|
2000
|
|
|
Bertako biztanleria, ordea,
|
beti
arrazoi praktikoetan oinarritu izan da: Arabaren geografia barnean kokaturik egotea, arabar sentitzeaz gainera Gasteiz hiriburua hurbil izatea, merkataritzan era guztietako harreman estua izatea, eginkizunak bizkortzea eta hobetzea, bide berriak irekitzearen bultzapena eta abar.
|
|
|
Zer erakeria itsuagorik hau baino? Euskaldun prestuak, ez arren horrelako ofentsarik zuen lehenengo eta
|
beti
behar duzuen Eus kerari egin. Zuen juizioa non da?
|
|
|
Baina kronika horietan E. Garibaik gutxitan aipatzen du Treviñoren izen soila, kasik
|
beti
–Treviño de Alava, dakar.
|
|
|
Bidaia hartan aurrera segitzea maiz planteatu bazuen, areago infernurako ate bihur zitekeen amildegiaren aurrean egonik. Bidaian aurrera segitzeak egia ezagutzea inplikatzen zuen, eta horrek min gehiago jasotzea, eta horrek oroimenaren gurpilari indartsuago eragitea, eta horrek gorrotatzea, eta inoiz ez onartzea Eider hilda zegoela zeren
|
beti
izango baitzuen tokitxo bat Txemaren buruan, sargori, beti sargori... Pentsatu zuen, alde batetik begiratuta barregarria ere izan zitekeela ezerezaren bila ibiltzea, bera ari zen moduan, ezerezaren atzetik nekerik gabe.
|
|
|
Bidaia hartan aurrera segitzea maiz planteatu bazuen, areago infernurako ate bihur zitekeen amildegiaren aurrean egonik. Bidaian aurrera segitzeak egia ezagutzea inplikatzen zuen, eta horrek min gehiago jasotzea, eta horrek oroimenaren gurpilari indartsuago eragitea, eta horrek gorrotatzea, eta inoiz ez onartzea Eider hilda zegoela zeren beti izango baitzuen tokitxo bat Txemaren buruan, sargori,
|
beti
sargori... Pentsatu zuen, alde batetik begiratuta barregarria ere izan zitekeela ezerezaren bila ibiltzea, bera ari zen moduan, ezerezaren atzetik nekerik gabe.
|
|
|
Agian distantzia handiegia hartu dut, eta perspektiba zabalegia beraz. Ametsetik esnatzea
|
beti
izaten da gogorra.
|
|
|
Bidaiariak
|
beti
pentsatzen du
|
|
|
Bi buru agertzen ziren argazki hartan: bata Eider zen, irribarrez eta begiak
|
beti
bezain txinpartatsu. Bestea, aurpegi alaiko beltzaran hura, Rocío zen dudarik gabe.
|
|
|
Dardarak, dardararik izan bada, begiak kliskatzeko behar den denbora iraun du. Baina kristalak baino apurtu ez dituen eztanda, eta hala ere lurrean makurtzera behartu gaituena, hori ikaragarria egin zaie
|
beti
harritzeko prest ditudan begi hauei.
|
|
|
Hurbiltzeko, sartzeko eta garagardo bat edateko, ahaztea merezi zuten mamuen akaberarako. Kontuan izanda, noski, edalontzia
|
beti
eskuan izan behar zuela, edo asko jota barran. Baina inoiz ez aurreko ispilurako hegaldian.
|
|
|
inmentsitatearena elizak asmatu du, ezta? Gizakia bakarrik sentitzea da elizak
|
beti
nahi izan duena, ez al da hala. Eta heriotzarena, eta eternitatearena ere, ez al dira elizaren asmakizunak?
|
|
|
Larunbatetan, berriz, mutilen taldea atari batean jesartzen zen
|
beti
, supermerkatuan erositako litronen babesean. Neskek atari bat harago pasatzen zuten arratsa, eta gure mutikoak beti aukeratzen zuen txoko bat zeinetatik neskak ere ikus baitzitzakeen.
|
|
|
Larunbatetan, berriz, mutilen taldea atari batean jesartzen zen beti, supermerkatuan erositako litronen babesean. Neskek atari bat harago pasatzen zuten arratsa, eta gure mutikoak
|
beti
aukeratzen zuen txoko bat zeinetatik neskak ere ikus baitzitzakeen. Halakoren batean altxatu egiten zen eta ozen egiten zuen berba, eta barregarriak izan nahi zuten komentarioak jaurtitzen zituen lau haizetara.
|
|
|
Egun pare bat baino ez badaramatzat ere, aspalditik nago ohituta hodeiez kargatutako Irlanda honetara: hau guztia nolakoa ote zen imajinatzen hasi nintzen egunetik;
|
beti
etorri izan zaizkit burura lehertzeko zorian dauden kotoi zikinezko zeruak.
|
|
|
" Jabi, Irlandara noa" esatea ezinezkoa litzaiokeelako, bere mutilaren hamaika galderei erantzuteko azalpen borobilik aurkitu gabe.
|
Beti
behar du arrazoiren bat Terek, eta baita Jabik ere. Tabernetara sartzeko ere bai.
|
|
|
nola esango diot gidariari ezetz? Eta trapezista ematen dut holakoetan,
|
beti
amildegiaren ertzean.
|
|
|
Baina
|
beti
gertatzen zait ideiak trumilka etortzen zaizkidala, eta hara non hasi naizen hodeien inguruan berbetan, beste hamaika mila konturen bueltan hasi aurretik. Ikaragarria da enroilatzeko modu hau.
|
|
|
Baina minutu batzuk aski izan nituen tentazioan ez erortzeko: Dublin ez da aldatuko, ezta ehun urtetan ere, eta
|
beti
izango dut bueltatzeko aukera. Gainera, nire gidaren azaleko argazkiak gogorarazi zidan lurralde esmeralda deskubritu behar nuela, eta berarekin batera irlandar musika zoragarria sortzen den epizentroa.
