|
2022
|
|
|
Egiari zor, iru ditzen zaidanaz, tokiko berri emailegoa baino, kronikari lana du gehien bat bete, molde jarraikian. Panpeia eta Allanderi zoakien Zuberoako berrien zabaltzea, baina
|
horien
partetik iturria doi bat agortua bezala zegon garaian, Jean Louis ek hartu zuen luma, Igarailea izenpetuz bidaltzen zituen berriak, ahal zuen guziez, ezin zuelarik irakurlea abisatzen zuela: " Xiberoko berririk ez düt bildü ez igorri ahal ükan aste hontan, Eüskal Herria utzi behar ükan baitut egün zonbaitez"().
|
|
|
Sarako Biltzarrean erran zidan Allandek, Jean Lahargou zenak zuela Herria astekarira hurbilarazi. " Gizon hori miresten nian, nonahi ikusten nian, kultur elkarretaratze handi guzietan, Herri Urrats, Nafarroaren Eguna, pastoral edo beste, mahai ttipi batean pausatuak zituen Herria astekariaren aleak zabaltzen, eta ahal bazuen bakoitzaren izen helbideak hartzen,
|
horien
harpidetzeko xedez". Horrela zuen Allande Herriaren saretara" bildu".
|
|
|
" Nork ez du ikusi gure Lahargou bertsularietan, antzerki, kirol edo kristau bestetan, Herria azaoa besoan?" zioen oraino Emilek. Zerbitzu
|
horien
guzien ordaintzarik sekula onartu gabe. Zoritxarrez, eritasunak hilabete soil batez eraman zuen" gizon arrai eta bringoa", 1992ko abenduan.
|
|
|
Euskara baizik ez zekitenak: 2.900 lagun,
|
horietatik
2.100 Lapurdin, 500 Nafarroa Beherean eta 300 Zuberoan. Elebidunak:
|
|
|
Altzürükü, Barkoxe, Atharratze, Arhane, Eskiula, Iruri, Santa Grazi, Maule, Arüe, Gotaine Irabarne, Urdiñarbe, Larraine, Lanbarre, Garindaine, Mendikota eta Ligi. Baina her ri
|
horien
kontu emanak diren berri gehienak berri orokorrak dira, hala nola pastoral bat halako herrian jokatzen dena, maskaradak halaber, edo dantzari eguna edo beste. Orokorrean, berriak ez dira herri bati hertsiki lotuak baina zuberotar lurralde osoaren kontu dira ekarriak.
|
|
|
Artikulu
|
horiek
, gutiz gehienak bederen, ez dira izenpetuak, salbu zenbait, A. S. hizkiez, hots Allande Sokarros, eta horiek dira gertakari politikoak (gasbidearen kontrako gatazkak) eta mendiari lotutakoak (Bortükarien ibilaldiak). Allandek bazituzkeen beste artikulu batzuk ere idatziak, izenpetu ez zituenak, adibidez pastoral eta maskaraden ingurukoak.
|
|
|
Artikulu horiek, gutiz gehienak bederen, ez dira izenpetuak, salbu zenbait, A. S. hizkiez, hots Allande Sokarros, eta
|
horiek
dira gertakari politikoak (gasbidearen kontrako gatazkak) eta mendiari lotutakoak (Bortükarien ibilaldiak). Allandek bazituzkeen beste artikulu batzuk ere idatziak, izenpetu ez zituenak, adibidez pastoral eta maskaraden ingurukoak.
|
|
|
Izugarriko burrunba egiten baitzuen traste hark!
|
Horiek
segur trenez itzuli zirela! Eta bai gu ere!
|
|
|
Egun, 10 urteko gazte bat euskaraz hitz egiten entzutea Zuberoan, ia mirakulutik dago. Are larriagoa, txikitatik erdaldun gisa hezitzen dira haur
|
horiek
eta, gurpil zoroarena ezin geldiarazirik, haur eta gazte erdaldun hauek are erdalduntzenago dute ingurugiroa, euren etxekoetatik hasita. Horiek horre la, Zuberoa mitikoa, euskal kulturaren gotorleku ezin hartutakoa, mito hu tsa dela argi geratzen da.
|
|
|
Are larriagoa, txikitatik erdaldun gisa hezitzen dira haur horiek eta, gurpil zoroarena ezin geldiarazirik, haur eta gazte erdaldun hauek are erdalduntzenago dute ingurugiroa, euren etxekoetatik hasita.
|
Horiek
horre la, Zuberoa mitikoa, euskal kulturaren gotorleku ezin hartutakoa, mito hu tsa dela argi geratzen da. Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Eus kal Herriko beste bi herrialdeei alderatuta, ez dugu berezitasunik...
|
|
|
duela hogeitamar urte ikastolaren bultzatzaileei aurpegiratzen zitzaizkien aitzakia zitaletan tematuak.
|
Horiek
horrela, eta mugak muga, bakoitzak nahi duena pentsatzeko eta egiteko askatasuna duelakotz, Santa Grazik eskubidea dauka ikastolari uko egiteko eta pastoraleko afariaren prestakuntza nahi duenaren esku uzteko. Eskubidea dauka, bai..., euskaltzaleek jokaera horren hazle ez izateko haizu duten bezala eta, beraz, pastoral osteko afariari muzin egiteko aukera izango duten bezala.
|
|
|
Badirudi —eta hau ere uste dut jada adierazi dudala— euskararen egoera nolabait" hobea" zela haren alde gogor borrokatu behar zen garai haietan. Haatik, borroka garai
|
horietara
, beharbada, itzultzeko unean gaude, ikusiz Frantziako Estatuaren aldetik itsuke riaren jarreretara berriro lerratzeko joerak daudela. Ikastolen aldeko urratsak egin dituzten tokiko botereen aurka egiteak, hizkuntza gutxituen Europako hitzarmenaren izenpetzea berresteari oraindik ere uko egiteak eta, orokorki, Paris aldetik ufatzen sumatu daitekeen jakobinismo berrindartu baten haize beltzak...
