|
2013
|
|
|
Demandatzaileak idatziz aurkeztu behar zuen bere demanda auzitegian. Demandatuari idazki hori helarazi behar zitzaion, demandatu horrek bere defentsa formaliza
|
zezan
. Alderdiak epailearen aurrean agertzen ziren, horrek kasuari lotutako arazo juridikoak balora zitzan, eta, lekuko frogaren bitartez, egitateen berri izan zezan.
|
|
|
Demandatuari idazki hori helarazi behar zitzaion, demandatu horrek bere defentsa formaliza zezan. Alderdiak epailearen aurrean agertzen ziren, horrek kasuari lotutako arazo juridikoak balora
|
zitzan
, eta, lekuko frogaren bitartez, egitateen berri izan zezan. Horrela, epaileak behar besteko irizpideak izango zituen epaia emateko.
|
|
|
Demandatuari idazki hori helarazi behar zitzaion, demandatu horrek bere defentsa formaliza zezan. Alderdiak epailearen aurrean agertzen ziren, horrek kasuari lotutako arazo juridikoak balora zitzan, eta, lekuko frogaren bitartez, egitateen berri izan
|
zezan
. Horrela, epaileak behar besteko irizpideak izango zituen epaia emateko.
|
|
|
Maiz sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta zegoen zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa zuen bitartean. Jabeak, edukitzarik ez zuenean, akzio zehatza erabil
|
zezakeen
bere mesederako, hain zuzen ere, vindicatio izenekoa. Akzio horren bitartez, gauza berea zela alegatzen zuenez gero, jabeak, erreibindikatu?
|
|
|
Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal zuen jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi zuenean. Zuzenbide klasikoaren ostekoan, vindicatio izeneko akzioa edonork erabil
|
zezakeen
, edozein gauzaren gaineko edukitza erreklamatzeko. Horren ondorioz, jabetzaren eta edukitzaren arteko bereizketak garrantzia galdu zuen.
|
|
|
Elkarren aurkako iritzien kopurua berdina izanez gero, Papinianoren iritzia nagusitzen zen. Iritzien artean berdinketa gertatu eta Papiniano isilik egonez gero, orduan bakarrik, epaileek arazoa konpon
|
zezaketen
, eztabaidapeko gaia euren sen onaren arabera konponduz. Hortaz, zuzenbidea bilatzea prozesu mekaniko huts bihurtu zen, eta horrek erakusten du zientzia juridiko erromatarrak orduko behea jo zuela.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, lanaren prestaketak aurrera egiten zuen neurrian, bertan behera geratu zen juristen idazkiak barruratzeko ideia; eta, are gehiago, bildumariei ahalbidetu zitzaien bildutako legeen testua laburtu eta aldatzea. Horrela, bildumariek agerraraz
|
zezaketen
benetan indarrean zegoen zuzenbidea. Hamasei liburuk osatu zuten bilduma.
|
|
|
Justinianoren jeneralek, Narsesek eta Belisariok, hainbat ahalegin egin ondoren, bandaloei Afrikako iparraldea kendu zitzaien, eta, horrekin batera, Inperioaren agintea berrezarri zen Italiako erreinu ostrogodoaren gainean. Aita santuak hainbat eskari egin zizkion Justinianori, Inperioaren agintea eta aita santuarena berarena berdinak zirela adieraz
|
zezan
, baina Justinianok aurre egin zien eskari horiei guztiei. Horrela, bere gain hartu zituen, hala erlijio agintea, nola aldi baterako aginte gorena.
|
|
|
Alarikoren ametsa zen haren mendeko erromatarrei eskaintzea VI. mendeko Galiari egokitutako zuzenbidea. Justinianok, ordea, hala nahita, begiak jarri zituen zuzenbide erromatarraren urrezko aroan, eta aro hori berrezartzeko asmoa izan zuen, zuzenbide horrek hiru mende lehenago izan zuen maila berreskura
|
zezan
. Kongruentzia handirik gabe, Justinianoren ametsa izan zen, orobat, zuzenbidea garai hartako Bizantzioko Inperioan ere aplikatzea.
|
|
|
Bildumariek, bestalde, edozein aldaketa egin
|
zezaketen
, lanaren azken emaitzak VI. mendeko zuzenbide bizantziarra adierazten zuela ziurtatzeko. XX. mendean Digestoa ikertu denean, aldaketa horien edukia aztertu izan da.
|
|
|
5.Gizaldietako ibilbideak iraun artean, zuzenbide erromatarra, bere testuen bidez, eta zin zinez, Justinianoren Digesto lan erraldoiaren bidez, giza zuzenbideak izan
|
dezakeen
arrazoimen eta ekitatearen gorpuzterik egokiena dela uste da Europa osoan, XVII. eta XVIII. mendeetan. Pentsamolde hori zabaldu eta hedatzen da kontinenteko sistema juridikoen eta legelarien artean, Euskal Herria barne.
