten neurrian. Nolanahi den ere, ekialdeko probintzietan, eta, zehatzago, greziera hitz egiten zuten
|
horietan
, antzinako estatu hiriak ez zeuden orokorrean prest euren zuzenbide tradizionala bertan behera uzteko.
|
|
|
Denboraldi horri zuzenbide erromatarraren aro klasiko deritzo. Mende
|
horietan
ere, Neron, Kaligula eta Domiziano moduko enperadoreek gehiegikeriarik basatienak egin zituzten. Paradoxa bada ere, euren erregealdietan zehar, Erromak aintzarik handiena erdietsi zuen zuzenbidearen estatu moduan.
|
|
|
Epealdi klasikoan, zuzenbidearen garapenerako eragile nagusia izan zen, izan ere, juristek sortutako literatura. Jurista
|
horietatik
batzuk enperadorearen zerbitzupean zeuden; beste batzuek, berriz, arlo pribatuan ziharduten. Juristek, klase gisa, enperadoreen mesedeak jaso zituzten.
|
|
|
Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat,
|
horiekin
ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela.
|
|
|
lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu
|
horien inguruan
esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela. Pretoreak urtebetez ziharduen bere karguan.
|
|
|
Pretoreak urtebetez ziharduen bere karguan. Iudexaren burutzapeko kasuak zein izan eta kasu
|
horiei
lotutako egitateak besterik ez zituen aztertzen iudexak. Eta abokatuek, zuzenbidearen gaineko ezaupideari baino gehiago, argumentazioan izandako trebetasunari ematen zioten lehentasuna.
|
|
|
Hirugarrenik, zuzenbidearen eguneroko praktika zen juristen ardura, eta, horregatik, juristek aise atzematen zuten noiz ziren beharrezkoak arauen aldarazpenak eta eraldaketak. Jurista
|
horiek
orokorrean dizipuluak bazituzten ere, ez ziren ikertzaile sutsuak, egiazko munduaren mugetatik guztiz kanpo zeuden horietarikoak. Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko.
|
|
|
Hirugarrenik, zuzenbidearen eguneroko praktika zen juristen ardura, eta, horregatik, juristek aise atzematen zuten noiz ziren beharrezkoak arauen aldarazpenak eta eraldaketak. Jurista horiek orokorrean dizipuluak bazituzten ere, ez ziren ikertzaile sutsuak, egiazko munduaren mugetatik guztiz kanpo zeuden
|
horietarikoak
. Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko.
|
|
|
Legea idatzita ez zegoenean, juristen iritziak ziren legearen oinarri. Alabaina, iritzi
|
horiek
ez zeukaten aldez aurretik zehaztutako testu finkoen aginterik, eta, ondorenez, juristek eremu handiagoa zuten zuzenbidea berriro formulatzeko.
|
|
|
Guregana iritsi diren iturrietan, arrasto gutxi daude, juristen arteko desadostasunei buruz (zehatzago esateko, iturrietan desagertu egin ohi dira gutxiengoaren ikuspuntuak). Nolanahi den ere, jakin badakigu bi eskola edo sekta zeudela, eta bi
|
horiek
barruratzen zituztela K. o. I. mendetik K. o.
|
|
|
Batzuei prokuleiar eta besteei sabindar deitu zitzaien. Bi eskola
|
horien arteko
oinarrizko desberdinak aztertzeko orduan, doktrinak eztabaida garrantzitsua izan du. Dena den, badirudi argi dagoela desberdintasunak, substantiboak barik, metodologikoak zirela gehienbat.
|
|
|
Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten hitzek eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan behar zutela. Idatzi gabeko zuzenbidearen kasuan, prokuleiarrek onartzen zuten hori erregela logiko eta koherenteen sistema zela, eta, ondorenez, erregelen atzean zegoenari erreparatuz gero, jakin zitekeela erregela
|
horien
zein printzipiotan oinarritzen ziren. Horrela, prokuleiarrek analogia erabil zezaketen, zuzenbidea kasu batzuetatik besteetara hedatzeko.
|
|
|
Zuzenbide klasikoaren prestakuntza kasuetan oinarritu zen denbora luzez, kasu
|
horiek
egiazkoak izan nahiz hipotetikoak izan; eskoletan asmatutakoak, adibidez, hipotetikoak ziren. Kasuetan oinarritutako sistema hori, ezinbestean, korapilatsu eta konplexu bihurtu zen, eta kategorien araberako sistematizazioa eta sailkapena egitea nahitaezko gertatu zen.
|
|
|
Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera eman zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina izan zen. Greziarrek eurek ez zizkioten teknika
|
horiek
aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen, bateko, jurista profesionalik ez egotea, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.
|
|
|
Familia, batasun moduan hartuta, gizarte ordenaren uztarria zen. Hori aintzakotzat hartuta, testamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle
|
horiek
, familiaburua hiltzean, haren lekua bete zezaten, hurrengo belaunaldia arte. Gainera, testamentugileak, bere testamentuan, bere jaraunsleak izendatzeaz gain, legatuak egin, puber ez ziren seme alabentzat tutoreak izendatu eta esklaboak askatu ahal zituen.
|
|
|
Mende bat geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan ere, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai
|
horien arteko
hur hurrekotasuna aintzat hartuta. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
Sabinok, ordez, ez zuen baterako kategoriarik ezarri kontratuen kasuan. Aitzitik, bi alderdiek, betebehar loteslea eratzeko, hainbat modu zituzten, eta modu
|
horiek
euren artean nahiko desberdinak ziren; bada, Sabinok modu horiek guztiak aztertu zituen.
|
|
|
Gauza gorpuzgabeen mota, beraz, berria zen. Horren barrena, Gaiok, lehenengo eta behin, gauzen taldeak sartu zituen, betiere talde
|
horiek
en bloc eskualdatzen zirenean (per universitatem) pertsona batengandik beste batengana; horixe gertatzen zen, adibidez, jarauntsia en bloc eskualdatzen zenean kausatzailearengandik horren jaraunsleengana. Gauzen aniztasun horietan, gauza gozpuzdunak barnera zitezkeen, baina aniztasunak eurak gorpuzgabeak ziren.
|
|
|
Horren barrena, Gaiok, lehenengo eta behin, gauzen taldeak sartu zituen, betiere talde horiek en bloc eskualdatzen zirenean (per universitatem) pertsona batengandik beste batengana; horixe gertatzen zen, adibidez, jarauntsia en bloc eskualdatzen zenean kausatzailearengandik horren jaraunsleengana. Gauzen aniztasun
|
horietan
, gauza gozpuzdunak barnera zitezkeen, baina aniztasunak eurak gorpuzgabeak ziren. Gaiok gauza gorpuzgabeen artean sartu zituen, orobat, betebeharrak.
|