|
|
|
Baina berdin zion, ordurako ohore tantatxorik ere ez baitzitzaion geratzen, eta liburutegitik alde eginda aterpetxera jo zuen bere ordenagailu mugikorra piztu eta azken artxiboa irekitzera. Garaipenaren bila
|
beti
, konpai!
|
|
|
Argazki bat ateratzeko modukoa izan zen Txemaren aurpegia. Ordenagailuak,
|
beti
bezala, kontrazeinua idazteko agindu zion, eta Txemak duda izpirik gabe R-a l p h tekleatu zuen. Ez zen beste galderarik, agindurik, erreberentziarik edo purtzileriarik egon.
|
|
|
Bart gauekoa nekagarria izan zen: mundu guztiaren galderak(
|
beti
berdinak izan ohi direnak, gainera), legezko musu biak, Guinnessa edaten onena zarela erakutsi beharra, ea asko ligatu nuen txantxetan esaten zidatenei irribarre etsi batez erantzutea...
|
|
|
Lanera bidean, egunero legez, Seat zaharra estarterraren bidez jarri behar izan dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea aurkitu dut
|
beti
bezala ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
Ez pentsa alferrik eman ditudanik azken hilabete hauek: buruari majo eragin diot,
|
beti
ondorio berdinera iristeko: ez daukat ezer Txema kenduta.
|
|
|
Ez dakit norena den; Txemarekin eta Ralph gogoraraziko didan haur batekin betiko bizitzea nire akabera litzateke. Ze, nahiz eta berea izan ez,
|
beti
gogoraraziko baitit Ralph. Bestalde, Txemarena bada, inondik inora nahi ez dudan lotura bat izango da haurra.
|
|
|
· Komuneko tapa
|
beti
altxatuta mantendu.
|
|
|
Eta gela honetako leihora irteten zen neska hura, goiz eta arratsalde.
|
Beti
ikusten nuen leihoan. Kasualitatea izango zen, baina kaletik pasatzen nintzen guztietan leihora begiratzen nuen, eta hantxe zegoen beti, niri begira.
|
|
|
Beti ikusten nuen leihoan. Kasualitatea izango zen, baina kaletik pasatzen nintzen guztietan leihora begiratzen nuen, eta hantxe zegoen
|
beti
, niri begira. Ez nuen ezagutu, ez kaletik ikusi, ezta festetan ere.
|
|
|
Leihora hurbildu nintzelarik kalean zehar ikusi nuen gizona, urrutiratzen. Ez zuen leihora behin ere begiratu,
|
beti
aurrera. Eta kanposantuko hormaren ondotik pasatzen ari zenean, birikak ondo beteta, txistu hotsez estali zituen bere beldurrak.
|
|
|
Bai Casheletik Corkerako bidean (zeinetan egun oso bat eta hiru auto erabili zituen), bai Corketik Killarneyrakoan (bost auto egun osoan zehar). Luze egiten zitzaizkion,
|
beti
berdina hartu ohi zutelako hizketagai eta, nola ez, Txema nazkatzen hasia zelako lehenengo eguneko bigarren autoan.
|
|
|
Ez, begien bistakoari
|
beti
modu tragikoan so eginez gero, aspaldi zen Txema zoroetxe batean. Adibidez, zenbait urte lehenago Eider eta beraren arteko harremana kili kolo utzi zuen esperientzia mingarri hura etorri zitzaion burura.
|
|
|
Banekien ze arropa jantzi behar nuen, termostatoak hamar minutu behar zituela ura berotzeko, Seat zaharra estarterraren bidez jarri nuela martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea ehun metro harago zegoela, bariante berria, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusten banituen arratsaldean euririk egingo ez zuela ere banekien, eta gero egunero aurreratzen ninduen zoroa zegoen (kilometro batzuk lehenago edo geroago,
|
beti
erakusten zizkidan bere atzealdeko pegatinak: Pachá diskotekarena bata;" Salamanca es guay" dioena, bestea), eta banekien nor agurtu, zer esan, nondik joan eta nora heldu.
|
|
|
Egia da beste gehienak ere ezagutzen nituela, aurrez egin genituen prestaketa ikastaroetatik eta. Baina eguneroko erlazioetan
|
beti
igartzen zen nork norekin zuen nahiago. Beste monitoreek erdi txantxetan esaten zutenez, Jabi eta ni lagunak baino gehiago omen ginen, eta askotan harritu egiten ziren gure arteko musurik ikusten ez zutenean.
|
|
|
" Eskain ezazu ezinezkoa". Eta okerrena zen, beraz, memoriak
|
beti
zoritxarreko bost hizkietara eramaten zuela, eta beraien artean bizi zelarik zituela paretak inoiz bota, ezta ñabardura txikiak erre ere. Ahaztu nahiak gogoratzea dakarrelako ezinbestean.
|
|
|
Barkatu zuk: orain faltan botatzen dituzun gauza txikien premia izan duzu zuk
|
beti
, eta horiek berdin beteko zituen Eiderrek zein beste edozeinek. Beharbada azkenean afektua zenion, edo maitasuna edo berdin zait zer.
|
|
|
Eta horrekin ilusioa areago piztu zait, hasi baino ez dudalako egin hainbeste maite dudan lur honen aurkikuntza. Baina bestalde,
|
beti
izaten baita beste alde bat, gida honek ez dit bere orrialdeetako hizki potoloetan aipatu hiri honetan jendeari erreparatu behar zaiola beste ezeren gainetik. Argazkiekin fidatzen naiz askotan, eta berorien bidez ikasi dut jendearen espresioa dela ikus daitekeen monumenturik benetakoena, Tibeten, Perun eta Sevillako Triana auzoan.
|
|
|
Eta orduan geu ere, Tere eta biok esan nahi dut, apuntatu egin ginen akademia horretan. Astean hirutan joaten ginen eta joaten ziren, noski, mutil biak ere; eta astean hirutan Jabiri begira igarotzen genuen klaseak irauten zuen ordu eta erdia,
|
beti
erdi jolasean eta intsinuazioz gainezka. Baina akademiara joan behar nuen egun batean, kasualitatea, katarrotu egin nintzen eta, ezin joanda, etxean geratu behar izan nuen.