|
|
|
Eskerrak emate aldera, bihoazkie horiek jatorrizko egileari eta argitaletxeari, testua euskaraz argitaratzeko eman duten erraztasunarengatik. Orobat Zuzenbidearen Euskal Akademia Academia Vasca de Derecho delakoari, liburu hau azkena baino, lehena izan dadin zerrenda luze baten hurrenkeran, Abeurrea bilduman sarrera izan
|
dezakeena
.
|
|
|
Haien arrazoinamendua, teknikaren ikusmiratik, nagusitu egin zen, eta, nagusitasun tekniko horren ondorioz, guztiz erakargarri bihurtu da garai guztietako juristentzat. Arrazoi berbera dela medio, zuzenbideko aditu ez direnak nekez uler
|
dezakete
zuzenbide erromatarra. Zuzenbide horren merituak, tamalez, ez dira artearenak edota galtzadenak bezain erakargarri.
|
|
|
Esate baterako,. XII Taulak? izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin
|
zezaketen
euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko.
|
|
|
izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso
|
zezaten
; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko. Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak oraindik ez zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko.
|
|
|
Izan ere, demandatzaileak errekerimendua egin behar zion demandatuari, hori magistratuaren aurrean ager zedin. Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil
|
zezakeen
demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna.
|
|
|
izeneko bildumak hauxe xedatu zuen: etxe-jabeak lapurra harrapatzen bazuen lapurreta egiteko unean bertan, hori gauez gertatu zein egun argiz gertatu, eta lapurra atxiloketaren aurka jartzen bazen, etxe-jabeak lapurra hil
|
zezakeen
, horregatik inolako ondorio edo zigorrik jasan gabe. Edozein modutan ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia.
|
|
|
Edozein modutan ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin
|
zezaten
, ofentsagileak biktimari kalte ordaina eman ziezaion. Hitzarmenik egin ezik,. XII Taulak?
|
|
|
Edozein modutan ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin zezaten, ofentsagileak biktimari kalte ordaina eman
|
ziezaion
. Hitzarmenik egin ezik,. XII Taulak?
|
|
|
mugatuta (begia begi truk). Ziur asko, errepresaliarako aukera hori alderdientzako pizgarria izango zen, alderdiok hitzarmena lor
|
zezaten
. Hori dela eta, talioia gertatuko omen zen, bakar bakarrik, ofentsagilearen familiak edo ofentsagileak berak ez zuenean lortzen ordainketa egiteko beste dirurik.
|
|
|
Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen horietan eskurik hartzen. Are gehiago, familiak trafiko juridiko ekonomikoan jardun
|
zezan
, familiaburuak zuen haren ordezkaritza. Familiaburu horri paterfamiliasdeitzen zitzaion, eta berak bateratzen zuen, gainera, familiaren jabegoa.
|
|
|
Ondorenez, familiaren jabego guztia bateratuta zegoen, eta familiaren baliabideak, osotasunean, indartu egiten ziren. Praktikan, beraz, esklaboak edo semeak lapurreta eginez gero, edo lesio pertsonala eraginez gero, biktimak demanda jartzen zuen familiaburuaren aurka, horrek bakarrik asebete
|
zezakeela
demandan eskatutakoa, familiako funtsekin. –XII Taulak?
|
|
|
Kasu horietan, magistratuak, erkidegoaren izenean, ofentsagilea pertsegitzeko ekimena bereganatzen zuen, eta, horrela, familia bengantzak zabaltzea eta odola isurtzea saihesten zuen. Dena den, zuzenbideak esparru zehatza ezartzen zuen, esparru horren barruan alderdiek euren arazoak konpon
|
zitzaten
.
|
|
|
–XII Taulak? deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa
|
zezakeen
, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar.
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil
|
zezakeen
demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu
|
zezan
hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
Epe horretan, demandatzaileak, kateatua? erakutsi behar zuen plazan, merkatuko hiru egun jarraian, haren egoeraren berri jendaurrean emateko, eta, horrela, haren familiari eta lagunei aukera emateko, eurek konponbidea eskain
|
ziezaieten
. Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean.
|
|
|
Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean. Eurek nahiago izanez gero, hartzekodunek zorduna hil
|
zezaketen
eta hura zatitan ebaki. Horren inguruan,. XII Taulak?
|
|
|
Horixe aitortu zuten, batez ere, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon
|
zitzaketen
. Alderdietako batek esklabo, familia eta urrekoen laguntasuna izanez gero, saihestezina zen alderdi horren egoera hobea izatea, baliabide gutxiago zituen alderdiari begira.