|
|
|
Ikastolen aldeko urratsak egin dituzten tokiko botereen aurka egiteak, hizkuntza gutxituen Europako hitzarmenaren izenpetzea berresteari oraindik ere uko egiteak eta, orokorki, Paris aldetik ufatzen sumatu daitekeen jakobinismo berrindartu baten haize beltzak...
|
Horiek
guziek iragar diezagukete jazarpen garaiak bueltan direla eta, ondorioz, borroka egin beharrarenak ere. Geroak argituko du...
|
|
|
Jakin 66 biak uztar daitezkeela erran daiteke azkenean. Itsuskeria, bai, euskaraz dauden etxe, etxalde edo auzoen izen
|
horiek
ortografia frantsesa oinarritzat harturik egin baitira. Itsukeria, berriz, hautetsi horiei okerrean daudela eta euskarazko grafia besterik dela erraten bazaie... eta euren ustezko jakintzaz oso seguru daudela erantzuten dutelarik.
|
|
|
Itsuskeria, bai, euskaraz dauden etxe, etxalde edo auzoen izen horiek ortografia frantsesa oinarritzat harturik egin baitira. Itsukeria, berriz, hautetsi
|
horiei
okerrean daudela eta euskarazko grafia besterik dela erraten bazaie... eta euren ustezko jakintzaz oso seguru daudela erantzuten dutelarik.
|
|
|
Euskarari errespetu eza agertze horren aurrendaria Sohüta herria izan zen, hango udal zinegotziek, orain dela zenbait urte, euskararen idatzizko arauez jakinean izan zitekeen inori ere argibideak eskatu gabe, Hoki auzoko etxaldeen izenak ustez euskaraz ezarrarazi baitzituzten. Oraindik ere bide bazterrean age ri dira ohol
|
horiek
, gure hizkuntzarekiko ezaxolaren eta begirunerik ezaren seinale. Makurbide honetan, urte andana geroago, jarraitzaile izan da Urdatx Santa Grazi herria, han ere etxaldeen baina auzoen izenak ere sasieuskara batean jarrarazi dituztelarik.
|
|
|
Egia aitortzearren, Urdatx Santa Grazi ko udalaren euskararekiko ezaxola —etsaigoa ez esatearren— denen jakinean izanda, nolabait harritzekoa zen ere euskararen plazaratzeko erabaki ho ri hartzea! " Euskarazko" seinale
|
horiek
ikusi eta, dena den, begi bistakoa geratu da euskaldun batzuk —Urdatx Santa Grazin gehien gehienak halakoak baitira, baita udal zinegotzien artean ere— izan daitezkeela euskararen etsai zorrotzenak. Seinale horiek, beraz, ahoskera batekoan eginarazi dituzte eta oro har frantsesaren idazkeran oinarrituz.
|
|
|
" Euskarazko" seinale horiek ikusi eta, dena den, begi bistakoa geratu da euskaldun batzuk —Urdatx Santa Grazin gehien gehienak halakoak baitira, baita udal zinegotzien artean ere— izan daitezkeela euskararen etsai zorrotzenak. Seinale
|
horiek
, beraz, ahoskera batekoan eginarazi dituzte eta oro har frantsesaren idazkeran oinarrituz. Hori ez da harritzekoa, zeren eta, jende horrentzat, frantses hizkuntza baita ukatu eta ukitu ezineko erreferentzia, inoiz ere zalantzan jar ez daitekeena... euskararen kontuarekin eta bereziki idazkerarekin, aldiz, nahi dena egin daitekeelarik!
|
|
|
Jatorriz behintzat, bertakoak ziren ere Bigarren Mundu Gerraren aurretik eta ostetik euskaltzale sutsua izan zen Albert Constantin mediku eta hautetsia eta XVIII. mendean bizitu zen Jusef Egiategi historia ikertzaile eta filosofoa. Gauzak horrela, Urdatx Santa Grazik esker txarra die, zinez, atzoko eta gaurko euskararen zaintzaile izan ziren eta dauden seme
|
horiei
. Herri menperatu bateko tragediaren isla...
|
|
|
Orain dela gutxi, berriz, Mitikile Mendibile Larroriko udalak dio makurbi de horri eutsi, hemen ere etxaldeen izenak, denen agerian, euskara traketsean eman dituztelarik. Sohütaren kasuan erran bazitekeen euskararen gaitzeste garaie tan ginela oraindik, aitzakiazko argumentu horrek ez du balio Urdatx Santa Graziren eta Mitikile Mendibile Larroriren kontura, hemengo hautetsiek jokabide deitoragarri
|
horiek
bultzatu baitituzte euskararen araubideez axola duten hainbat erakunde edo zerbitzu ofizial indarrean izanda gaur egun: Euskal tzaindiaz gain, esaterako, Euskararen Erakunde Publikoa eta Xiberoa Herri Alkargoaren Eüskara zerbitzua.
|
|
|
Euskal tzaindiaz gain, esaterako, Euskararen Erakunde Publikoa eta Xiberoa Herri Alkargoaren Eüskara zerbitzua. Hortaz, aurreko garai batzuetan baino kontrako jarrera jakin batekin hartu dira euskarari gutxiespena edo harekiko garrantzi es kasa ageri agerian uzten duten erabaki
|
horiek
. Gutxiespena eta garrantzi eskasa... jende horrek, ordea, sekula santan erakutsiko ez lukeena frantses hizkun tzaren aldera.