|
|
|
Bidaiariak
|
beti
pentsatzen du
|
|
|
Apur bat triste jarri zen Txema turismo bulegoko eskaileretan jesarrita. Ez Eiderren damuaren arrazoia ezagutzen ez zuelako, baizik eta istant batez euren artean
|
beti
tente mantendu zen konfiantza zalantzan jarri zuelako, eta tristura eman zion horrela pentsatzeak. Gainera, pentsatu zuen, Eider horretara etorri zen hona, egun batzuez loturak apurtzera eta bera, benetako bera, izatera.
|
|
|
" Swift logela" eskatu zuen harreran. " Betetzen den azkena da
|
beti
, eta nahi eta nahi ez eman dizut logela hori, beste denak hartuta baitaude", erantzun zion aterpetxeko jabeak, giltza luzatzen zion bitartean. " Kasualitatea", pentsatu zuen Txemak bere kasa," oraingoan zortea izan dut".
|
|
|
—Erran diat ezen Henrik protestant izan zela, eta orain erranen diat ezen gure familian
|
beti
izan dela protestanten bat belaunez belaun. Aipatu diat hatsarrekoa, Esteban; aipatu diat Henrik; Henriken ondoren, berriz, Joana izan zuan, ene izeba izan zena; gero ni; eta orain hi, baldin ohore hori heuretzat nahi baduk...
|
|
|
Eta, halarik ere, oroitzen dut ezen ene bizitzako lehen urte haietan gogotsu baino gogotsuago egoiten nintzela aitaren aiduru, hura bidaia haietarik noiz itzuliko, zeren eta
|
beti
ekarriko baitzigun Mattini eta bioi, present gisa, jostailu bana edo bertze edozein objektu, biak berdinak gehienetan, baina neurri edo material diferentekoak: zurezko zaldi bi, aitzin gibeletarat balantzaka ibiltzen zirenak, bata bertzea baino handiagoa; kanoi tipi bi, bata zurezkoa, bertzea brontzezkoa; berunezko bi soldadutxo, kolore biziz pintatuak, bata sarjentua, bertzea jenerala...
|
|
|
Baina filosofo tipi honek, hil edo biziko puntuan izan den bakoitzean,
|
beti
izan ohi du mihian, uroski, larritasunetik atera zezakeen hitzen bat prestik... eta hitzak, orduan ere, ez zidan huts egin:
|
|
|
—Joanes, gure eliza hau munduko tipiena izan litekek eta hala izanen duk, segur, baina handiena ere izan litekek, zeren eta handitasuna eta tipitasuna ez baitira tamainaren arabera neurtzen, baina ateen zabaltasunaren arabera, eta zientziaren ateak
|
beti
egonen dituk mundurat zabalik, nornahirentzat...
|
|
|
Eta behakoa dago. Zeren
|
beti
beltzari beha dagoen zuria, hisikatzen eta obsesionatzen da, itsutzen da, hartzen du buruz buruko etsaitzat, eta jotzen du azkenean haren ezabatzerat, deusezterat eta porrokatzerat. Baina jakinen balu ezen argiaren munduan ere gorputza itzalez osatzen dela, eta zuria beltzaren itzala dela nola beltza zuriarena, aldatuko litzaioke behakoa eta, itzalaren ezabatzerat baino areago, haren besarkatzerat joko luke.
|
|
|
Eta hala jakin ahal izan nuen amets hartan, bizitzan behin baino gehiagotan sentitu izan dudana: alegia, denborak bere bihotza duen bezala, neure bihotzak ere bere denbora duela, eta ez duela denbora batek bertzearekin zerikusirik, zeren denbora bat baitzen makinarena, monotonoa eta
|
beti
berdina, eta bertzea odolarena, zentzuei eta sentimenduei lotua, eta barrendik bizi gaituena. Eta lehenak bere sekeretua gal bazezakeen ere, bertzeak ez, nehoiz ere ez, zeren gizonaren bihotza beti izan ohi baita sekeretu bat, zeinak bere baitan bertze sekeretu bat gordetzen duen, bertze bat eta bertze bat.
|
|
|
alegia, denborak bere bihotza duen bezala, neure bihotzak ere bere denbora duela, eta ez duela denbora batek bertzearekin zerikusirik, zeren denbora bat baitzen makinarena, monotonoa eta beti berdina, eta bertzea odolarena, zentzuei eta sentimenduei lotua, eta barrendik bizi gaituena. Eta lehenak bere sekeretua gal bazezakeen ere, bertzeak ez, nehoiz ere ez, zeren gizonaren bihotza
|
beti
izan ohi baita sekeretu bat, zeinak bere baitan bertze sekeretu bat gordetzen duen, bertze bat eta bertze bat. Eta odolaren denbora, halatan, bertzea baino luzeago edo laburrago izan daiteke, odolak bere baitan gordetzen dituen sekeretuen arabera.
|
|
|
Baina Mattinekin nituen harremanetan, ni nintzen
|
beti
galtzeko, zeren, oratoria eserzizio haietan ere, oro har, hura baino trebeagoa nintzen arren, iduriz bainintzen trebeago: izan ere, gero, bizitza errealean, nik erabil nitzakeen mila hitzen aitzinean, Mattinek bakarra edo bakar batzuk erabiltzen zituen, guztiz mintzen nindutenak eta bere mihi ahalkegabeaz jaurtikitzen zizkidanak, ene hitzen kolpatzeko, desegiteko eta xehetzeko, nola okilak enborra, halako suertez, non azkenean bere hitz edo erran bakar hark ene argumentu guztiek baino gehiago balio izaiten baitzuen, nihaur haserretzen, jauzten eta enkoniatzen nintzelako, finean, ez hura...