|
|
|
izeneko legeak zenbait aldarazpen izan zituen. Hala nola, zorduna epaiketa bidez kondenatua izan zenean zorra ordaintzera, zordun horren hartzekodunek ez zeukaten baimenik hura hiltzeko; aitzitik, zordunari ahalbidetu behar zioten, derrigortutako lanen bitartez, zorra ordain
|
zezan
. Areago oraindik, geroago prozedura zehatza ezarri zen, zordunaren porrota adierazteko, haren ondasunak nahitaez salduta, hartzekodunen mesederako.
|
|
|
Haien aburuz, euren zuzenbidea aspaldi aspalditik izan zen Erromako bizitza itxuratzeko oinarrizko osagaia. Aldi berean ere, zuzenbide horretan konfiantza zuten, zuzenbide horrek erromatarrei ahalbide
|
ziezaien
, eurek nahi zuten beste egitea, betiere egin beharreko hori zentzuzkoa zenean. Errepublikaren lehenengo aldietan, pontifizeei zegokien zuzenbidea interpretatzeko ardura, zuzenbide hori idatzi gabeko Ius hori izan nahiz. XII Taulak?
|
|
|
Pontifizeek esangurarik zabalenean, interpretatu? ahal zuten zuzenbidea, eta, are gehiago, erakunde berriak sor
|
zitzaketen
, aurreko zuzenbidean erakunde berri horiek ezezagunak izan arren.
|
|
|
izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez zegoen inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal
|
zitzakeen
, behartutako lanak egin zitzaten. –XII Taulak?
|
|
|
izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez zegoen inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin
|
zitzaten
. –XII Taulak?
|
|
|
Jatorrian, akzio juridikoaren lehenengo zatia tekniko eta formala zen; akzio kopurua mugatuta zegoen, eta, guztietan ere, hasteko, ahozko adierazpena egin behar zen, aurretiaz zehaztutako baldintzetan, eta betiere magistratuaren eta demandatuaren aurrean. Demandatzaileak baldintza zehatz horiek bete ezik, bere akzioa gal
|
zezakeen
. Akzioak egun jakin batzuetan bakarrik jar zitezkeen.
|
|
|
Errepublika garaiaren bigarren erdian, prozedurak aldaketa sakona izan zuen. Egin eginean ere, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera ematen zien nork bere hitzekin erreibindikazioak eta defentsak azal
|
zitzan
, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen.
|
|
|
Dokumentu horri formula izena eman zitzaion. Formularen bidez, epaileak aukera zuen demandatua kondenatzeko, baldin eta zenbait alegazio frogatutzat jotzen bazituen; bestelako kasuetan, demandatua absolbi
|
zezakeen
. Behin pretoreak eta alderdiek formula finkatu eta gero, formula horri zigilua jartzen zitzaion.
|
|
|
Behin pretoreak eta alderdiek formula finkatu eta gero, formula horri zigilua jartzen zitzaion. Horrela, epaileak, formula irekitzean, ziur jakin
|
zezakeen
formula hori manipulatu gabe zegoela. Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar zuen.
|
|
|
Pretoreak formula eman
|
zezakeen
, baldin eta uste bazuen zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste modu batera esanda, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz.
|
|
|
Konponbide horietatik gehienek aurretiazko demandak barneratzen zituzten; esate baterako, demandatuak demandatzailearen jabetza haren borondatearen aurka atxiki izana, edota demandatuak demandatzaileari dirua zor izana. Nolanahi den ere, pretoreak formula eman
|
zezakeen
, egoera horretarako aurrekaririk izan ez arren. Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura
|
zezan
. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan
|
zezan
, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari.
|
|
|
Idatzi gabeko zuzenbidearen kasuan, prokuleiarrek onartzen zuten hori erregela logiko eta koherenteen sistema zela, eta, ondorenez, erregelen atzean zegoenari erreparatuz gero, jakin zitekeela erregela horien zein printzipiotan oinarritzen ziren. Horrela, prokuleiarrek analogia erabil
|
zezaketen
, zuzenbidea kasu batzuetatik besteetara hedatzeko. Zein eskolatakoak ziren kontuan hartu gabe, juristek ez zeukaten konfiantzarik printzipioen formulazio generikoekin.
|
|
|
Familia, batasun moduan hartuta, gizarte ordenaren uztarria zen. Hori aintzakotzat hartuta, testamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle horiek, familiaburua hiltzean, haren lekua bete
|
zezaten
, hurrengo belaunaldia arte. Gainera, testamentugileak, bere testamentuan, bere jaraunsleak izendatzeaz gain, legatuak egin, puber ez ziren seme alabentzat tutoreak izendatu eta esklaboak askatu ahal zituen.