|
|
|
Euskararen inguruko" giro on" horren mugak edo itxurazko izaera, dena den, udal batzuek hartutako makurbide
|
horiez kanpo
ere ikus daitezke. Hala, afixa edo kartelen kasuan, Zuberoan gaur egun oso oso gutxi baitaude euskaraz zerbait agertzen dutenik... euskal kantari edo soinulari talde izen batzuk edo kantaldi nola talo eta xingar —hori ez delarik zubereraz ere gainera! — bezalako hitzak ezik!
|
|
|
Alabaina, joan zaigun 2013 honetan ere hala gertatu da, Sohüta herriak oholtzaratu duen René Cassin trajeriaz gain, Mixel Etxekopar irabarnetarrak idatzitako Ederlezi pastorala ere ikusgai egon baita. Baten batek pentsatuko du, beharbada, Ederlezi ez zela" egiazko" pastoral bat, udan aspal didanik eman ohi diren ikusgarri jendetsu
|
horietarik
bat ez baita izan eta, aktore kopuru gutxikoa izateaz gain, bi ordu baino laburragoa baitzen. Ikusmolde horietan guzietan okerrean izango da, baina.
|
|
|
Baten batek pentsatuko du, beharbada, Ederlezi ez zela" egiazko" pastoral bat, udan aspal didanik eman ohi diren ikusgarri jendetsu horietarik bat ez baita izan eta, aktore kopuru gutxikoa izateaz gain, bi ordu baino laburragoa baitzen. Ikusmolde
|
horietan
guzietan okerrean izango da, baina. Izan ere, pastorala edo traj eria ez da definitzen plazaratu egiten den garaiaren arabera, aktore kopuruaren neurrira edo luzera kontu baten ildotik...
|
|
|
jende anitzek uste dutela pastoralaz zerbait dakitela, ezer gutxi dakitelarik ordea... Udan ematen diren trajeria
|
horien
ikustera datorren jendetza handiaren artean egonda edo pastorala eman osteko azalpen edo iritzi trukatzeetan, sekulako astakeriak entzun daitezke, kasu gehienetan, egia esan, euskaraz gutxi dakitenen edo euskal kulturaren mundutik aski aldenduak direnen ahotan entzuten direnak. Bai, nonbait arazoa da pastoralen jarraitzaileen kopurua horrela handitu egin dadin, euskal kulturaren ezagupena eta bizipenak nabarmen gutxiagokoak direlarik.
|
|
|
Bai, nonbait arazoa da pastoralen jarraitzaileen kopurua horrela handitu egin dadin, euskal kulturaren ezagupena eta bizipenak nabarmen gutxiagokoak direlarik. Beste gisa batera esanik, egungo pastoralzale ugari frantximanten (erdaldunen) edo erdi frantximanten mundutik datoz, eta
|
horiek
zabaltzen duten ikusmoldea —eurena izan dezaten zilegi bada ere— errealitateetatik aski urrundua dela erran daiteke. Euskararen eta euskal kulturaren munduetan murgildua ez dagoen kopuru handi horren eraginez, pastorala pixkanaka pixkanaka eraldatzen ari ez ote denez galdera datorkit gogora.
|
|
|
Hala, adibide bat bakarrik hartzearren, badirudi gaur egun pastoral" ederrik" edo ustez hala denik ez daitekeela izan dantza baleta landutako bat egon ezean edo jantzi distiratsurik agertu gabe!... Baina
|
horiek
ez dira, ezta inondik inola ere, pastoralaren funtsezko esanahi bateko baitezpadako ekaiak... Hortaz, bide horre tatik jarraituz, arriskua bada trajeriaren funtsa, muina, mamia eta eitea edo itxura nahasi egin daitezen.
|
|
|
Dakidanez, Jean Mixel Bedaxagarrek hautua egin du aktoreen kopurua hogeita hamar batera mugatzeko,
|
horiek
denak neskak edo emakumeak izango di relarik. Satan dantzariak, ostera, mutilak izango dira.
|
|
|
Hor ere, pastoralak azken hamarkada hauetan berarekin dakarren kontraesan nagusi bat: horretan partaide izan nahi du tenak asko izatea eta
|
horien artean
euskaradunak oso gutxi! Hor ere, azken batean, euskararekiko zinezko axolarik eza eta errespetu falta...
|
|
|
Bai, aldatu ez direnak dira funtsezko arauak; oso guti dira. Bi talde behar dira, bata bestearen arerio direnak, talde
|
horiei
erraten zaie, urdinak eta gorriak, edo giristinoak eta turkoak; urdina zeruaren kolorea da, eta gorria infernuarena.
|
|
|
Zeintzuk dira funtsezko arau
|
horiek
–Zertan aldatu da?
|
|
|
Aurretik irakurtzen zen gehiago, baina gero izan dira euskararen aurkako eraso
|
horiek
, eta transmisioaren etetea parte handi batean. Xiberotarrek euskara gehien irakurtzen dugu, hain zuzen ere, pastoraletan.
|
|
|
Eta, gero, Txomin eta Ramuntxoren hiltzea. Urte
|
horietan
dut abertzaletasun kontzientziaren hartzea, eta euskaldun kontzientzia ere bai. Zuberoatik kanpo, hala ere!
|
|
|
Oroitzen naiz, han ginelarik, galdegin ziotela kantatzen zuen kantu haietarik bat kanta zezan, eta berak, niri begi keinua egin eta" Gu gira Euskadiko, gazteri berria..." hasi zen kantatzen. " Zozoilo
|
horiek
ez dute tutik ulertuko!", erranez bere baitan.
|
|
|
Gertatu ziren berri faltsu ho rien hedatzeak guri bitxi iruditu zitzaizkigun. Zurrumurru
|
horietarik
batzuek pentsarazi ziguten ez zutenez gure laguna harrapatu, edo tirokatu. Popo ez zegoen ar matua, hori segurtatzen ahal dugu.
|
|
|
Erakunde
|
horiek
borrokaren ondorio izan dira, nolabait. Eta IK k eraman duen borrokaren ondorio ere bai.
