|
2000
|
|
|
deabruarekin itsasoratzen bahaiz, berarekin egin duk bidaia.
|
Gero
, Jainkoen kolera sortarazi zuten marinel akeoei bezala, aski izanen da gure lemazainak, dei misteriotsu bati amore emanaz gure untzia zilar bidera gidatzea, bidaia itzulbiderik ez duen amesgaizto bilakatzeko. Aski kalatxori bat hiltzea, itsasoaren mendekua pairatzeko.
|
|
|
Liburuari buruz egunkari eta aldizkarietan aipamen ugariak izan ziren eta horietatik adierazgarrienak jasoko ditugu hemen. Felix Ibargutxik(" Urrutiko parajeetatik hemengo oinazera", Zabalik, 1987XII, 2 or.) iruzkinean aipatzen duen lehenengo gauza Izuen... liburutik Marinel zaharrak honetara emandako aldaketa handia da, autorea kartzelan bost urte egon eta
|
gero
, guztiz bestelakoa dela esanez. Liburuaren estiloak eta gaiak aldatuak direla azaltzen du Ibargutxik:
|
|
|
Liburuaren giltza semiologikoa,
|
gero
aipatuko ditugun beste kritikoek bezala," Literatura eta iraultza" poeman aurkitzen du Ibargutxik: " Eszeptizismoa antzeman daiteke poema horretan, egileak hitzaurreko pasarte batean garbi asko errekonozitzen duen eszeptizismoa:
|
|
|
"... olerkiak egitearen iraunkortasun horren atzean beste egia hau agertzen zaigu nabarmen: bizitza eta poesia ez direla lehengo berberak izango, kartzela, tortura, zapalketa ezagutu eta
|
gero
. Poeta kontenplatzailea zen guk ezagutzen genuen Sarrionandia, poema simetriko miragarriak burutzen zituena, inguruaz eta" errealitate" deitu ohi dugun horretaz ezer gutxi arduratu gabe perfekzio formala bilatzen zuena; bien bitartean, bere militantzia beste xendra batzuetatik bideratzen zuen..."
|
|
|
Jakina, Joseba Sarrionandiaren bigarren liburua da sailkapen honetarako bidea ematen diona. Liburu honetan egileak autozentsura egin duela dio" Literatura eta iraultza" poeman ikus daitekeenez, eta Lauaxeta omendu eta
|
gero
, Aresti egiten duela etorkizuneko euskal olerkiaren buruzagi.
|
|
|
" Konpromezua eta kanpoko literatura" izeneko atalean (Laberintoaren oroimena, Baroja, Donostia, 1989 (97 or.) eta" Joven poesia vasca. Un acercamiento a la última producción poética", Congreso de literatura, Ed. Castalia, Madrid, 1989, 287 or.) Gudaosteko euskal poesiari begirada eman eta honela laburtzen du" inpresionismo joera estetikoetatik jarrera zeharo politikoetaraino etorri ginen, Arestiz
|
gero
edukiaren gainetik jartzen den lan lirikoaren kontzeptuak berriro hartzen duelarik indar birsortua." (97 or.)
|
|
|
Joseba Sarrionandiak liburuaren sarreran bertan adierazi bezala," literatura oro literaturaren literatura da", alegia, tradizio literarioaren oihartzunak islatzen ditu literatura orok.
|
Gero
bereziki aztertuko den Narrazioak liburuan ere irizpide honi beroni eusten dio Sarrionandiak, eta horretan eredu, maisu edo inspiratzaile dituen Kavafis, Pessoa, Auden eta XX. mendeko beste zenbait poeta handiren iritziko da, Iñaki Aldekoaren ustez: " Gure garaian poesia hoberenak literatur tradiziotik datozkigun isladak nahitaez errefraktatu behar ditu bere literaturan.
|
|
|
Liburu hau argitaratzean, irakurleek nahiz idazleek Sarrionandiarengan nortasun literario ongi definitu bat nabarmendu zuten, bai pentsamenduz bai lengoaiaz. Aipagarri da bestalde, nortasun literario horrek alde askotatik bere horretan aldagaitz dirauela oraindainoko liburugintza osoan,
|
gero
eta bereagoa delarik bere literatur lanen izaera delikatua, haien fintasun estetiko hain sentsoriala. Munduak sortu eta egoerak azaltzeko gaitasun berezia du, sakontasunez nahiz erliebez aurkeztuz aldi berean, tentsio narratiborik edo extasi poetikorik eragin gabe, intrigaren edo sentimenduen exaltazio pizgarriaren premiarik gabe, patxadaz eta neurriz aurrera eginez zabalera nahiz sakonera, leguntasunez eta dotoreziaz.
|
|
|
Zientziak eta positibismoak eskaintzen duen mundu ikuskera segurua baztertzen dute eta historiaren nahiz progresoaren kontzeptuak zentzu gabe bilakatzen zaizkie. Horretaraz
|
gero
, izakia hutsaren hurrengo da, eta olerkiak egin lezakeen bakarra bizi den unearen adierazpen agonikoa jasotzea da (288 or.).