|
|
|
Izan ere, huts gara eta deus ere ez gara, baina noiz eta izen bat emaiten baitiogu geure deusezari, honek katoliko, hark protestant, eta noiz eta betetzen baitugu geure hutsa hotsez, obratzen da eta mamitzen da mirakulua, zeren iduritzen baitzaigu ezen, izenaren jabe egin orduko, zerbait eta norbait garela, halako suertez, non bihurtzen baitugu izena izana. Eta nola, alde batetik, ez gauden bakarrik, eta izenak leinu bereko eta talde bereko egiten gaituen —ahaide, senide eta taldekide—, eta nola, bertzetik, gure izanaren neurria izenaren neurriko bihurtzen dugun, hala hazten eta handitzen zaigu izana —ustezko izana,
|
beti
ere—, noiz eta izenaren hotsa berretzen eta emendatzen baita fedekideen bozetan eta hotsetan. Eta, halako batean, geure izenaren hotsak itsutzen gaitu, eta zernahi egiteko prest izaiten gara, baita geure izenaren izenean bertzeena estaltzeko eta zanpatzeko ere.
|
|
|
Harri eta zur geratu zen aita, begiak zabal, zeren eta, bere bidaietarik itzultzen zen bakoitzean,
|
beti
edireiten baitzuen gure ama bere zerbitzurat, haren obligazinoetarik eta postutik den mendrenik ere higitu gabe, morroi neskameei bere manuak emaiten, txilina noiznahi eskuan —ekarri pitxer bat ur eta garbiontzia honat!, eraman etxeko jaunaren zaldia harat! —, bere senarrari deus ere falta ez zekion amoreakatik. Honek, halarik ere, ez zizkion amari argibideak eskatu, eta, etsiak hartua bezala, bi hitz haiek erraiterat mugatu zen:
|
|
|
—Arrazoin du berorrek, aita Bartolome. Berori
|
beti
hain argia! Gainerat, esker oneko ere egon genuke, zeren heriotzak konfesaturik harrapatu baitu, eta jakin nahi nuke zer gertatuko zitzaion, baldin bertze itsas portu horietan harrapatu izan balu...
|
|
|
Zeren, ote dakizu zenbat sufritu zuen anaiak, hark bere buruari egin zizkion zaurien gaizkoaduraren ondorez? Eta, halarik ere, bere irri harekin ikusten genuen
|
beti
, edo bere irri iduriko harekin, hobeki, zeren eta irri hura ez baitzen arraitasunarena, baina nigarrarena eta tristurarena, penarik penagarrienarena eta hortz haginen karraskotsena; eta trufarik krudelenaren irria zen, azpian eta bere maskarapean oinaze neurriz gaineko hura gordetzen zuelako, bizi bizia... Eta hura hala zen eta halatan egiten zigun oinaze oinazetsuak, finean, Mattinen betartetik bi aldiz irri.
|
|
|
Izan ere, behin eta birritan erraiten zigun aita Leokadiok ezen atseginari, noiz eta ukitzen baikintuen eta gorputzean barrena sartzen, uko egin behar zitzaiola, eta arbuiatu eta errefusatu beharra zegoela, halatan, ezezko batez, zeinak atsegina bezain biribila behar baitzuen. ..., Axularrek berak zioen bezala, bekatuaren egiteko aski da puntu bat, gogoaren egozte bat, borondatearen deliberatze bat eta konsentitze bat, eta zeren aski baitzen, ondorez, baiezko bakar baten garaitia ahalegin osoaren bekatuzkotasunaren erabakitzeko; eta nola, finean, milaka eta milaka ezezkoren artean ez zen gaitz ez neke baiezkoren batek menera nintzan edo zalantzan utz nintzan —eta hura
|
beti
zen errazago, noiz eta itzartzen bainintzen supituki eta deblauki, amets lizun batetik—, hala kutsatzen ninduen baiezko hark punturen batean, eta puntu hark bertze puntu guztiak kutsatzen zituen, nola edateko ontzirat isuri pozoin xortak ontzi osoa, eta hala sentiarazten ninduen, neure deusezean, kulpant eta bekatari... are gehiago kontatzen ari natzaizun kasu hartan, Mattin anaia hilik zetz...
|
|
|
Txinan ibili diren misiolariek erraiten dute ezen txinatarrek erabiltzen dutela suplizio eta tortura mota bat, hitz guti batzuetan azalduko dizudana: lotzen dute biktima goiti beheiti jarleku batean; ipintzen dute iturri baten azpian, zeinari ura, itogin edo itaxur baten modurat, xortaka darion; erortzen zaio biktimari ura buru gainerat,
|
beti
toki bererat, orain xorta bat eta orain bertze bat, harik eta, xortaz xorta, buruan zulo bat eragiten dioten arte... Eta biktimaren izua eta espantua da hura, laztura eta mindura!
|
|
|
Ez, ez naiz Jesu Kristoren iduria lohitzen ari, nahiz eta dogma katolikotik gero eta urrunago sentitzen naizen eta gero eta sozzinitarragoa eta nestoriarragoa naizen, nolabait erraiteagatik, zeren maite baitut nik ere Jesu Kristo, eta sinesten dut ezen gizon hura, Jainkoak ukiturik, Jainko egiten zela, ez
|
beti
, baina bai batzuetan, hala nola iltzez josi ondoren hitz haiek erran zituenean: " Aita, barka iezaiezu, ez baitakite zer ari diren"...
|
|
|
Eta hala abiatu nintzen egun batean Salamancarat, kontzientzia,
|
beti
bezala, eskrupuluaren pipiak jana eta zuhirindua, baina baita studioen esperantza harekin ere...
|
|
|
Izan ere, nik uste nuen ezen jakintasunak —zinezko eta minezkoak— gorputz sendo eta gotor bat zuela eta, aldi berean, airosa, Burgosko katedralaren antzekoa. Ez al zen, bada, katedral hura, monumentu ezin astunagoa, alde batetik, zeren egina baitzen, eta
|
beti
da astun, baina baita arina ere, bertzetik, zeren baitzirudien ezen, Galileoren iritzien gainetik, zerurantz egin zezakeela noiznahi den, bere bi dorre haiekin —zeinak izan baitzitezkeen lantzak edo tragazak, lurraren baitan zetzàn Greziako mitologiako jigant batek edo gure euskal lurretako jentil batek jaurtiki berriak—, grabitate indarra garaituz gero. Arratsez iritsi nintzen Burgosat, eta arrats hartan hala ikusi nuen katedral hura.