|
|
|
Gaur egun Euskararen Erakunde Publikoak bultzatzen duen politika hori da. Euskaraz bakarrik zegoena ere, gorde genituen gure eremu zaindu
|
horiek
ere frantsestea. Hori ez da elebitasuna, hori diglosia da.
|
|
|
idazmakina, faxa, teletipoetako aparailua, eta Internetik gabeko eta pantaila beltzeko konputagailu geldoak. Tresna
|
horiekin
saiatu ginen Allande eta biok Euskaldunon Egunkariako ‘Estatuak’ saila aurrera eramaten, 1991ko udatik aurrera. 21 urte bete berritan, bekadun gisa egindako bi hilabeteak ziren nire esperientzia bakarra; hutsaren parekoa, alegia.
|
|
|
" Eta maita Herria üken dezadan plazera 116 eüskalkialat! Haren mintzoa, hiztegi aberatsa," rr" eta" r"
|
horien
erabilteko manerak, bizi gireno aranatüren dira gure beharrietan...
|
|
|
Allande Socarrosek, hainbat lankidek bezala, erakutsi zuen irakurleek po sible dutela euskaraz munduko berri ongi ezagutzea eta gertakari
|
horien
erroak eta ondorioak sakonki ulertzea. Egunkariaren –eta geroago Berriaren– ekarpenetako bat izan da euskarari balio oso bat ematea, erran nahi baita, euskal irakurleei informazio osoa lortzeko aukera ematea, beste hizkuntza batera jotzeko beharrik gabe.
|
|
|
Korsikako eztabaidak edo Belgikako gobernua osatzeko zailtasunak, adibidez, ez dituzte berdin ikusten Frantziako hedabideek. Horregatik ere, eta ez euskaraz irakurtze hutsagatik bakarrik, beharrezkoa ikusten zuen nazioarteko gai
|
horiek
lantzea. Hots, munduko berriak euskaraz irakurtzea hizkuntza askatasun bat izateaz aparte, askatasun politiko bat da herri honentzat.
|
|
|
Allande Socarrosek beti sutsuki defendatu zuen Euskal Herriaren askatasuna, eta, kazetaritza lan
|
horiekin
, hein batez, askeago egin zuen. Baina horrekin ez zitzaion aski.
|
|
|
Kazetaritza lanak utzi zituenean, bere gogoetak idazten jarraitu zuen, blogetan bereziki. Gogoeta
|
horietan
, ahoan bilorik gabe kritikatzen zuen mugimendu abertzalearen azken urteetako bidea. Gogoeta horietan eguneratu zuen autonomiaren proposamena (urte batzuk lehenago Iparretarrak erakundeak aurkeztu zuena, zeinarengatik atxilotu zuten).
|
|
|
Gogoeta horietan, ahoan bilorik gabe kritikatzen zuen mugimendu abertzalearen azken urteetako bidea. Gogoeta
|
horietan
eguneratu zuen autonomiaren proposamena (urte batzuk lehenago Iparretarrak erakundeak aurkeztu zuena, zeinarengatik atxilotu zuten). Xeheki esplikatu zuen autonomia hura izan daitekeen autonomia mailarik gorenekoa litzateke.
|
|
|
" Nire bila etorri ziren. Tiroketa
|
horiek
jendea beldurrarazi zuten, eta batzuk urrundu egin ziren; bainan beste asko buru belarri sartu ziren, ni tarteko. Iparraldea Iparraldeko jendeak aintzinarazi behar zuen.
|
|
|
Etxearen jabeak erdi lasaitü güntüan erranez ezagütü züala, herriko seme bat zela eta bere ofizioa argazkilari zela. Balinba uste üken züala talde politiko baten bilküran ginela eta bera Bayrouren alderdikoa izatez bere eginbeharra" Enbatak edo Enbata zikinak" deitü abertzale
|
horien
egitaten begixtatzea zela. Funtsean berak Argiari egin zeion algarrizketan aitortzen züan bezala:
|
|
|
Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz güdülarien hiltzeak lazgarriko bihotz hunkidüra Iparralde osoan sorrerazi züan eta ondorioz honenbeste militante bultzatü sasiko güdükan sartzea. Allande
|
horietarik
zen.
|
|
|
Idazle, gramatikari, olerkari, irakasle, landareen bitartez sendatzaile, lasai aldi kurtso emaile, apaiz... jarduera
|
horietatik
bakoitzak bizilagun arrunt baten bizitza erraz beteko lukeelarik, Junes Casenave Harigilek, ordea, denak eraman ditu edo, hobeki erranda, daramatza gaur egun ere. Ezagutzen dutanenetik begikotasun handia datxikiot Junesi, langile porrokatua, abertzale suharra, zerbitzu emaile eskuzabala eta beste kalitate askotakoa baita.
|
|
|
Ez züan ez, gogoeta handirik eramanen beste hitz baten edireiteko, ützülpengintzak, artetarik, libertate osoan kurritü behar beitü eta segürtamen hau bi
|
hoiek
ontsa bazakien, beraz, üsüan erriño eta begi klixka batek eztabada güziak geldiarazten zütüan.
|
|
|
" lehen ürratsa askatarzünaren bidean", Hego Euskal Herriko aro hortako nausikeriazko estrategiari lotüak zitzeizkionek, ustekeria faltsüak hedatüz, ipar eta hego aldekoen arteko güdüka politiko arrunt batetarik harat, itsuski lerratüz, orgaren iraularazteko, indarrak eman zütüen eta ororen bürü, nolabait kausitü ere... Geroztik Allandek, sare sozialeko" Hitzapitz" izeneko bere blog günean, eskülarrürik jauntsi gabe eta noiz nahi bere izkiribüen ondorioen arrisküak goaitatüz, zorionez agitü ez direnak, jokütria edo manipulazio
|
hoik
, besteak beste, salatü behar zütüan... Alta Allandek Iparretarrak erakünteko militanteen gisa popülüaren askatarzünaren ikurra ez züan saihets etxekitzen.