|
|
|
(ex fide bona) zor zuen kopurua bakarrik ordaintzera; halakoetan, ez zen beharrezkoa exceptio zehatz bat. Lege akzioa bukatuta, epaileak kalte ordaina ezar
|
zezakeen
, baina besterik ez. Behin epaileak alderdi baten aldeko irizpena emanda, haren eginkizuna bukatuta zegoen, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion.
|
|
|
Arean ere, zuzenbide zibilak gaitasun juridikoa aitortzen zion adingabeari, adingabe hori puberra izanez gero; azkenean, pubertaroa hamalau urtetan ezarri zen. Adin horrekin, adingabea ezkon zitekeen, eta, aitaren ahalari begira independente izanez gero, bere kabuz administra
|
zezakeen
adingabeak bere ondarea. Adin hori guztiz egokia zen, Errepublikaren lehenengo aldietako gizarte xume hartan.
|
|
|
Adin hori guztiz egokia zen, Errepublikaren lehenengo aldietako gizarte xume hartan. Alabaina, hamalau urteko umeak ez zuen zertan gaitasunik izan, bere burua defendatzeko, merkatari artetsu baten aurka, merkatari horrek adingabea konbentzitu nahi zuenean, behar ez zuena eros
|
zezan
. Zalantzarik gabe, egoera hori aldatzeko biderik errazena izan zitekeen gaitasuna eskuratzeko adina igotzea.
|
|
|
Zalantzarik gabe, egoera hori aldatzeko biderik errazena izan zitekeen gaitasuna eskuratzeko adina igotzea. Nolanahi den ere, horrek aldaketa sakona ekar
|
zezakeen
zuzenbide tradizionalaren oinarrizko arauetan, horien arabera gaitasuna eta pubertaroa bide beretik zihoaztelako. Erromatarrak aldaketa hori egiteko uzkur agertu ziren, aldaketak ustekabeko ondorioak ekar zitzakeelako.
|
|
|
Nolanahi den ere, horrek aldaketa sakona ekar zezakeen zuzenbide tradizionalaren oinarrizko arauetan, horien arabera gaitasuna eta pubertaroa bide beretik zihoaztelako. Erromatarrak aldaketa hori egiteko uzkur agertu ziren, aldaketak ustekabeko ondorioak ekar
|
zitzakeelako
. Erromatarrek nahiago izan zuten pretoreari ahalbidetzea horrek bere nahierako ahalmena erabil zezan, eta, ahalmen hori baliatuta, transakzioen ondorioak ezereztu zitzan, gaztearen esperientzia ezarengatik norbaitek onurak ateratzen zituenean.
|
|
|
Erromatarrak aldaketa hori egiteko uzkur agertu ziren, aldaketak ustekabeko ondorioak ekar zitzakeelako. Erromatarrek nahiago izan zuten pretoreari ahalbidetzea horrek bere nahierako ahalmena erabil
|
zezan
, eta, ahalmen hori baliatuta, transakzioen ondorioak ezereztu zitzan, gaztearen esperientzia ezarengatik norbaitek onurak ateratzen zituenean. Berehalako ondorioa hauxe izan zen:
|
|
|
Erromatarrak aldaketa hori egiteko uzkur agertu ziren, aldaketak ustekabeko ondorioak ekar zitzakeelako. Erromatarrek nahiago izan zuten pretoreari ahalbidetzea horrek bere nahierako ahalmena erabil zezan, eta, ahalmen hori baliatuta, transakzioen ondorioak ezereztu
|
zitzan
, gaztearen esperientzia ezarengatik norbaitek onurak ateratzen zituenean. Berehalako ondorioa hauxe izan zen:
|
|
|
Zehatzago esateko, haien zeregina zen, egitezko egoera zehatz baten aurrean, formula edo defentsa bide egokiak iradokitzea. Eta haien zeregina zen, orobat, agiriak prestatzea, hala nola, testamentuak edota kontratuak, agiri horiei esker alderdiek eurek nahi zituzten emaitzak lor
|
zitzaten
, ez beste batzuk. Errepublikaren azken garaietako juristen kasuan, euren izen ona edo ospea zen haien iritzien euskarria.
|
|
|
zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori, erabili ez? eta isilik horixe erabaki duelako; beste modu batera esanda, herriak idatzizko zuzenbidea indargabetu
|
dezake
, zuzenbide idatziaren aurkako praktikak eginez.