|
|
|
Edorta Jimenezek honela goraipatzen du Linazisororen lorpena: " Zein erraz hasten den kondatzen, eta
|
gero
zelan sortzen dituen hari berriak, halako moduan non irakurlea ikaratu egiten den, jakingo ote duenentz idazleak guztietatik armoniatsu tenk egiten. Jakin, jakin du, alajaina" (Egunkaria)
|
|
|
Euskal literaturan, nik bene benetan gustukoak Sarrionandiaren ipuinak ditut.(...) Atxagaren Obabakoak ere bai;
|
gero
egin dituenak ez hainbeste...; Hasieran, berriz, Gabriel Aresti, Xabier Lete eta garaiko euskal idazleak irakurtzen nituen...
|
|
|
Etxekoak ere hor daude, Iñaki seme bakarraren inguruan, ordu heietan hemen gaindi aurkitzen ziren hiru belaunaldiak orotarat: aitatxi ta amatxi xaharrak, bat bertzearen ondotik denbora laburrez itzaliko direnak,
|
gero
Matin, aita, eta Maite, Iñakiren ama. Semea aski herabea da berenaz, nahiz frango azkarra den adineko.
|
|
|
Sosegurik ezak Andresengandik Luisengana, lehendabizi, eta bizitzaren muturreraino, geroago, eramango du protagonista. Oroitzapena, Debatik Donostiarako bidean zihoan autobusean izaniko sentimendu hura (zoriona?), birjintasuna galdutako memento haiek, Andresekiko hoztasuna, Luisekiko
|
gero
eta gertutasun handiagoak... Hori guztia bakardadea sentitzeraino.
|
|
|
Memoria ametsen osagai garrantzitsua ere bada, eta baita orainari ihes egiteko aitzakia moduko bat ere. Beharbada nire liburuko pertsonaiari hori gertatzen zaio, orainari ekiteko
|
gero
eta gogo eta indar gutxiago duela, eta lehenaldira jotzen du, lehengoaren eragina du. (...)
|
|
|
Sakontasun psikologikoa bere obran
|
gero
eta handiagoa den bezala, bere lanean badago gero eta lortuago dagoen beste sakontasun mota bat ere, estilistikoa edo dei dezakeguna. Ipuin hauek mundu literario koherentea eskaintzen digute, eta estilo finkaketa batez horniturik.
|
|
|
Sakontasun psikologikoa bere obran gero eta handiagoa den bezala, bere lanean badago
|
gero
eta lortuago dagoen beste sakontasun mota bat ere, estilistikoa edo dei dezakeguna. Ipuin hauek mundu literario koherentea eskaintzen digute, eta estilo finkaketa batez horniturik.
|
|
|
Testu barruko ezaugarriei so eginez
|
gero
, laudiarrak aniztasuna bilatu duela nabarmena da: honela, ipuin hauetan guztietan ikuspuntua, espazioa, denbora eta estiloa ezberdinak dira.
|
|
|
Liburu honetan antzematen da euskal literatura gazte hizkeran zein bizitzari hurbiltzen ari dela
|
gero
eta gehiago, eta horrek gure literaturari onurak baino ez dizkio ekarriko, izan ere, gazteengan literatura erakargarria izan dadin beharreko baldintzetako bat kontatzen diren istorioak gertukoak izatea da, fantastikotasuna martxan jarriz. (Gara II)
|
|
|
Zarauzko Lanbide Eskolako sortzaile eta zuzendari izan zen fraidea hartu du oinarri horretarako Andoni Egañak, haren bi argazki ikusi eta
|
gero
. Francoren aurrean ageri da bietan Egañak eleberrian Frai Kandido deitu duena.
|
|
|
Gari Berasaluzeren ustez," hasierako ataletan kosta egin zaio irakurlea kateatzea baina behin lortu eta
|
gero
, nekeza izango zaio eleberri hau esku artean duenari liburua baztertzea." (Gara II) Jose Jabier Fernandezek, ordea, honakoa uste du: " Ondorioz, orrialde batzuetan narrazioa argi eta itzal hauen artean galtzeko arriskuan egoten da, nondik jo jakingo ez balu bezala.
|
|
|
Lehen zatian plano bakarra aurkezten zaigun arren, bigarren zatitik aurrera aurreikusgarria zirudien narrazioa korapilotuz joango da. " Honela, partitzeko orduan liburu osoaren haria zena ez da azkenean kristal zati hautsi bat baino, ispilua eratzen duten kristal zati guztien arteko bat." (Egunkaria) Egileak berak dioskun bezala," Hasieran, beharbada, errealagoa, sinesgarriagoa da kontakizuna, baina apurka apurka
|
gero
eta gauza eta pertsonaia bitxiagoak hasten dira agertzen." (Egunkaria XII) Ondorioz, bigarren zatian aurrera egin ahala, eleberrian hiru plano ezberdin azaltzen zaizkigula ikusi ahal izango dugu. Hiru plano hauek bigarren zatiko lehen atalean egiten dute bat.