|
|
|
Hala ere militante güzi
|
horien
begietan, argi, alkartarzüna, anaitarzüna ikus ten ahal zen eta mila bederatzü ehün eta lautanhogeita hiruko agorrilaren zazpi hartan, Landesetan, lagün horietarik baten herexa har eta txakürrek ihiztekatü ondoan... desagertü zen edo xüxenago izateko, balinba desagerrazirik izan zen. Zerbait berriren jakiteko nahian, urteak igaran ziren eta Allande bilatze lan güzietan zen.
|
|
|
Hala ere militante güzi horien begietan, argi, alkartarzüna, anaitarzüna ikus ten ahal zen eta mila bederatzü ehün eta lautanhogeita hiruko agorrilaren zazpi hartan, Landesetan, lagün
|
horietarik
baten herexa har eta txakürrek ihiztekatü ondoan... desagertü zen edo xüxenago izateko, balinba desagerrazirik izan zen. Zerbait berriren jakiteko nahian, urteak igaran ziren eta Allande bilatze lan güzietan zen.
|
|
|
Ororen bürü hola deitzen zen hainbeste urtez parte hartü züan Bortükariak alkartean. Azken urte
|
horietara
arte, kasik aste ürrentze oroz, Xiberoan, edo Nafarroan, edo Biarnon edo Aragoian kurritzen zen, zelüa hunkitzen düen tinien gainti bai ta ere apalago ko mendixken zeharkatzen. Sail hortan ere bere jakitatea alimalekoa zen.
|
|
|
36 ebilaldi Eüskal Herrian". Nola ez datean harrigarri ere segürtatzen balinbada ibilaldi
|
hoik
oro esprabatü dütüala. Azken denboretan, nahiz eta noiztenka hatsalbo entzüten, Xiberoko Botzako mikroan, erreportajea beti ber ümore bizian egiten züan.
|
|
|
Güdükarte goxoek (Paueko presontegitik bi kideen libraztea ikusbidez) indarrak berritüz eta güdükarte txarrek (militanteen heriotza besteak beste...) egartüz. Haatik, azken
|
horietarik
ixil ixila bere korpitzan egartü düan tortürazalea, hortzetako mina izan da. Urte eta urtez haginetako minak, gaü eta egünak gastatü deitzo.
|
|
|
Orai hasiak dira hiru emanaldi emaiten. Azken hogei urte
|
hoietan
, Mendikotan, laborantxa eskolan. Bena egin üken düe Berrogainen bi aldiz, Mauleko Agerrian behin.
|
|
|
Allande Sokarros. 2007.05.25 eta 26ean izan zi ren emanaldi
|
hoik
. Ordüan mintzatü nintzan lehen aldikoz Allandereki, pausü denbora batetan.
|
|
|
Ez Allande, ez hintzan ertzo, bena bai ertzotürik maite gure lürraldea eta gure hizkuntza. Gazte denboran azkarki borrokatü hintzan, gei
|
horien
üngü rüan. Berantago hautetsi bezala ber helbürüarekin jarraiki dük:
|
|
|
Balda errekako bokaletik igaro eta berehala, Zenitzeko auzunetik ibiliko gara. Itsasertza ikaragarri itsustu duten eraikin handirik ez balin bada topatzen he men, kanpinak eta bungalow eremuak, ordea, nasai daude, eta
|
horiek
ere ez diete mesederik egiten ingurumenari.
|
|
|
Iazko abenduan, Artxiloako kurutzetik harat, itsasertzetik hurbilenik eratu tako xenda paratzen ari zirelarik, apur bat lurren barnera ibiltzerat behartzen zuen ibilbide seinalatuak. Une batez ere arretaz ibili behar da, pankartetan sei nalatuta izatetik bidearen galtzada gainean baitira emanak marka
|
horiek
, ze hazki L' Hyppocampe izen ponpotxa eman dioten etxe aberatsaren aurretik. Kirolzaleentzako eremu batetik pasa eta gero, xendak Santa Barba lur muturrera eta hementxe eraikitako kaperara geramatza.
|
|
|
Antzeman zen aurreko pastoraletan aldi oro egon ziren 3.500 edo 4.000 lagunen presentziak dakarren suhartasuna nonbait falta zela. Hala, gorrien multzo koen ateraldietan eta
|
horiek
botatzen zituzten ahoberokeriei ihardukitze oso oso gutxi egon zen ikusliarren aldetik.
|
|
|
Jean Louis Davant idazle eta euskaltzainak paratutako pastoraleko testuan, go rri
|
horiek
, frantsesek alegia, adierazten zituztenek bazuten zer haserretzerik eta aurkako oihuak pizterik. Alabaina, egia da ere pastoralak azken hamarkade tan pizten duen arrakasta jendetsuak publikoa eraldatu egin duela, eta gaur egun trajeria baten ikustera datozen askok ez dituztela horrenbeste ezagutzen Zuberoako herri antzerki zahar horren kodeak.
|
|
|
Ikusleen jokaera oro har motela hauteman bazitekeen ere, oholtzan jardun zuten ia 70 aktoreen jokoa lehiatsua eta kartsua izan zen, burutik buru.
|
Horien
joko egite serio eta kartsuan ez zitekeen batere nabaritu pastoral honen oholtzara eramateko pairatu izan dituzten egundoko nekeak.