|
|
|
Pretoreak, urteko agintaldia hastean, ediktua argitaratzen zuen, eta ediktu horretan ezartzen zuen zein inguruabarretan emango zuen formula; ediktuaren bukaeran, formula zehatzak jasotzen zituen. Ustezko auzilariek ediktua kontsulta
|
zezaketen
, eta bertan jasotako formuletatik edozein eskatu ahal zuten. Demandatuak demandatzailearen alegazioak eztabaidatzen zituenerako, aurretiaz formula eman izanak ez zuen arazoa erabakitzen; haatik, itxaron beharra zegoen, aurkariak epaileari bere alegazioak oinarridunak zirela erakutsi arte.
|
|
|
Zibilistek, aitzitik, testamentua egiteko askatasunean jarri zuten azpimarra. Hil aurretik, testamentugileak une oro eta askatasunez alda
|
zezakeen
bere borondatea, testamentu berria egin eta aurrekoa ezeztatuz. Zin egiteak ez zuen lotzen testamentugilea; izan ere, zin egitea askatasun horren muga zen, eta, beraz, Zuzenbidearen kontrakoa.
|
|
|
Ondorio hori hurrengo erregela orokorrera bildu zen: zin egitearen indarrak ezin
|
dezake
baliozkotu zuzenbidearen aginteak baliogabetzen duena. Azkenean onartu zen Bartolok zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren artean egindako egokitzea.
|
|
|
Horien helburua bikoitza zen: batetik, Kristoren sakrifizioari esker deabruak gizateriaren gain zuen boterea galdu zuela eta gizakiek bekapena eska
|
zezaketela
erakustea, bekapen hori justiziari nahiz graziari lotutako gaia zelako; bestetik, judizio osagaien esangura zabaltzea, justizia halakoetan gauzatzen zelako. Tratatu horietako bat, Bartolori esleitu zitzaiona (okerretara esleitu ere), alemanera itzuli zen, generoaren adibide bihurtuz.
|
|
|
Ez litzateke zuzena izango zuzenbide erromatarra eta ohiturazko zuzenbide germaniarra zeharo bereizita agertzen zirenik ulertzea. Kontrara, auzitegiek ahaleginak egin zituzten alderdiek euren erkidegoko ohiturazko arauak onar
|
zitzaten
, baina kasu berezietan beste tribu batzuen zuzenbidea, eta, are gehiago, zuzenbide erromatarra ere erabil zezaketen. VI. mendean, zuzenbide erromatarra erromatarren arteko arazoak konpontzeko erabiltzen zen oraindik, alegia, galiar erromatarren artekoak konpontzeko.
|
|
|
Ez litzateke zuzena izango zuzenbide erromatarra eta ohiturazko zuzenbide germaniarra zeharo bereizita agertzen zirenik ulertzea. Kontrara, auzitegiek ahaleginak egin zituzten alderdiek euren erkidegoko ohiturazko arauak onar zitzaten, baina kasu berezietan beste tribu batzuen zuzenbidea, eta, are gehiago, zuzenbide erromatarra ere erabil
|
zezaketen
. VI. mendean, zuzenbide erromatarra erromatarren arteko arazoak konpontzeko erabiltzen zen oraindik, alegia, galiar erromatarren artekoak konpontzeko.
|
|
|
VIII. mendeko juristek erregela hori interpretatu zuten, zin egilekideen frogari zegokionez; horretara, zin egilerik gehien aurkezten zuen alderdiaren lekukotza gailentzen zen beti. Alderdi biek zin egileen kopuru berbera aurkeztuz gero, Lex Papianusaren testuren bat aipa
|
zezakeen
alderdiak irabaziko zuen kasua. Papianus izan zen Lex romana burgundionumari Erdi Aroan eman zitzaion lehenengo izena.
|
|
|
Liutprandok emandako ediktuak zioenez, notario erromatarren aurrean idatzitako agiriak zuzenbide erromatarraren arabera idatzi behar ziren; agiri lonbardiarrak, ordea, Lonbardiako zuzenbidearen arauei ekinez egin behar ziren. Hori gorabehera, alderdi batek bere zuzenbide pertsonalari uko egin eta beste zuzenbidea aukera
|
zezakeen
, beste alderdiaren adostasunarekin. Eginera hori gero eta gehiago zabaldu zen, agian transakzio batean erkidego desberdinetako pertsonek parte hartzen zutenean printzipio pertsonalistak eragindako arazoak saihesteko.
|
|
|
Digestoa irakasten duen lehenengoak zuzenbide erromatarra mundu modernoarentzat zer izan den irakatsiko du aurrenekoz? subjektu horrek Digestoan bakarrik aurki
|
zitzakeen
argudio juridiko zehatz eta xeheak, definizio doiak, etab. [Letters, II. Lib. P. Zutshi arg., Selden Soc, supp. II ser, 1995, nr 371
|
|
|
Aurrerantzean, juristen asmoa izango zen testuok sakonean interpretatzea. Testuaren hitzez hitzezkotasunak bidegabekeria ekar
|
zezakeenean
, Expositioak azpimarratu zuen testuaren arrazionaltasuna aurkitu behar zela, alegia, horren ratio legis zelakoa, testua ratio horren ildotik ulertu ahal izateko.