|
|
|
Baina, beldurrak gehienetan gibelat bihurtzen bagaitu ere, ez
|
beti
, zeren, guti batzuetan, aitzina baikaramatza, geure baitarik eta beldurraren beraren baitarik ihesi, nola eraman baininduen ni orduantxe, ausartzia ez den ausartzia iduriko batean, eta, horrela, iritzirik ezen erokeria haren aitzinean ezin utz nezakeela aita bakarrik, erran nion:
|
|
|
Nola miretsi nituen nik orduan amaren oreka eta segurantza! Zeren mundua egin eta desegin eta mila aldiz alda baitzitekeen, baina ama
|
beti
egoiten zen bere lekuan eta bere kroskan, kantitu ere gabe. Eta zeren, bertze deusen gainetik, eskutoki bat behar bainuen nik mementu hartan, eta ama nuen eskutoki eta helduleku.
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. Eta asteazken goiz hartan ere —tigreak basorat ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen berri emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen berri ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan
|
beti
izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
ekaitza duk batez ere, noiz eta aro batetik bertzerat egiten baitu eta noiz eta bide berrien urratzerat abiatzen baita, nola gertatzen den egun. Eta, nola diagonaletarik hobeki adieraz daitezkeen ekaitzaren errealitatea eta ekaitzaren desoreka koadroaren simetri ardatzetarik baino, hala bihur daitezkek diagonalak koadroaren ardatz. Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta
|
beti
bat zela, bere osoan ez ezik zati bakoitzean ere; pintura berrian, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala... —eta, bere teoria hura azaldu ondoren, bere ondoreak atera zituen—:
|
|
|
Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den hainbat lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina egon daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen duk bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen duk, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere,
|
beti
bat baita eta beti berdin. Eta hori hala duk eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza...
|
|
|
Eta, nola iturrian garbi eta garden den ura lohitzen eta zikintzen den hainbat lur iraganez gero, eta edaten duguna, azkenean, lohia eta zikina egon daitekeen, hala, etorkiko hitza berdin kutsa daitekek eta berdin kutsatzen duk bitartekoen ahotik eta arartekoen lumatik iragan ondoren, eta desitxura daitekek, ondorez, eta desitxuratzen duk, finean. Naturalezaren liburuarekin, aldiz, ez duk halakorik gertatzen, zeren, etengabe aldatuz doan arren, bere baitan baitirau, eta zeren, aldi oro berritzen ari delarik ere, beti bat baita eta
|
beti
berdin. Eta hori hala duk eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza...
|
|
|
Eta hori hala duk eta hala izanen duk, oinarrian lege eta arau finko eta aldaezin batzuk daudelako, naturaleza eta naturalezaren mugimenduak gidatzen eta gobernatzen dituztenak, halako suertez, non goiti beheiti doan harria goiti beheiti erortzen baita eta ez beheiti goiti igaiten... eta erortzen duk beti ere lege jakin batzuen arabera... eta horregatik guztiagatik duk, hain zuzen ere, fidagarriagoa naturaleza... Eta putzurat jaurtikitzen den harriak ere lege jakin batzuen arabera sortuko ditik uhinak uraren gainean, zentrotik bazterrerat
|
beti
... Eta, gauzak hala badira, garbi zagok enetzat ikasi beharreko lezionea:
|
|
|
Eta, gauzak hala badira, ez al zaizu iduritzen ezen bertze bi hitz horiekin ere —galtzaile eta garaile—, antzeko zerbait gerta litekeela...? Edo jada Salamancan erran nizuna erran behar ote dizut berriro, eta oroitarazi behar ote dizut, halatan, nola akabatu zuen gure aitak, bere burua
|
beti
garailetzat izan zuenak...?
|
|
|
HATSARREAN kontatu dizut nola bai aitak eta bai aitona Nikolasek ere erraiten ziguten ezen urbiaindar guztiok ginela noble, baina batzuk bertzeak baino nobleago, eta halakoak ginela etxegoiendarrak. ...baitziren manuak eta desaireak ezinbertzez, eta beheiti goitikoak begirunea eta obligazinoak; aitonak, bere aldetik, ez zuen ukatzen marra hura, ezta manuen emaitea goikoei zegokiela ere, baina berez hala zena ez zuen azpimarratzen ibili beharrik, eta uste zuen, bertzalde, ezen begirunea eta obligazinoak bi aldeetarat zeudela, eta goiti beheitikoak zirela beheiti goitikoak bezainbat; eta desaireak
|
beti
zeudela, edo gehienetan, soberan.
|
|
|
Eta, menekoak eta manukoak mehatxatzen zituenean, aita ez zen mehatxu hutsean geratzen, baina mehatxuaren arauaz obratzen zuen. Gai hartan eta eginbehar haietan, bertzalde, aitak
|
beti
izan zuen lagun ama. Are gehiago:
|
|
|
Baina Pedro argia eta berezia zuan eta ez zegoan bertzeei beha, bere buruari baizik. Eta aitari bere asmoen berri emaiten zioan, pintorea izan nahi zuela eta pintorea izan nahi zuela, eta aitak
|
beti
berdin ihardesten zioan, letratua izan behar zuela eta letratua izan behar zuela, letratuarena pintorearena baino ofizio duinagoa zelako, ikusi bertzerik ez zegoan pintorearen ofizioak jendearen baitan zuen estimu eskasa. Baina Pedrok orduan erraiten zioan:
|
|
|
" Datorren hilean noak, Joanikot!" Eta, hatsa bereganatzen zuela, esplikazioneak eman zizkidaan: " Badakik ezen gure etxean, zorionez, aitak manatu, bai, baina amak deliberatzen duela, eta ama
|
beti
izan diat alde, eskuko marketan eta taro teko kartetan izar bat pizten ikusi zuenetik Italiako zeruan..." Eta Pedroren hitzak eta Pedroren erabakia haize bildu bat bezala sartu zitzaizkidaan, ustekabean, bihotzean, halako tailuz, non zainetako su tipia su handi bihurtu, eta suak arras hartu baininduen. Eta hegaldatu egin nahi nian, bai, zinez hegaldatu nahi nian nik ere, mementu hartan, berdin zitzaidaan jada norat.