|
|
|
Izurritea bizienean zegoelarik, 2020ko udaberrian, antolatzaileek urte batez atzeratzea beste irtenbiderik ez zuten izan. Are gehiago, urte horren amaieran eta aurtengoaren hasieran mustrakei edo trebaldiei ozta ozta be rrekin ziotelarik,
|
horiek
berriz eten behar izan zituzten, aktore batzuek gaitza harrapatu ondoren. Hala eta guztiz ere, saioak berrabiaturik, Battitta Berrogain errej entaren eta Sophie Larrandaburu kantari trebatzailearen aginduetara astean birritan bilduz, uztailaren amaierarako prest izatea lortu dute Abdelkader antzeztu dutenek.
|
|
|
Trajeria baten historia llabürpena den lehen perediküaren emailea dateke Jean Claude Barthaburu, eta hori eginen dü bi agerraldietan. Historiaren erakaspenak lau aizetara zabaltzen dütüan azken perediküarentako, berriz, bost emazte dirateke,
|
horietarik
bata bi agerraldietan ariko delarik. Lehen agerraldikoak dütükegü:
|
|
|
Sinple sinpleki, eta hatsarre hontan pürü, züberotarrez izkiribatürik izan diren gaüza elibat, lehenagokoak nahiz oraikoak, irakurtez bi botzetara, bi jenteren arteko kumersa gisan. Lehen lehen entzügei
|
horietan
dirateke, arren, Émmanuel Inchauspé züberotar hizkuntzalari famatüak hontü zütüan ‘Iturriagaren elhestaldiak’ bi botzetako kumersak eta haur literatürako pasta elibat ere.
|
|
|
Allande Socarros euskaltzain urgazleak eüskararen saileko bere jakitateak ekarriren dütü eta Marcel Be daxagar eüskarazko irratilari ohiak, berriz, eüskaraz düan trebetarzünaz gain, jakintza teknikoak ere ekarriko dütü. Bi arizale
|
horien
helbürüa –berriz ere erraiteko–, eüskararen aspaldiko denboretako ahozkatzearen jakilegoaren zabaltzea dateke. Poscast delako baten, teknika moldadüraren aldetik, hontzeko maneretan lagüntzale baten beharra ükenik, Dominique Barreix jüntatü zaie Sü Aziakoer.
|
|
|
Egia da hor, amak bere sentimentüak, bere alageratzea ala sofritzea zonbait aldiz aipatzen dütüala biziko istoria eta anekdota ttipi
|
horietan
, beraren usteak eta enjogidüra intimoak artetarik.
|
|
|
Hitz gütiz, gaüza hanitx hunkitzen dü istoria llabür
|
horietan
: lehe nago ko laborantxa, ekoizte hanixtarzüna Züberoako etxalte batetan, gizaldi bakoitxaren leküa eta egitekoa familia handi batetan (15 bat pertsona ber hegatz pean!), ezkontze" arranjatüa" eta gazteen amo dio nekeziak XX. mente hatsarrean, errejentsa gazte baten entrabalak Züberoako he rri ttipi eta baztertü horietan Bigerren Mündü Gerla beno lehen, bi min tzaje ezbardinen ar teko joküa (eüskara güneko mintzajea eta frantses kanpotiarra) eta gorabeherak eüskara elebakoitxeko züberotar laborari gizartean, züberotar emazte gazte batentako" gizarte igangailüa" eta frantses min tzajearen bidezko emanzipazionea...
|
|
|
Hitz gütiz, gaüza hanitx hunkitzen dü istoria llabür horietan: lehe nago ko laborantxa, ekoizte hanixtarzüna Züberoako etxalte batetan, gizaldi bakoitxaren leküa eta egitekoa familia handi batetan (15 bat pertsona ber hegatz pean!), ezkontze" arranjatüa" eta gazteen amo dio nekeziak XX. mente hatsarrean, errejentsa gazte baten entrabalak Züberoako he rri ttipi eta baztertü
|
horietan
Bigerren Mündü Gerla beno lehen, bi min tzaje ezbardinen ar teko joküa (eüskara güneko mintzajea eta frantses kanpotiarra) eta gorabeherak eüskara elebakoitxeko züberotar laborari gizartean, züberotar emazte gazte batentako" gizarte igangailüa" eta frantses min tzajearen bidezko emanzipazionea...
|
|
|
Euskara" diskriminagarri" daukaten euskal herritar
|
horiek
|
|
|
Orduan, euskararen ez ofizialtasuna salatzen zuen Allandek, euskara idatziaren pre sentzia handiagoaren eraginari buruz bere dudak agerraraziz edo pastoralaren arrakastaz" kontraesan" hori salatuz: arizale izan nahi duten herritarrak anitz dira baina
|
horien artean
euskaradun guti, gero eta gutiago.
|
|
|
Azkena 2019an Maule Lextarre izan zen, Elkar argitaletxeak publikaturik Arian eus kara ikasteko metodoa sailean. Züberoa Herria – Le Pays de Soule (2013 Elkar) liburu
|
horietarik
beste bat da, liburu elebidun zuberera frantsesa, Jean Louis Davanten kolaboraziarekin idatzirik, azken honek Zuberoaren historia aurkeztea bere gain hartu zuelarik. Liburu horren hiru kapitulu hautatu ditugu hemen argitaratzeko.
|
|
|
Harekin liburu eta hiz tegi ttipi batzuk argitaratu zituen.
|
Horietan
ere hautu bat egin dugu, hiru lagin adierazgarri eskainiz hemen.
|
|
|
Zuberera/ Euskara batuan egin zuen aitzinsolas bera. Hiztegi
|
horietan
zubereran diren hitz propioen baliokidea euskara batuan ematen zuen. Aitzinsolasean lauzpabost egia agerian ematen zi tuen:
|
|
|
Ziberoko Egünaria (18871914) liburuaren aitzinsolasa dugu. Urtean behin agertzen ziren almanak
|
horiek
zubereraz idatziak ziren lexiko aberats eta orain baino mailegu gu txiekin. Hilabeteetako izenak adibidez:
|
|
|
Allandek erraten du hor ez zuela uler tzen nola geroztik latinisatu ziren. Orduko" xuri" en eta" gorri" en arteko bo rrokaren testuinguru politiko eta erlijiosoa azaltzen du, almanak
|
horiek
xuriek idatziak zirela, hots hizkuntzaren sustatzale zorrotzak ziren euskaldunfe dedunek idatziak. Azken zatian Paris ondoan bizi zen Jean Félix Larrieu me diku mauletar eta euskaltzain urgazlea aurkezten zuen, hura izan baitzen almanakaren arduraduna kasik denbora osoan.