|
|
|
gai berbera ukitzen zuten testu guztiei buruzko aipamen gurutzatuak eman, horien arteko desberdintasunak azaldu eta irtenbide jakinaren aldeko zein kontrako argudioak sailkatzea. Hain ohituta zeuden testuetara, Corpus iurisaren edozein zati aipa
|
zezaketela
, lehenengo hitzak bakarrik erabilita. Erromanisten geroko belaunaldiek, berriz, ez dute izan halako lotura esturik testuekin.
|
|
|
Ekitate hori ez zen justiziaren ideia orokorra (equitas rudis), ezpada Corpus iuris osoa orokorrean aintzatetsita lor zitekeen ekitatea (equitas constituta). Hortaz, testu zehatza interpretatzean, ez ziren bakarrik aztertu behar autu berbera jorratzen zuten testuak; kontrara, arazo zehatza argi
|
zezaketen
testu guztiak izan behar ziren kontuan.
|
|
|
Lehendabiziko begirada azkarrean brokardoen iturburua zuzenbide zibilean kokatu arren, kanonistek ere gogo biziz onartu zituzten halakoak. Bilduma horiei esker, abokatu lanpetuek erraz aurki
|
zitzaketen
agintedun testuak, euren argudioak indartu eta epailea harritzeko; baten baino gehiagotan, bildumak erabiltzen ziren «epailea zientziaren bitartez itsutzeko».
|
|
|
Laurentinus Hispanusek, berbarako, hauxe eztabaidatu zuen Decretumari eginiko Glosa Palatina izenekoan: heretikoak eman
|
dezake
bataioa baliozkotasunez? 1 2, 8, 1 aipamena:
|
|
|
1 2, 8, 1 aipamena: zenbaitetan, jabe ez denak jabetza eskualdatu ahal duen bezala (ulerbidez, zordunak eman dion bermea saltzen duenean, zorra ordaindu ez delako), heretikoak ere berak jaso ez duen espiritu grazia eman
|
dezake
(ad De consecratione, D.4 c.23 v. Romanus).
|
|
|
Martino, Bulgaroren aurkaria, ez zetorren bat iritzi horrekin. Beraren aburuz, ohiturak aurreko ohitura bakarrik alda
|
zezakeen
, baina ez zuen inolako ondorerik Corpus iurisean jasotako zuzenbide idatziaren gain. Bolognan Bulgaroren oinordekoa izan zen Giovanni Bassiano bere maisua baino ausartagoa izan zen.
|
|
|
Demandatzaileak hala eskatuta, errege kantzelaritzak demandaidazkia aurkezten zuen, eta horretara hasten zen akzio bakoitza. Kasuan kasuko lekuan, erregearen ordezkariei agintzen zitzaien idazkian aipatutako demandatua erregearen epaileen aurrera eramateko, horrek demandatzailearen galderei erantzun ahal izateko. Demandan zenbait inguruabar zehazten ziren, eta halakoak frogatzeak demandatzailearen aldeko erabakia ekar
|
zezakeen
. Erregearen epaileek xehetasunez erabaki behar zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia hartu behar zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero.
|
|
|
Erregearen epaileek xehetasunez erabaki behar zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia hartu behar zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero. Akzioa hasten zen, bada, ofizial publikoak jarritako demandarekin, eta horrek kontrola
|
zitzakeen
errege auzitegira helduko ziren gaiak; amaitu, akzioa amaitzen zen aditua ez zen epaimahaiak kasuan kasuko egitateen inguruan hartutako erabakiarekin. Horrenbestez, zuzenbide erkideko auzitegietako prozedura horrek gogora ekartzen digu Erromako zuzenbide klasikoaren garaiko formulen prozedura.
|
|
|
XIII. mendearen erdian, errege ospetsu bi, Fernando III eta Alfontso X, teoria berriak aplikatzeko gai izan ziren, euren lurretan zegoen lege aniztasuna baztertzeko. Federico II.ak Sizilian egin zuenaren antzera, erregeok sistema modernoa sartu nahi zuten, horrek indar bateratzaile gisa jardun
|
zezan
, eta Gaztela bide erakusle izan zedin, Europako pentsamendu juridikoari zegokionez.