|
|
|
—Eta ni ere, handik harat, pinturazale itsua egin ninduan, are gehiago Pariserat joan nintzenean, non hamaika koadro eder ikusteko eta miresteko parada izan bainuen... batzuetan bakarrik, eta bertzeetan jende adituak lagundurik, zeren Collège de France n
|
beti
baitzegoen ikaskideren bat, baita irakasleren bat ere nehoizka, gauza haietarako prest egon zitekeena eta koadroen nondik norakoez mintzatzeko gertu.
|
|
|
Eta, hargatik, Urbiaingo bakardadean mundu haren falta sumatzen zuelako edo, noiz eta Iruñarat edo Donibane Lohizunerat joaiten baitzen —begi ordeen konpontzeko, liburu batzuen ekartzeko edo Piarres Oihartzabal kapitainarekin egoiteko... edo, baita Pazkoarekin eta Mendekostearekin konplitzeko ere, erraiten zuenean, iduri egiteko, ezen konfesatzera joan behar zuela, nahiz eta gerorat jakin nuen ezen bere konfesione haiek eramaitenago zutela bekatu bat gehiagoren egiterat bertze guztien barkatzerat baino—, ez zen koadroren bat edo bertze ikusi gabe geratuko, ezagutzen ez zuen pintoreren baten studiorat joan behar bazuen ere hartarakotz. Nik harekin joan nahi izaiten nuen batzuetan eta erraiten ere nion, baina hark
|
beti
ihardesten zidan ezen haiek bidaia tipiak zirela eta nik bidaia handi bat merezi nuela, Pisarat eta Galileoren jaioterrirat lehenik, eta Pariserat gero.
|
|
|
Baina, lerro urri hauetan erran dizudanetik harat, ote du zentzurik hitzak hitzen gibeletik paratzeak, dakidanean ezen munduko poetarik onenaren lumak ere —ez Danterenak, bizirik balego, ez Petrarcarenak ez bertze nehorenak— nekez islatuko lukeela nik han ikusi nuen ederra...? Zeren haietarik anitz mintzatu izan baitira Veneziaz eta skribatu izan dituzte poema ederrak eta hitz laudoriozkoak, baina nik ikusi nuen Venezia hura
|
beti
izanen da haien gainetik.
|
|
|
—Hainbatik hainbatean, hire aita baino gehiago ninduan egiteko haietan, zeren
|
beti
joan izan baitzaizkit ongi matematikak eta filosofia naturala. Baina bakoitzak bere dohainak ditik... eta harriekin aberastea ez duk, konparazione, ene dohaina, zeren, harria nola erortzen den eta zergatik erortzen den ikustetik, ez baitago aberasterik; aitzitik, hire aitak, harririk arruntenari ere, harri preziatuaren prezioa ateratzen ziok merkatuan...
|
|
|
Jauregia, finean, talaia ezin hobea zen, nondik begizta baitzitekeen, han urrunean, urroztarren dorretxea, baita, legoa laurdenerat edo, Urbiaingo herria ere, zeinaz bi hitzen erraiterat obligaturik bainago, gure jauregiaren historia Urbiani guztiz loturik egon izan denez: " guztiz loturik" erran dizut, eta ez" guztiz nahasirik", zeren eta, liburuan barrena ikusiko duzun bezala, umetarik irakatsi baitziguten nor zen nor inguru haietan, jaunak
|
beti
jaun eta menekoak meneko.
|
|
|
|
BETI
erran izan didate hitz gutiko mutila nintzela, baina gauzak arras aldatu zitzaizkidala, noiz eta, bortz urte nituela eta oilo baten gibeletik jostetan nenbilela, behaztopa egin bainuen, buruz behera erori eta buruz harri bat jo; eta erraiten didate, halaber, ezen, kolpearen ondorez, tentua eta zentzua galdu eta hil hurran izan nintzela, baina, hartarik jalgi nintzenean eta perila gibelean utzi, k...
|
|
|
Batek ez du bizkorra izan behar ohartzeko ezen don Frantzisko ez dela Zizeron eta Kintilianoren eskolakoa, eta haren predikuak ez direla, ondorez, bertze munduko gauza, eta gehiegi korapilatzen dituela batzuetan... Baina ez al da egia, halaber, ezen
|
beti
duela hitzen bat korapilo bakoitzeko, eta hala edireiten duela haien laxatzeko modua eta manera. Eta, ote da bizitza bertzerik, bidean sortzen diren korapiloak laxatzen jakitea baizik?
|
|
|
Don Frantziskok goizetik emaiten zigun eskola, eta eskola haiek eguerdiko angelusarekin akabatzen zituen. Eta errezatzen hasten zen, eta
|
beti
erraiten zuen: Angelum Domini nuntiavit Mariae; amari, aldiz, goizeko edo ilunabarreko angelusetan, Angelus aditzen nion, sekula ez Angelum; harik eta, lezione haietarik batean ohartu nintzen arte ezen amak zuela arrazoin.
|
|
|
Jaun Marcelek mahai baten inguruan emaiten zuen eskola, eta bera alde batean paratzen zen, ni bertzean; eta nahi izaiten zuen, bertzalde, nik hitz egitea eta ene zalantzen azaltzea eta guztian parte hartzea, kasik berdinetik berdinerat ariko bagina bezala; eta zuka mintzatzen ginen, eta ez zuen boza goratzeko ohiturarik. ...ea, lehen egunetik beretik, ene mahaiaren aitzinean, bere mahai partikularra ipinarazi zuen, oholtza baten gainean —oholtza baten gainean, bai, jaun André! —, ene behakoa beheiti goitikoa izan zedin beti ere, eta jakin nezan nor zen nor, eta hargatik eginarazten zidan, amaren kontsentimenduarekin, berorika ere, gela hartan geunden bitartean; eta bera zen, bertzalde, eskola haietan kasik
|
beti
mintzatzen zena, ozentki, halako tailuz non neke eta gaitz baitzen jakitea enekin ari zenetz, edo bere buruari aditzen ari zitzaionetz.