|
|
|
Allandek idatzi zituen testu lagin batzuez gain, inkestatu gisa egin zituen hiru elkarrizketa argitaratzen ditugu hemen.
|
Horietan
Allanderen boza entzuten dugu eta abertzalea deskubritzen dugu, bere politika militanteren ibilbidea kontatzen baitu. Allanderen bizitzaren alde hori izigarri garrantzitsua zen, eus kaltzalearen ibilbidetik bereizezina.
|
|
|
Hots, artikulu, liburu zati eta elkarrizketa
|
horien bidez
Allande Socarros zenaz ikuspen orokorra izanen duzu, irakurlea. Jarraian diren hamabi le kukotasunekin hobeki ulertuko dira haren nortasuna eta etengabeko lana eus kararen eta Euskal Herriaren alde.
|
|
|
Liburu honen bigarren zatian hamabi lekukotasun ematen ditugu, denak gizonek eginik euskara batuaz ala zubereraz, lekuko
|
horien
deituren ordena alfabetikoan lerrokatuz. Horiei esker Allande Socarros hobeki ezagutuko dugu.
|
|
|
Kazetaritza lan horren ezaugarri bat zen euskal irakurleei informazio osoa euskaraz ematea, euskara bes te edozein hizkuntza mailan jarriz, eta hori Euskal Herriko ikuspegiarekin.
|
Horiek
izan ziren Allanderen betiko nahia eta lana.
|
|
|
Hark ere Allan deren dohainak eta bizitzan jarrera azpimarratzen ditu: " Laudoriotan ari tzea ez zuen Allandek maite; ekintzetan, ordea, hor han hemenka ekimenak antolatzen eta ekitaldiak moldatzen, maisu eta eragile gorena zen Socarros(...) Zuberoako lurrak ematen dituen giza seme alaba aparteko
|
horietarik
euskararen mundura etorria". Andresek erraten du orain guri zaigula Allandek ireki dituen lan ildoak jarraikitzea eta, Lehen hola, orain hala, gero ez jakin nola Bela zaldun zuberotarraren atsotitzaren azken zatia ezeztatuz, badakigula, partez bederen, Allanderi esker zer egin etorkizunean.
|
|
|
Hotz handiak egiten baditu aterbeen kopurua ugalduko da, batez ere ospitaleak bezalako eraikuntza publikoak baliatuta. Azkenik, premiazko neurri
|
horien
hirugarren maila, hotzaldi iraunkor eta handien ka suan erabiliko da, administrazio batzuen egoitzak gaueko aterbe bilakatuta. Bestal de, bizitegirik gabe direnei argibideak emateko eta, hala behar izanez gero, laguntza ekartzeko, telefono zerbitzua martxan jarriko da.
|
|
|
Neurri
|
horiek
neguan bakarrik gauzatzea ez dela nahikoa aipatu zaiolarik, Simone Veilek gabezia gorrian eta egoera nekean bizi diren herritarrentzat bes te ahalbiderik badela erantzun zuen, hala nola, RMI deitutako xedapenak es kainitakoak. Beste irabazpiderik ez duten herritarrek eskura dezaketen dirulaguntza hau 725.000 lagun inguruk jasotzen dute gaur egun Frantzian.
|
|
|
Ezen, goizaldean, dantzari taldeak hainbat herritan banatuta zeudelarik, haue tatik bat Maulen zegoen. Eta zer uste duzue egin duten, bada, euskal dan tzari gazte
|
horiek
–Frantziak hainbeste espantuka ospatzen duen 1945eko maiatzaren 8ko garaipeneko ospakizunen aurretik dantzatu, Maule eta ingurue tako zinegotzi, gudukari ohi, jandarina buruzagi eta abarren begibis tan...
|
|
|
Allande Socarros eta Xiberoko Botza: lagüntzale, kronikalari eta administrazale azken hogei urte
|
horietan
....................................... 153 or. Jean Claude SÉHÉBIAGUE. Bortükariak................................................ 159 or. Andres M. URRUTIA.
|
|
|
lehenean Allandek berrogei bat urtez argi taratu zituen artikulu edo liburu zati hautatuak proposatzen ditugu, bigarrenean Allande ongi ezagutu zutenen lekukotasun batzuk. Banan banan ikusiko dugu zein diren testu
|
horiek
eta nola Allanderen lan ugari, ezberdin eta baliagarriak laburbiltzen saiatzen diren. Helburu nagusia da berrogei bat ur teko ibilbide emankor eta etenik gabeko horri ikuspegi orokor bat ematea.
|
|
|
Hasiko gara kazetari gisa aldizkari ezberdinetan idatzi zituen artikulu hautaketa batekin. Aldizkari
|
horiek
denak ez dira hemen agertuko, adibidez Zeruko Argia, Zuberoako Egia eta ondotik Abil hilabetekariak, Ekaitza aldizkari politikoa edo Argia astekaria.
|
|
|
Segidan, Euskaldunon egunkaria itxi ondoan, Berria egunkarian idatzi zuen Allan dek kazetari gisa 2008 arte eta gero kolaboratzaile gisa. Hemen hiru arti kulu argitaratzen ditugu,
|
horietan
idatzi zituen lehena eta azkena.
|
|
|
Liburu honen bigarren zatian hamabi lekukotasun ematen ditugu, denak gizonek eginik euskara batuaz ala zubereraz, lekuko horien deituren ordena alfabetikoan lerrokatuz.