|
|
|
Gehienetan, ikasleek eurentzat erosten zituzten liburu juridiko kontuzkoenak. Horrez gain, liburu saltzaile baimenduek, stationarii exempla tenentes izenekoek, liburu horien kopia kautoak izaten zituzten, ikasleei errentan eman eta horiek eurentzako kopiak egin
|
zitzaten
. Ikastaldia amaitutakoan, pilatutako oinarrizko testuen bilduma eraman zezaketen ikasleok.
|
|
|
Horrez gain, liburu saltzaile baimenduek, stationarii exempla tenentes izenekoek, liburu horien kopia kautoak izaten zituzten, ikasleei errentan eman eta horiek eurentzako kopiak egin zitzaten. Ikastaldia amaitutakoan, pilatutako oinarrizko testuen bilduma eraman
|
zezaketen
ikasleok. Horretara, ikasleek euren herrietan zabaldu ahal zuten Bolognan hartutako jakituria.
|
|
|
1987 urtean, berbarako, Ingalaterran kasu bat azaldu zen, bi alderdien petrolioa petrolio ontzi bateko upeltegian nahastu zenean; epaileak aspaldiko kasu batzuk izan zituen kontuan, eta, horien arabera, alderdi batek okerretara egin duenean nahastea, nahasitako petrolio guztia har
|
dezake
besteak. Epaileak, ordea, erabaki zuen ez zegoela lotuta aurrekari horri, hau da, ez ziola aurrekariari ekin behar, eta «justiziak galdatutako erregela»ezarri ahal zuela askatasunez; bide horretatik, confusio deituriko erregela erromatarra aplikatu zuen.
|
|
|
Epaileak, ordea, erabaki zuen ez zegoela lotuta aurrekari horri, hau da, ez ziola aurrekariari ekin behar, eta «justiziak galdatutako erregela»ezarri ahal zuela askatasunez; bide horretatik, confusio deituriko erregela erromatarra aplikatu zuen. Horren arabera, petrolioa alderdien artean banatu behar zen, bakoitzaren kuota gogoan izanda (kuota horiek zehaztasunez finkatu ahal ziren), eta alderdi bakoitzak demanda jar
|
zezakeen
bere aldetik, erruz eragindako galerei begira (1.2, 1, 27).
|
|
|
Mende hasieran, Europan atsekabea zen nagusi gerraren ondorioz, eta alderdikeriarik gabeko zuzenbidea erdietsi nahi zen, gizakien arteko grina nahiz areriotasun horiek gainditu ahal izateko. Autore batek baino gehiagok sentitu zuen zuzenbide erromatarrak asebete
|
zezakeela
beharrizan hori, baldin eta aldez aurretik berori hertsatzen zuen gerruntze formaletik askatzen bazen. Sistema hori lehendabiziko egietatik hasi, horien zuzeneko ondorioak atera, eta, ondorioz ondorio mugituz, azkenean sistema logiko hutsera heldu behar zen.
|
|
|
Izan ere, nahiko arraroa da ohartarazpen hori, jakin badakigulako moralaren kontra jardun
|
dezakegula
. Leibnizek aipatu jurista Papiniano zen, eta testua, berriz, D.28, 7,15 Arauak ezartzen zuen baldintza baliozkoa izango zela, baldin eta semearen esku bazegoen berori betetzea.
|
|
|
Biltzar eratzaileak ezezkoa eman zien bi proiektuei, 1799 urtean Napoleonek boterea eskuratu zuenean. Berak lau kidez osaturiko batzordea izendatu zuen, bi ohiturazko zuzenbidearen esparrutik etorritakoak, eta beste biak zuzenbide idatziaren alorretik, guztien artean Kode zibila presta
|
zezaten
, sistema bakoitzetik alderik onenak hartuta.
|
|
|
XVIII. mendearen azken aldera, grinarik gabeko so egile orok pentsa
|
zezakeen
zuzenbide erromatarra ez zela oinarrizko osagaia europarren ikusmoldean. Zernahi gisaz, oraindik ere zuzenbide erromatarrak eratorritako hainbat hitz erabili ohi zituzten haiek, hala diskurtso moral nahiz politikoan, nola nazioarteko diplomazian.
|
|
|
Zernahi gisaz, oraindik ere zuzenbide erromatarrak eratorritako hainbat hitz erabili ohi zituzten haiek, hala diskurtso moral nahiz politikoan, nola nazioarteko diplomazian. Ulerbidez, 1789an Thomas Jeffersonek Paristik idatzi zionean Ameriketan zegoen James Madisoni belaunaldiz belaunaldi berrikus
|
zezan
Estatu Batuetako Konstituzioa, azpimarratu zuen ageri agerikoa zela «lurra gozamenpean dagokiela bizidunei». Common Laweko juristek ez zuten erabili gozamen hitza, baina Jeffersonek uste zuen gizaki trebatuak erraz uler zezakeela termino hori.