|
|
|
Gabiñak okerrera doan gizarte baten irudia eskaintzen digu:
|
gero
eta marjinatu gehiago dituen gizartea, hirugarren munduaren egoeraren okertzea ekarri duena, eta lehen munduaren barruan ere desorekak areagotu egingo dira. Honela, Ipar Amerikako eskuindarrek zerbait egiteko beharra ikusiko dute:
|
|
|
Bestalde, ipuin bilduma honetan zehazgabetasunetik zehaztasunera doan gradazio bat ikus dezakegu: izan ere, hasierako ipuinetan ez da kokalekua zehazten eta
|
gero
guztietan kokalekua zehazten hasiko da. Batzuetan denbora eta espazio oso zehatzak irudikatuko ditu:
|
|
|
Bilbo, Donostia, Baiona; abuztuak 3, uztailak 10,... Horretaz gain, liburuak aurrera egin ahala,
|
gero
eta hausnarketa gehiago eskaintzen dizkigu. Horietako batzuk Euskal Herriko egoeraren ingurukoak dira:
|
|
|
Bere gainerako lanak aintzat hartuz
|
gero
, bere narrazioetan behin eta berriro errepikatzen diren elementuak ikus ditzakegu eleberri honetan ere: itsasoa, uhartea, arrantzaleak, portua,...
|
|
|
Hizkuntza berria aldarrikatu du Edorta Jimenezek, hiria euskaraz deskribatuko duen hizkuntza. " Eta
|
gero
obrak motzak badira euskaren aldetik edo, bilaketaren ondorioz lortuko dugu geure obrak sinesgarriak izatea. (Egunkaria 1991XII)
|
|
|
Haatik, egileak dioskunez," nahiko garratza da, eta ironiaz betea; batere ez idealista." (Asurmendi, Mikel: Argia)"
|
Gero
, ironiarekin batera, samurtasuna ere badagoela" aitortu zuen. (Berasaluze, Garikoitz:
|
|
|
Baina, gazte batek zozoa hiltzean, Iñakik amorruz gaztea hilko du. Honela, lehenik kartzelara eta
|
gero
eroetxera daramate. Hortaz, antza denez, zozoa ilusioaren islada da, eta are gehiago, istorio honen bidez elkarrenganako begirunearen beharra azpimarratzen dela ere esan genezake.
|
|
|
Argia aldizkarian ere honakoa aipatu zuen: " hasierako helburua zen pixka bat poliziakoa egitea, nahiz eta
|
gero
falso poliziakoa atera den." (Argia 1739)
|
|
|
Bestalde, ipuingintzak indar berezia hartuz doa. Izan ere,
|
gero
eta gehiago dira argitaratzen diren ipuin bildumak. Gainera, flash moduko ipuin laburra deituriko joera (bi orrialde edo bakarrekoak) ere zabaldu da.
|
|
|
1999 Ipuin deslaiak, narrazioa (gazte literatura),
|
Gero
(Ekilore).
|
|
|
1990 Poza eta
|
gero
, poesia, Susa.
|
|
2001
|
|
|
(15.or.)" dena den, ez duk, ez du burua bueltatzen. Arkupetik
|
gero
eta gehiago aldenduz Aiuntamentua eskubialdera utziaz" Zamudio" ren terrazerantz zuzentzen ditu pausoak. Atzekoak berriz basket ekipo baten formazio eran abantzatzen dute:
|
|
|
Alferrikakoa da hipotesiak planteiatzea, kontaketa behin eta berriro eten egiten baita: (31.or.)" Historia batek behar bezala kontatua izateko planteamendu bat behar du lehendabizi, desarroilo bat
|
gero
eta azkenik desarroilo horren emana izanen den ondorio bat". (44.or):
|
|
|
Barrote gurutzatu oztopo aurrean zatiturik lehendabizi, baina zuzenki inklinazio fijo batekin sartzen den argia
|
gero
nire gainean sapaiko ispilua zuritasun batetan galtzen duen formarik gabeko hodei sendo bat egiten denean, karilonaren hots disarmonikoa argiasun masa horretan eroria, erresonanzia guztiaz desjabeturik, pauso gaizki eman bat bezala irentsia izanen dela jakiteko. (86.or.)
|
|
|
Ingurune honetan, euskal argitaletxe berriak (Etor,
|
Gero
, Lur,...) eta lehenago sortutako aldizkariak (Jakin, Zeruko Argia, Anaitasuna,...) sendotu egin ziren. Dakusagunez, berrikuntza garaiak dira, besteak beste, lehenago aipatu dugun G. Arestiz gain, K. Mitxelena filologo ospetsuak() edo J. Oteiza (1908) eskultore ezagunak eragindako berrikuntza urteak, hain zuzen.