|
|
|
—Lehen
|
beti
ehiza zakurren bat izaiten zenuen, eta orain mastin bat, zergatik...?
|
|
|
lehenik, begiak zeruraino zabaldu zitzaizkion; gero, aitari behatu zion, esplikazione baten eske... eta, ohartu zenean ezen aitak irri etsi hura luzatzen ziola, erran nahi balio bezala: " Ene anaia hori ume bat duzu, eta badakizu, umeak
|
beti
umekeriak...", orduan irri egiterat deliberatu zen aita jesuita ere. Jesuitaren irria, ordea, ez zen aitarena bezalakoa izan, naturala eta bere berezkoa, baina behartua, zeren ete aitak baitzekien zer joko jokatzen ari zen, eta apeza, aldiz, guztiz zegoen jokoz kanpoan...
|
|
|
—Et et et! Bat eta bat ez dira
|
beti
bi. Zeren katu batek eta sagu batek katu bakarra egiten baitute.
|
|
|
—Musikaren historia, ordea,
|
beti
halakoa izan da, edo nagusiki hala izan da. Hala izan zen aitzina, musika zaharrarekin, poesia kantu zenean, eta hala da egun... Edo, ez al dakizu nondik doan musika berria?
|
|
|
—Musika zaharra, eta musika berria...! —erran zuen osabak, mesprezuz— Eta musikaren historia
|
beti
halakoa izan dela, eta zer.... Zeren beti halakoa izan den musikak ez baitu zergatik betiko izan behar, eta zeren anitz historia baitira historiaren itzalak baizik izan ez direnak...
|
|
|
—erran zuen osabak, mesprezuz— Eta musikaren historia beti halakoa izan dela, eta zer...? Zeren
|
beti
halakoa izan den musikak ez baitu zergatik betiko izan behar, eta zeren anitz historia baitira historiaren itzalak baizik izan ez direnak... Eta musika, edo betiko da, edo ez da.
|
|
|
Izan ere, osaba eta bion arteko anarterainoko harremanetan, hura
|
beti
izan zen irakasle eta ni ikasle, halako suertez, non arras egon izan bainintzen, urteetan, haren menerat eta erranetarat, guztiz ere gogara, hori bai... Baina ni hazten eta hazten ari nintzen, bertzalde, eta ez nuen jada isildu nahi, zeren, apurka, erran eta adierazi egin nahi bainuen nik ere neure begiz ikusten nuena, eta osabaren mundua ere neure baitarik juzkatu nahi nuen, neurtu eta erabaki, eta hari jakinarazi:
|
|
|
Eta bekatutik ihes egin nahi nuen orain eta ihes egin nahi nuen
|
beti
, eta permatzen eta entseiatzen nintzen, halatan, gogoz eta borondate osoz, neure jainkozko asmo haren aitzinatzerat eta guztiz betetzerat, Jainkoaren amoreakatik, baina ene asmoa nekez konplitzen zen, eta kasik beti zen zerbaiten eskas.
|
|
|
Eta bekatutik ihes egin nahi nuen orain eta ihes egin nahi nuen beti, eta permatzen eta entseiatzen nintzen, halatan, gogoz eta borondate osoz, neure jainkozko asmo haren aitzinatzerat eta guztiz betetzerat, Jainkoaren amoreakatik, baina ene asmoa nekez konplitzen zen, eta kasik
|
beti
zen zerbaiten eskas.
|
|
|
Horixe da bidetik ez desbideratzeko bidea, eta bide horretarik bazoaz, nahiz eta anitzetan idurituko zaizun ezen desbideraturik zaudela, ez zara egiazki hala egonen, zeren fruituak ez baitira egun batetik bertzerat jasotzen... eta zeren nekez erdietsia estimatzen baita, eta fite erdietsia arbuiatzen. Ez etsi, bada, ezta erdi bentzuturik sentitzen zarenean ere, ilargia ere ez baitago
|
beti
bere betean. Eta, bide horretarik zoazela, ezkila edo kanpai baten hotsa adituko duzu halako batean, edo txori baten kanta, Birila izeneko Leireko abat hark edo bertze anitz lurraldetako monjeek bezala, edo bertze zernahi adituko duzu, eta oharkabean ohartuko zara orduan ezen oinpean duzula gailurra.
|
|
|
—Jauna —erran zuen aita jesuitak—, horretan ez dugu antsiarik, baina zure anaiarekin badago
|
beti
zertaz kezka eta zertaz mintza... eta hala erran diezazuket ezen ez duela, zuek kanpoan eman duzuen hilabetean, elizarekin dituen obligazinoekin konplitu, zeren, don Laureanok erran didanez, ez baita festa egun bakarrean elizarat joan... Eta haren fama gero eta gaixtoagoa da...
|
|
|
Eta jakizu, bertzetik, ezen, Potosirat joan gabe ere, badirela Santo Tomáseko asentamenduaren ondoan etxaldeak edo haziendak, batik bat behi aziendaren hazkuntzari emanak eta zureak bezalako beso indartsuen beharrean daudenak, beren ondasunen begiratzeko eta ordenaren ezartzeko, eta nagusi haietarik bati eskain diezazkiokezula zeure zerbitzuak eta endrezuak... Izan ere, nagusien arteko harremanak ez dira
|
beti
onak izaiten, eta hala nahi izaiten ditu bakoitzak bere alde eta fabore, beren arteko ahakarren eta liskarren orduan, armarik onenak, zeren giristinoen arteko gudurik handienak eta gogorrenak ez baitira kastitatearen guduak, nola batzuek sinestarazi nahi baitigute, baina poltsikoarenak eta diruaren ingurukoak, eta gudu haietan armarik onenak dituenarena izan ohi baita garaitia —eta, pausa la... Eta jakizu, azkenik, ezen, nehoiz damu bazina ere, beti egon zintezkeela gibela egiteko puntuan eta Indietarat ekarri zaituen ametsaren berratxikitzeko moduan, Potosirako bidean jarriz...