|
|
|
Ulerbidez, 1789an Thomas Jeffersonek Paristik idatzi zionean Ameriketan zegoen James Madisoni belaunaldiz belaunaldi berrikus zezan Estatu Batuetako Konstituzioa, azpimarratu zuen ageri agerikoa zela «lurra gozamenpean dagokiela bizidunei». Common Laweko juristek ez zuten erabili gozamen hitza, baina Jeffersonek uste zuen gizaki trebatuak erraz uler
|
zezakeela
termino hori.
|
|
|
Judizioetan, eskuarki egitateak azaldu eta zuzenean ematen zituzten ondorioak, baina ez zuten aipatzen nola heldu ondorio horietara. Erkidegoaren tradizio juridikoa zaintzeaz arduratu behar ziren, baina horretan Schöffen deitutako horiek eragin handiagoa ala txikiagoa izan
|
zezaketen
, erkidegoak eurei begira erakutsitako errespetuaren arabera.
|
|
|
Baziren zuzenbide zibileko testuak, enperadoreen erabateko boterearen oinarri zirenak, eta printzerrietako gobernadoreek hartutako funtzionarioek aipatzen zituzten halakoak, gehienbat; hala ere, printze germaniarrek begi onez ikusi zuten zuzenbide erromatarra. Zuzenbide zibilak estatu burokratikoa ezartzeko aukera ematen zuen, eta horri esker, printzeek izugarrizko lokabetasuna izan
|
zezaketen
, jaun feudalei begira. Europa osoan zehar, zuzenbidea legeria bezala ikusi zen, eta ez ohiturazko arau tradizionalen multzo moduan; legeria hori printzearen izenean aldarrikatu zen, eta auzitegi gorenak interpretatu zuen, printzearen agintepeko lurraldeetan aplikatzeko.
|
|
|
Zuzenbide zibileko juristak han zeuden, bertan geratzeko asmoz. Hasieran duda mudaren bat izan arren, Philip Melanchthon bezalako pertsona ospetsuek zuzenbide erromatarren onbideak gailendu zituzten, sistema hori gatazka ororen gainetik zegoelako, eta bakea zein ordena ekar
|
zezakeen
zuzenbide inpartzial bakarra zelako.
|
|
|
Lurralde bakoitzeko auzitegi gorenak bakarrik esan
|
zezakeen
behar besteko agintearekin lurralde horretan zer jaso zen zuzenbide erromatarretik eta zer ez. Lan batzuetan, bildumak horretarako erabili ziren, eta horren adibide esanguratsua dugu Philibert de Bugnyonen lana, Legum abrogatarum et inusitatarum in omnibus curiis terris iurisdictionibus et dominiis regni Franciae izenekoa (1563); lan horretan eskualdez eskualde zehaztu zituen zeintzuk ziren onartu gabeko zuzenbide zibileko testuak.
|
|
|
boterea izatea, Espainia eta Portugalen orduantxe aurkitutako lurraldeak zatitzeko. Horren iritzirako, batetik, enperadoreak ezin erreklama
|
zezakeen
mundu osoaren gaineko subiranotasunik, eta, bestetik, aita santuaren subiranotasuna aldi baterakoa zen eta ez zitzaien hedatzen barbaroei. Vitoriak argudiatu zuenari helduta, ulertzen zen testu erromatarretan zuzenbidea berbera zela herri guztientzat eta testu horietan agertzen zen Ius gentiuma, ostera, Ius inter gentes bezala ere ikusi ahal zela, alegia, herri baten eta bestearen arteko harremanak arautzen zituen erregela multzo bezala.
|
|
|
Independentzia formala erdietsi baino lehen ere, iparraldeko probintzien lehenengo unibertsitatea 1575ean sortu zen Leydenen, Holandan, hegoaldeko Herbehere katolikoetako Lovainari kontrapisu protestantea aurkezteko. Espainian gertatu bezala, han ere Inkisizioak zigortu zuen gauzen betiko ordena uki
|
zezakeen
edozein ideia zabaltzea. Leydeneko Zuzenbide Fakultateari hasiera hasieratik esleitu zioten kontuzko lekua unibertsitatearen barruan.
|
|
|
Savignyk baieztatu zuenez, kolonatoaren ikusmolde hori Erromako gainbehera juridikoaren ondorio izanik, ez zen egokia XIX. mendeko nekazarientzat. Zinezko zuzenbide erromatarraren (klasikoaren) aburuz, aitzitik, coloni deitutakoak lurraren errentari askeak ziren, eta horixe zen, hain zuzen ere, zientzia juridikoak berreskura
|
zezakeen
eredurik onena.
|