|
|
|
R.M. Albérès kritikoaren aburuz, Nouveau Roman delakoak urteetan iraun zuen eta edukia/ forma arteko bereizketa gaitzetsi zuen. Egile hauen iritziz, gizakia mundu absurdoan bizi da,
|
gero
eta ilunagoa eta ulergaitzagoa bihurtu zaion munduan. Horregatik, nobela bat idazten dugunean, ezinegon hori modu egokian adierazi behar dugu.
|
|
|
Modu honetan, nobelen egitura bera
|
gero
eta gehiago ezkutatuz, kontaketa bera joan zaigu gailentzen. Alegia, Bihotz bi n azaleratu den moduan, narratzailearen solasa da oroimenaren kapritxoei erantzuten saiatuko dena.
|
|
|
Desagertuz joan dira, maila eta atal desberdinetan antolatutako kapituluak, eskema esplizito baten arabera zehaztutako nobelak, eta azaleratzen, aldi berean, pertsonaia desberdinen ezinegon eta bizikizunak.
|
Gero
eta garrantzi handiagoa du kontagai denaren bilakaerak berak, eta horretarako irakurlearen piztu nahi duten estrategiak erabili behar badira (azpimarragarria da Bihotz bi ren azken orrietan kausi dezakegun suspentsea) narratzaileak erabili egiten ditu.
|
|
|
Urruti dago Juan Martin euren literatur lanetarako elementuak esperientzian bertan bilatzen zituzten egile famatuetatik. James Joyce emakumeak seduzitzen ahalegintzen bazen
|
gero
nobeletarako materiala lortu ahal izateko, Juan Martin justu kontrakoaz baliatuko da: literatur lanak idatziko ditu neskak seduzitzeko.
|
|
|
Horregatik esaten da Juan Martin Casanova bat dela (79), seduktore enganatzailea delako. Puntu honetatik aurrera, Eugeniaren karakterizazioak
|
gero
eta ukitu karikatureskoagoak hartuko ditu: bere kultur jakituria eskasaren adierazgarri, Babelia" irensten" du asteburuero," derrigorrezkoak" diren liburuen zerrendak buruz ikasiz; etengabe" ¿ pero qué os pasa a los vascos?" okagarria errepikatzen du, eta gainera, abokatua da, edozein film amerikarretan pertsonaia nazkagarria irudikatuko ligukeen ogibidea.
|
|
|
Dena dela, esan daiteke autore horiek proposatzen dituzten sailkapenetan, nahasketa ugari agertuko dela, eta orokorki narratzaileari dagozkion arazoak, hala nola, erabilitako pertsona narratiboen berezitasuna, edo kontaketa moduen sailkapena, ikuspuntuari dagozkienekin tartekaturik azaltzen zirela. Maila honetan, Frantziako kritika estrukturalistaren eskutik sortu ziren ikerlanak hedatu arte, eta zehazkiago, 1969az
|
gero
Narratologia deituriko testu narratiboen azterketa estrukturalista agertu arte, ez zen sistematizazio seriorik izan.
|
|
|
" Zer da hormaren kontra zapaltzen nauen oinaze hau? galdetuko dio
|
gero
mutilak bere buruari.
|
|
|
|
Gero
ez genuen independentzia eta iraultzaren burrukatik apartatzen jakin" (GP, 95)
|
|
|
Baina ez da zalantzarik zinemak eratu duela zati handi batean abangoardiaren hizkera, eta horixe izan dela Atxagarengan indarra izan duen moldea. Mende hasieraren ondoren ikusmenak,
|
gero
eta indar handiagoa hartu du gure bizitzan, telebistaren bidez, eta horregatik, literaturaren eta zinemaren arteko loturaz jarduteak interesa du, neurri handi batean, gure literatura ez ezik, gure begirada ere eratu duelako zinemak.
|
|
|
Euskaraz solasean hasiez
|
gero
hara hor funtzionario bat berehala ezkutuan gure ondora datorrela. Zihur ez duela deus ulertzen euskaraz baina bertan geratzen da zelatan, espioi filmetako espioiaren moduan.
|
|
|
Itzuli, itzuli egiten da bidaiaria liburuan, baina berriz irteteko, horrela bidaiaren biribiltasuna azpimarratuz. Eta hemen da (baina ez hemen bakarrik,
|
gero
ikusiko dugunez) Sarrionandiaren eta Coleridge ren arteko lotura. Biek bilatzen dute biribiltasuna, eta biengan dago antzeko joera bidaiari buruzko iritzietan.
|
|
|
Estetika eta taldea diseinatzen dituzten ezaugarri amankomunak badira, dudarik ez. Baina
|
gero
, azala kendu eta barrura begiratzen dugunean, desberdina agertzen da poeta bakoitzaren idazkera.
|
|
|
Zatiari indarra emanez
|
gero
, irudiaren partaide den objektua errealitatetik aukeratua da, aterea, etena, bereiztua. Bereizketak arrotz eta bitxi jartzen du aukeratutako gauza, bere girotik atera eta giro berrian kokatzen dugularik:
|
|
|
Zelan esplikatuko du
|
gero
mutil torturatuak epailearen aurrera suntsiturik iristean objetive correlative espresioaren esanahia?