|
|
|
Izan ere, nagusien arteko harremanak ez dira beti onak izaiten, eta hala nahi izaiten ditu bakoitzak bere alde eta fabore, beren arteko ahakarren eta liskarren orduan, armarik onenak, zeren giristinoen arteko gudurik handienak eta gogorrenak ez baitira kastitatearen guduak, nola batzuek sinestarazi nahi baitigute, baina poltsikoarenak eta diruaren ingurukoak, eta gudu haietan armarik onenak dituenarena izan ohi baita garaitia —eta, pausa labur baten ondotik, gaineratu zuen—: Eta jakizu, azkenik, ezen, nehoiz damu bazina ere,
|
beti
egon zintezkeela gibela egiteko puntuan eta Indietarat ekarri zaituen ametsaren berratxikitzeko moduan, Potosirako bidean jarriz...
|
|
|
—Hemen ez zagok mundu zaharrik ez berririk. Izan ere, bertze aita kaputxino hark erran zigun bezala, mundua bat duk, halakoa duk eta
|
beti
halakoa izanen duk, Jainkoak Adan eta Eba Paradisutik egotzi zituenetik egunen fineraino, jenderazinoz jenderazino... eta ez zekiat, beraz, zergatik eskandalizatzen zareten. Munduaren konpontzerat zatozte eta okerrago utziko duzue!
|
|
|
...tuan agortzen baita, eta gaurkoak ez du biharko balio; eta zeren, uste dugunean ezen, zazpi itsasoak zeharkatu bezain sarri, iritsi garela eta atzeman dugula lur prometatua, aitzitik, oinak lurrean ipini orduko ohartzen baikara ezen han ez zegoela libertatearen fruituak emaiten dituen zuhaitzik, edo, baldin zuhaitzik bazen, fruituen hezur barren hutsak baizik ez ditugula jasotzen, zeren libertatea
|
beti
baitago uste duguna baino haratago, Finisterre baino haratago eta Finisterre guztien Finisterre baino haratago, beti lur bat haratago.
|
|
|
...sarri, iritsi garela eta atzeman dugula lur prometatua, aitzitik, oinak lurrean ipini orduko ohartzen baikara ezen han ez zegoela libertatearen fruituak emaiten dituen zuhaitzik, edo, baldin zuhaitzik bazen, fruituen hezur barren hutsak baizik ez ditugula jasotzen, zeren libertatea beti baitago uste duguna baino haratago, Finisterre baino haratago eta Finisterre guztien Finisterre baino haratago,
|
beti
lur bat haratago.
|
|
|
Erran nahi baita ezen
|
beti
erakarri izan nauela spiralak, iduri geometriko gisa, dakizun bezala, zeren kontatu baitizut nola umetan ere marraskiloei beha geratzen nintzen, liluraturik bezala, edo osabak biltzen zituen fosilei.
|
|
|
Zeren bizitzaren eskolan
|
beti
baita zer ikasi eta zertan eskolatu, baita ileak urdindurik ditugunean edo garbal eta karsoil gaudenean ere...
|
|
|
Eta nork iguriki zezakeen ezen Mundu Zaharrean deus berririk edirenen nuela, nola ediren bainuen, zeren, Piarres Oihartzabal kapitainak aitzinatu zidan bezala, arras aldaturik ediren bainuen geure ama, nik hain
|
beti
berdin eta hain beti bat ezagutu izan nuena?
|
|
|
Eta nork iguriki zezakeen ezen Mundu Zaharrean deus berririk edirenen nuela, nola ediren bainuen, zeren, Piarres Oihartzabal kapitainak aitzinatu zidan bezala, arras aldaturik ediren bainuen geure ama, nik hain beti berdin eta hain
|
beti
bat ezagutu izan nuena?
|
|
|
—Gaur eginen dizudan aitorra, seme, denbora batean pentsaezina izanen zen,
|
beti
uste izan nuelako ezen nork bere tokia eta bere kargua zituela mundu honetan, eta ezin higi zitekeela nehor toki hartarik, inguruan kalapita eta nahaste borrastea sortzeko ez bazen... Umetarik hala irakatsi zidaten Ezpeldoiko jaun Christian Etxehandik eta haren emazte Graziana Larresorok, zeinak baitziren ene gurasoak eta zure aitona amonak, erraiten zidatelarik ezen, etxe printzipal bateko anderea izan nahi banuen, funtsezkoak izanen zitzaizkidala manera onak eta buru hoztasuna, eta hobe izanen nuela neure sentimenduen gordetzea eta itzalean mantentzea ezen ez haien agertzea.
|
|
|
—Hala, bada, misione hartan erdietsi nian lehen hari muturra, eta hari hartarik tiraka laxatu nian lehen korapiloa... Eta, geroztik, hala ibili nauk, hari batek bertze hari baterat ninderamala eta korapilo batek bertze baterat, harik eta korapilo guztien laxatzea erdietsi dudan arte... ez trabailu eta izerdi gutirekin, zeren zazpi aldiz gutienez amore emaitekotan izan bainaiz, baina, gibelat egiteko puntuan eta tenorean izan naizen bakoitzean,
|
beti
ediren diat aztarna berriren bat, bidean aitzina egiteko kemena eman didana —eta, barrendik hats hartzen zuela, gainearatu zuen—: Eta, hala, azken hariak don Venanciorenganat eraman nindian eta hari esker laxatu ahal izan nian azken korapiloa eta etorri ahal izan nauk honaino...
|
|
|
Ordea, ume eta gazte haien artean arraina uretan bezala sentitzen bazen ere, eta
|
beti
umore onez egoiterat entseiatzen bazen ere, Antoniok hagitz sufritzen zuen bai eltxoekin eta bai oihaneko hezetasun beroarekin ere, eta ez zen klima hartarat ohitzen eta noiznahi den eritzen zen hargatik.
|