|
Horiei esker
Allande Socarros hobeki ezagutuko dugu. Le kuko horiek denek Allande ongi ezagutu zuten, era batez edo bestez, eta lekukotasun sakon, zehatz eta hunkigarriak idatzi dituzte.
|
|
|
Horiei esker Allande Socarros hobeki ezagutuko dugu. Le kuko
|
horiek
denek Allande ongi ezagutu zuten, era batez edo bestez, eta lekukotasun sakon, zehatz eta hunkigarriak idatzi dituzte.
|
|
|
Hala, kabalen alharazteko edo lürlankako hon diren laborantxa eremüen zabaldüra osoa hanixko apürtü da. Hamar urte
|
horien artean
, eta Züberoa osoa kontütan hartzez, SAU eremü hein hori 25.576 hektaratarik 23.372 hektaratara igaran da, hots 2.204 hektararen galtzea. Laborantxarentako galdü diren lür eremü horik, zer egin dira ote?
|
|
|
Laborantxarentako galdü diren lür eremü horik, zer egin dira ote?
|
Horietarik
zonbait baleite lür auhertü edo tartatü ere diren, bena ontsatto, aldiz, etxe bastiarazteko eremü egin dira. Azken kasü hontan, horrek erran nahi lüke herri zonbaitetan laborariak gütitü direla, edo lür eremüen baliapenarentako antoladürarik ez dela plantan ezarri, nahiz bi arrazuak ere badirela.
|
|
|
Denek dakigü, Zuberoan haboroxeagoa den laborantxa ttipiaren gibel egite hori, Frantziatik haratago ere Europako Batarzünaren heinean eginik diren hau tüen ondorioa dela. Alta, zerbait gisaz beren hitza entzünarazi düe hebenko laborariek, bai eta politika kargüdünek ere, eta beste laborantxa süerte batentako asmatürik diren jokabideak kanbiaraztea edo pürü hebenko nahien eta beharrentako doitzea kausitü... gaine
|
horietan
xedatü bide horik Züberoako eta Ipar Eüskal Herri osoko laborantxarentako ez ditean orozbateko galbide izan. Arrisküa beita, bai seriosa ere, azkenean heben gainti baratüren den laborantxa heinttoa bazterren doi bat xahü etxekitzeko eta aizi narteen bai bakantza igaraileentako berdegüne segürtazale bera izan dadin.
|
|
|
Züberoako 17 laborari ziren egingei horri lotü eta ez zen segür en trebaleko hautu baten egitea izan. Ezi, laborari
|
horiek
deliberoa hartü zuen Les Chaumes gazna egile indüstrialariari ez haboro eznerik saltzeko, be ren esküko izanen zen gaznakagia baten plantatzeko gisan.
|
|
|
Eüskal Herri osoan eüskara bat baizik ez da! Astokeria handietan ari dira"
|
horiek
ez düe gure ber eüskara" edo" gük dügü egiazko eüskara emaiten" erraileak. Eüskarazko hamar hitzetarik zortzi, non ez den bederatzü, berberrak dira Eüskal Herri osoan eta ahozkatzetik horra dira desbardingoak.
|
|
|
Halerik ere, eüskarazko hitz bakant elibat herrialde bakoitxean edo probintzia zonbaitetan baizik ez dirade erabilirik. Eüskarazko hitz horik batuan sartürik agitzen ahal dira eta
|
horien
erran nahia ez da miraküiluz jakiten: ikasi behar da.
|
|
|
Libürütto honen moldatzeko, Ziberoko Egünariaren hogei bat urtetako zonbakietan agertü ziren 24 artikülü haütatü dütügü, hogeitabosgerren testo batentako, aldiz, zonbaki bakoitxean agertzen ziren erri eginarazteko istoria elibat ezarri dütügülarik. Hogeita lau artikülü
|
horien
haütüaren egitean, Ziberoko Egünariaren agerraldi bakoitxeko aipageien hanixtarzüna nahi üken dügü agerialat ekarri. Hala, libürüxkot honen irakurgeietan badira" xurien" eta" gorrien" arte ko güdüken agerpenak, Errepüblikako jokabideen, bai eta kargülanten, edo harginbeltzen nola ere 1905eko legearen salatzeekin, Historiako gertakari ospetsü elibaten aipaldiak, hala nola Üztailaren 14a edo Orreagako güdüka," xurien" jentarte antoladürako ikusmoldeak, bozkatze zonbaiten emaitzen iker tzea, Harizpe mariskala eta Ezponda (de Sponde) apezküpüa bezala eüskal pertsonaje aipagarri batzüen bizi ürratsen kontakizüna, Ligiko lamiñen zübüko alegiaren oritarazte bat, pelotakan aritzeko ordünko maneretzaz aipamen xehe bat... eta eüskararen alteko aipü eta abürüpen süharrak!
|
|
|
Ezagütürik den zerbait da" xuriak" zirela mintzajearen süstazale zorrotzak eta" gorriak"
|
horietarik
hanitx pürüfrantses hizkuntzaren nausigoaren alde kartsüki ari zirenak. Hala, eüskararen galarazteko eginik izan diren ürrats eta jokamoldeen aipatzean, üdüri lüke Ziberoko Egünariaren artikülü elibatetako zati zonbait orai düala güti izkiribatüak direla...!
|
|
|
Liburu batzuk: testu laginak 82 bakia
|
horietarik
bakoitxean" ehünka parte harzale" bildü zen, haboroxeak laborari mündükoak zirelarik. Arren, izaten ahal da Jean Félix Larrieutzaz gain," Atharratzeko taldeko" kide eüskaldünak ere izan ziren Ziberoko Egünarian izkiribazaletarik, bena segürtamen osorik ez dügü hortaz.
|