|
|
|
ezin daitekeela aldatu funtsean, fatua markaturik dagoela ezinbesteko tragedian bezala. Eta munduarekiko jarrera hau onartuez
|
gero
–Esana konfirmatuko litzateke.
|
|
|
Baudelaire-k adierazi zuen moduan, edertasuna elementu aldaezinez, eternoez eta kalitate neurgaitzezkoz egina dago, baina era berean badu alde erlatibo, garaiko, uneko nahi izanez
|
gero
, garaiari, moralari, grinari dagokiona. Alde eternala, adierazkaitza, eta puntuko alde bien artean kokatzen da Sarrionandiaren poesia, errealitateaz berak egiten duen joera kontuan hartuta, badu alde objektiboa, eta era berean idazlearen existentziak ematen dio bere marka berezia.
|
|
|
Sinpletasunean jausita horrelako zerbait esan dezakegu: Sarrionandiaren poesia elementu bik osaturik dago, begirada argia, bizi izandakoa, esperientzia eta
|
gero
hizkuntzaren jantzia.
|
|
|
" eta
|
gero
zakurrak begi humanoekin, eta gero jendea zakurren bakardade eta tristurarekin" (P, 49) eta idazlearen burua marinel zaharrekin eta infernura, beti infernura, doan trenarekin.
|
|
|
" eta gero zakurrak begi humanoekin, eta
|
gero
jendea zakurren bakardade eta tristurarekin" (P, 49) eta idazlearen burua marinel zaharrekin eta infernura, beti infernura, doan trenarekin.
|
|
|
" Lizardi, Rimbaud etorri duk hitaz galdezka[...]
|
gero
kanpaiak entzun dizkiagu zakurrak zaunkaka orduan sortu haiz bidetik balantza eta hirekin aurrez aurre jarri garenean zerraldo erori haiz gure oinetan[...] eta goizaldean[...] pirotekniarik gabe lurperatu haugu baratzan" (E, 75)
|
|
|
Denboraren jarioak eraikitzen du poemaren zentzua, eta denboraren joana oso markatua da: orduan,
|
gero
, jarri garenean, goizaldean. Irudiak pilatuak agertuko dira baina denborak bere sarea osatzen du, irakurleari ulermenerako bideak zabalduz.
|
|
|
Titulua, lehendabizi, letra txikitan.
|
Gero
musika, ondoren inguruan diren pertsonaien ahotsak: " Moito obrigado".
|
|
2002
|
|
|
Narrazio fantastikoak koka daitezkeen infinitu birtual bilakatuta, leku zehaztugabea da Obaba, eta, egiaztatu ahal izan dugunez, iradokitzailea suertatzen da hainbat hizkuntzatako irakurleentzat. Idazlearen Asteasu sorterriaren transposizioa baino gehiago ere bada, espazio afektibo horretan barrena sartu ahala,
|
gero
eta nabarmenagoa egiten zaigulako giza sentimenduen unibertsaltasuna. Faulknerren Yoknapatawpha edo Rulforen Comalaren kasuan bezala, Obabaren deskribapenek bizitutako geografia batez hitz egiten dute, zehaztasun topologiko orotatik urruntzen den geografia batez.
|
|
|
Autore nekaezin honek gaztelaniaz ere argitaratu ditu eleberriak, haien artean Residencia Rochester (1994) edo Huyendo del pasado (1995) intriga eleberriak eta Carta fatal (1994) espioitza eleberria, denak idazleak berak argitaratuak. Literaturaren eta subliteraturaren arteko muga
|
gero
eta labainkorragoa hautematen da produkzio zabal horren atzean, baina hala eta guztiz ere onespen handia izan zuen euskal irakurleen artean.
|
|
|
Oinarrizko desberdintasun batetik abiatu gara bi tipologia nagusiok bereizteko garaian: subjetibitatea ardatz duten eleberriek narratzailearen barne munduan arakatu nahi dute,
|
gero
eta ulergaitzago bihurtu den" ni" horren maskara desberdinak azaleratu nahi dizkigute.
|
|
|
Hori onartuz, esan dezakegu ildo subjektibo hori Txillardegiren eleberriekin hasi zela eta hortik abiatuta iritsi dela,
|
gero
, pertsonaiaren psikologian gehiago sakontzen saiatzen diren obretara edo forma zein irakurketa aldetik genero poetikoaren antza duten nobeletara, hau da, eleberri poematiko (ik. G. Sobejano) edo liriko (ik.
|
|
|
oroitzea beti dela imajinatzea, edo Faulknerren hitzez esateko, desira eta oroimena nahastuz, mixing memory and desire, sortzen dela literatura. Saizarbitoriaren kasuan, idazketari buruzko hausnarketari uko egin gabe,
|
gero
eta lotsagabeago mintzo zaigun lehenengo pertsonara lerratuz joan dira bere eleberriak. Horregatik sartu ditugu lehenengo atal honetan, formari buruzko etengabeko ikerketari uko egin gabe, gizabanakoari gertukoak zaizkion gaiak, dela heriotza, dela amodioa, hastapenetako hiru eleberrietatik aldentzen den ahots subjektiboan adierazi dizkigulako.
|
|
|
Torturapean hil zen Joxe Agirreren hitzak transkribatzen dira 108 orrian eta Linaza kasuaren pasarte ia identikoak erabiltzen. Eleberriak aurrera egin ahala, Alfredo
|
gero
eta inplikatuago dago kasuarekin eta gizartearen axolagabekeria (86 or.), Ignacioren saldukeria (123)... esplizitatzen ditu. Bi lagunen arteko aldea nobelaren amaieran egiten den baieztapenean dago:
|
|
|
hil ostean ere irauten duen abertzaletasunaren irmotasuna. Eleberriaren amaieran Julenek argi dauka" euren beharretan etsipenetik baino ezin abiatu ei diran egungo poeta eta artista ustez moderno horren antzekoa" (158) ez duela izan nahi eta aberriaren aldeko jarrera argia eduki nahi duela(" Aberria ala hil" esaten da, baina hil eta
|
gero
ere hezur hozten ez den maitasuna da abertzaleak aberriari diona.", 157 or.). Modu honetan, Agur, Euzkadiren amaieran, abertzaletasunaren aldeko aldarria eleberriko beste gai guztiei gailentzen zaie, testuaren mezu ideologikoa esplizituki azaleratuz.
|
|
|
Haren lehen nobelak, Oilarraren promesak(
|
Gero
, 1976), Kritika Saria irabazi zuen. Francoren diktaduraren garaian idatzitako obra hau Euskal Herriak jasaten zuen errepresio politikoaren aurkako aldarria da.
|
|
|
Trinido eta Feliziano Garayalde anaiak dira pertsonaia nagusiak, elkarren arerio eta jaio aurretik ere anai arteko borroka batean sartuak. Borroka horrek txikitan elkar gorrotatzera,
|
gero
emakume bera (Margari) erakartzeko lehian jardutera eta, heldutasunera iritsita, aurkako bando politikoetan (karlista eta liberal) borrokatzera eramaten ditu. Haien alboan, zenbait emakumezko pertsonaiaren garrantzia azpimarratu genuke, hala nola amona Roxalirena, euskal mundu ez arrazional eta mitikoaren iraunarazle denarena.
|
|
|
Carla (Erein, 1989) eleberrian Gortari izeneko komiki marrazkilari baten istorioa kontatzen zaigu; krisialdi artistiko eta pertsonala bizi duelarik, errealitatetik bakartzea erabakitzen du, sortzen jarraitu ahal izateko. Pertsonaia nagusiaren gainbehera fisiko zein psikiko
|
gero
eta handiagoak, haren izugarrizko bakardadeak, berak sorturiko pertsonaia batekin identifikatzera eramaten du protagonista, eta, azkenik, Carla izeneko beste pertsonaia batez maitemintzera. Apurka apurka, marrazkilari obsesionatu hori inguratzen duen guztitik bakartzen da ezagutzen duen errealitate bakarrean moldatzeko:
|
|
|
Era honetan, Azkenaz beste bidaia literario fantastiko bilakatzen da, eta Herter Pryne fikziozko izakiak edo Arrua, N. Hawthorne edo Velasco doktorea pertsonaia errealak, bestak beste, aurki ditzakegu berta nahasian. Guztien artean, Nora gailentzen da, eleberriaren benetako muina eta kondena anker horren aurkako asaldura eta bere aitarenganako mendekotasun
|
gero
eta eramangaitzagoa agerian uzten dituen pertsonaia. Nora da, Hamaseigarrenean, aidanez hartako Martzelina bezala, istorio honetako heroina isila.
|
|
|
Esan beharrik ez dago, generozko literatura honek merkatuari
|
gero
eta gehiago begiratzen dion sorkuntzarekin lotura nabarmenak dituela. Edonola ere, bada, gure ustez, euskal eleberriari dagokionez gutxitan aipatu izan den kontu bat:
|
|
|
Raymond Carverren azken liburuaren argitalpena dela (Si me necesitas llámame, Anagrama, 2001), Tess Gallagherrek (bere emazteak) zera idatzi du hitzaurrean, EEBBetako hegoaldean upelak jartzen dituztela granjen inguruetan erortzen den euri apurra jaso eta
|
gero
erabili ahal izateko, eta Carverren ipuinak upel horietan erortzen den euria bezala direla. Ez zait era ederragorik bururatzen literatura zer den esateko.
|
|
|
Gogora dezagun, 1981ekoa dela Euskal Filologiako lehenengo promozioa eta 1989an lortu zutela Iparraldean, Baionako fakultatean, ezagutza ofiziala euskal ikasketek. Promozio berri hauek, euskal literatura
|
gero
eta oparoagoaren inguruko hausnarketak eman zituzten argitara perretxikoen antzera sortuz zihoazen literatur aldizkari eta plataformetan. Kritika inpresionistaren aldekoek eta kritika zientifikoa edo akademikoa defendatzen zutenek, Oh!
|
|
|
Kritika publikoari dagokion erreferentzia zerrenda hau osatzeko, Internet en eskura dagoen informazioa ekarri nahiko genuke gogora. Inoiz ez bezala, gaurko irakurleak eskura dauzka hainbat argitaletxetako web orrietan nobedadeei buruzko erreferentziak, edo nahi izanez
|
gero
, egunkarien hemerotekak, elkarteen orriak (EIE; EIZIE; Galtzagorri;...) edo Ibiñagabeitia Proiektua eta gisa horretako proposamen interesgarriak. Susa Argitaletxearen ekimenez, Euskal Aldizkarien Gordailua edo Literatura Fotokopietan gehigarriak ere aurki daitezke sarean28 (ik. http://armiarma.com/andima).
|
|
|
Narraziozko generoei dagokien terminologiaren zehaztapen berantiarrak harreman hertsia du liburugintzan izan duen bilakaera deigarriarekin. Torrealdaik emandako datuei kasu eginez
|
gero
, argi dago narraziozko generoek gero eta protagonismo handiagoa izan dutela euskal liburugintzan. urte bitartean literatur produkzioaren% 18,7 zegokion narratibari; bitartean, berriz,% 23,8 izatera iritsi zen; eta bitartean produkzioaren% 48,5 hartu zuen.
|
|
|
Narraziozko generoei dagokien terminologiaren zehaztapen berantiarrak harreman hertsia du liburugintzan izan duen bilakaera deigarriarekin. Torrealdaik emandako datuei kasu eginez gero, argi dago narraziozko generoek
|
gero
eta protagonismo handiagoa izan dutela euskal liburugintzan. urte bitartean literatur produkzioaren% 18,7 zegokion narratibari; bitartean, berriz,% 23,8 izatera iritsi zen; eta bitartean produkzioaren% 48,5 hartu zuen.
|
|
|
Gizonezkoa da azterketaren gune eta zentroa eta horrek eragin zuzena du eskaini ohi diren emaitzetan. Whiteren ikerketaren ondorioei kasu eginez
|
gero
, 1980 bitarteko emakume idazleen ehunekoa, %2 ez, baizik% 32 litzateke; literatoena, berriz,% 3 ordez,% 27 Honetaz gain, bada beste datu aipagarri bat: gerra aurreko emakumezko idazle gehienek aldizkarietan argitaratzen bazuten eta ogibidez andereño ziren obra bakarreko egileak baziren, gerra ostean aldatu egiten dela emakumezkoen idazle soslaia eta hainbat ogibidetako egileez osatua dela.
|
|
|
Dela gizonezkoen lanetan emakumezkoen irudia aztertuz, dela emakumezkoek idatzitako lanak komentatuz, gurean gehiegitan ahazten diren idazleez, emakumezkoez, dihardu argitalpen honek ere. Euskal kritika feministari dagokion atal honetan bereziki nabarmendu nahiko genituzke Nevadako Unibertsitateko ira34 Bibliografia zehaztuagoa nahi izanez
|
gero
, lehenago aipatu dudan" Euskal Kritikari buruzko I. Jardunaldiak" direlakoetan esandakoak kontsulta daitezke. kasle den Joseba Gabilondok argitara emandako lan interesgarriak. Gure bibliografian bildu ditugun bere artikulu gehienetan (bereziki, 1998b, 1999a, 1999b, 1999c, 2000a eta 2000b), azken urteotan Estatu Batuetan indar handiz kaleratu diren teoria feminista eta poskolonialak euskal literaturara aplikatu ditu.
|
|
|
Hori guztia esan ondoren, eleberriaren eta ipuinaren arteko muga
|
gero
eta ilunagoez hitz egin genuke jarraian. Eleberria, ipuina, eleberri laburra edo ipuin luzea... guztion ahotan dabiltzan terminoak dira horiek.
|
|
|
Riktrudis, Adalbaldo dukearen emaztea, bere egin nahi du kristautu gabeko Portun euskal buruzagiak. Eleberri historiko erromantikoak markatzen du eleberriko fikzioaren hasiera, esan bezala, baina
|
gero
ohiturazko prosaren kutsu nabaria hartzen du, XX. mendearen erdialdea arte euskal literatur panoraman nagusitu zen prosarena hain zuzen ere.
|
|
|
II. Mundu Gerraraino doan tartean. F. Nietzschek defendatu bezala izan ere, haren filosofiak eragin erabakigarria izan baitzuen gure mendearen hasieran eratuz joan ziren planteamenduetan, suntsitu egin behar da
|
gero
sortzeko. E. Pound poetak 1930ean jaurtitako Make it New!
|
|
|
Euskal argitaletxeen munduak ere aire berritzaileak ezagutu zituen: argitaletxe berriak sortu ziren eta, horren ondorioz, euskarazko literatur produkzioa areagotu egin zen, batez ere, 1970eko hamarkadan (garai horretan sortu ziren argitaletxeen artean dauzkagu, besteak beste, Gordailu [1969], Lur [1969], Etor [1970], Iker [1972],
|
Gero
[1973], Elkar [1973]). Honetaz gain, Euskal kantagintza berriari5 eman zitzaion hasiera, Ez dok amairu (1965) taldearekin; 1965ean egin zen Durangon lehen Euskal Liburuaren Azoka; dantza talde (Argia) edo antzerki talde (Jarrai) berritzaileak sortu ziren..., eta argitalpen politika serioa eskatu zuenik ere izan zen, euskara kultura eremu guztietara irits zedin lortzearren.
|
|
|
Adineko Lehendakari Primitivo Abad Gorostiza jaunak hurrengo idatzia irakurten dau, lehenik euskaraz,
|
gero
gaztelaniaz:
|
|
|
Eta Schommer bere tresnakaz heldu baino lehen, aipaturiko bide lerroetan zehatz mehatz ibili nintzan beharren neban uneetan eta lekuetan hain minberatsu ta sentikor dana lagun nebala, eta
|
gero
ixil ixilean alde egiten dakiana han hor gertuz, errekondoetako dirdaiak, erdiaroko torrearen irudia, ehun urteko aretxaren sendotasuna, urrun lanbrotsuaren misteriopean datzan bazterraldearen edertasuna edo baserritar baten begirakune susma ezina... guztiok zirkin eragiten eutsoen nire arkatzari, argazki baten sorrera nun izan ete zeintekean ohar eginez.
|
|
|
Gastelarren menpian eta eurakin eikezan artu emonak gatik eurakin bat eginda lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra egiten eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz, batez be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta
|
gero
ija oso aztu jaken. Geure lege ain ederrak kendu, ostu euzkuezan, eta oitura eta okandu garbijak zapaldu eta loitu ebezan; orregaz, euzkaldunen zinizmena be asko makaldu eta otzitu zan.
|
|
|
Bilbo" tar eta zornotzar ezpatadantzarijak ondoren, ederto oneik be.
|
Gero
Batzokiko baratzan oturuntza ¡ alako agiñotsik eta amorerik! Akeita artukeran txistu soñubak, abestijak eta bertsuak entzunak ixan ziran; an eguazan muxikar txorijak ba... ta Astelarra eurokin.
|
|
|
Lau urte edo ei daukoz.
|
Gero
euzko erromerija bertoko erespatza eta txistularijakin gabeko amarretaraño. Eta azkenez Euzko Batzokijan larunbata gabian lez jai atsegintsu ta pozkorra.
|
|
|
España" ko erkijak zer eskatuten daben eta zer eskatuten daben" ek: eta
|
gero
esango dabe Madrid ¡ azpikuz ganera esatiarren! Madrid barik giñatekela bixi.
|
|
|
|
Gero
Lagi Zarra" tzaz jardun eban. Orain, emakumiak gixonak baxen gogotxu ekin biarko dabe aberri lanetan.
|
|
|
Azkenengo itzok geure belarrijetara eltzeko asti barik an entzun zan txalotzea, ezan
|
gero
edozelakua. ¡ Ederto, jauna, ederto!
|
|
|
Aurten len izan dirala otzak eta,
|
gero
eztirala izango edo entzunik gagoz. Dana dala, neguak be, beste gauza oron legetxe, bere antza bear dau.
|
|
|
Zertaz,
|
gero
–
|
|
|
Hala guztia ere, zuen nahia bethe. Zenonek berak esakatzen baitu, eta geu bakharrik gagozenez
|
gero
. Nundik hasiko othe gara, bada, eta zein hypothesis agertuko othe dugu lehenik?
|
|
|
Aris. Bai,
|
gero
.
|
|
|
Aris. Horixe ez,
|
gero
.
|
|
|
Han ikusi gura zaitut;" bokartak" ikusten ez dauana nik neuk... Pelotan egingo dogu, eta igerian
|
gero
, Eme.
|
|
|
Tripa leua, gantzik bakoa. Ez uste izan
|
gero
, gatzik bakoa zanik.
|
|
|
Bai,
|
gero
! " Seberianok ekarri..." ikasi genduan.
|
|
|
Biok be, lar diranean ez dira
|
gero
, elementu onak!
|
|
|
Platerean daukazun oilaskoa hotzitu egingo jatzu, berba ta berba. Zu zeu be, ez zara mutua,
|
gero
. Gaur, behintzat, hori da etorria.
|
|
|
Lokarriaren harietan etenak gertatu ziren eta lokarria ez zegoen berritan bezin trinko. Arriskua
|
gero
ta nabarmenagoa zen.
|