|
2005
|
|
|
Lan entziklopedikoetan, aipatzerakoan
|
baten
bat, Bernardo Estornes Lasak Auñamendiko entziklopedia asmatzen eta argitaratzen egin zuena, azpimarratu behar dugu. 1970eko jakituria eta oraingo ezagutza maila desber dina dugu eta horregatik amaitzear den entziklopedia horretan lehen liburu kiak eta azkenak desberdinak ditugu.
|
|
|
6 Elorduik (1995) hizkuntzen heriotzari buruz mintzatu zaigu bere doktoretza tesi bikainean eta lau heriotza mota bereizi ditu: a)
|
bat
batekoa b) errotikakoa e) behetik gorakoa eta d) mailakakoa. Lehenengoa, hizkuntza baten hiztun guztiak erailtzen direnean gertatzen da, hau da, genozidio bat gertatzen denean.
|
|
|
ruetako hiztun eta jakitunekin Akademia antzekoa antolatzeko. Ez dakigu Italiara berriz etorri zenik, baina dialektoen argitalpenak prestatzeko harreroan ugariak izan zituen laguntzaileekin, eta badakigu
|
baten
bat Londresen egon zela elkarrekin lan egiten eta azken ukituak liburuei ematen.
|
|
|
171). Eta arrazoi du perpaus luze eta! aburren edo egituren aldizkatzea, bai eta hats luzeko ahopaldiak zituela maiteenik esatean, lehen mintzaldietako estiloari dagokionez
|
batik
bat. Adémak kazetaren buruzagigoa uztearen kariaz Etxeparek hartaz idatzi artiku luan kritikoagoa ageri da Hiriart Urrutiri buruz honen hilondokoan baino.
|
|
2019
|
|
|
Bauer, K. Renner edota M. Adler-ek langileriaren egoeraz ez ezik, herrien arteko bizikidetzaz ere gogoeta teorikoa landu zuten. Sozialdemokrata horien ustez, inperioko proletariotza
|
batik
bat gutxiengo nazionalek osatzen zuten, eta burges kapitalistak aleman hiztunak eta hungariarrak ziren. Klase borroka horiek saihesteko, inperioa komunitate nazionaletan bereiztea proposatu zuten, ogasun hezkuntzak kudeatzeko autonomia kulturalarekin.
|
|
|
Sail ortako idazleak Axularrena gaurkotu besterik ez dute egin eta saratar aundi bien urratsetan ibiliz euskerarik berebizikoena mamitu dute, partidismu eta targoak aldebat utzirik. Beraz zer dala eta
|
bat
bateko yauzi ori Axular’en izkera zâarrera? (Alderdi 1952).
|
|
|
Bear bada ixillean ariko zan nunbait, gure arloa lantzen. Ezagutzen genitun ordea euskalari ospetsuak Donostian bertan, toki ortarako autak,
|
bat
batez ere. Bañan nunbait, kutsuturik arkitu dute, Caballero jaunaren iauregiko iaunek...
|
|
|
Campión, Eguzkitza, Olabide, Inzagarai, Urkixo, Mgr Saint Pierre jaunak. Eta
|
batik
bat, azkenik D. R. Azkue gure lendakari ta maiburu guziz agurgarri ta aztueziña.
|
|
|
Olabide euskaldun berriak grezieratik itzulitako Itun Beŕia (1931). Purismoaren monumentu literarioa izan zen; euskal literaturaren historiako erdarazko interferentzia lexiko eta sintaktiko guztiekin
|
bat
batean eteteko esperimentua. Horretarako, gipuzkeraren morfologian oinarritu arren, euskara arkaikoa nahiz edozein euskalkitako lexikoa erabili zituen.
|
|
|
Gainera, erbesteko prentsa abertzaleak barregarri utzi zuen izendapen politiko hori. Bestalde, BPDko presidentetzan ere aldaketak egon berri ziren, gobernadore zibilak J. Ybarra
|
bat
batean kargugabetu zuenean 1950eko azaroaren 24an, ustez BPDren administrazio autonomiarekin tematzeagatik (La Gaceta del Norte).
|
|
2021
|
|
|
Testu laburrak dira asko, sinadurarik gabeak, lehiaketara dei eginaz edo irabazleen berri emanaz, eta luzatzen direnean pilota partiden edo idatzizko lehiaketaren berri emateko egiten dute normalean.
|
Bat
bateko saioa askozaz ere gutxiago agertu ohi da, eta zenbaitetan mespretxu puntua nabari daiteke, ahozkotasunaren ertzekotasunaren ordain gisa ziurrenik80.
|
|
|
Bertsolaritzaren lehen eragile haiek, bada, bazuten prentsak euskal kulturaren sustapenerako izan zezakeen garrantziaren kontzientzia. Ziurrenik
|
bat
batekoari ez zion toki handirik egingo gauzatzera iritsi ez zen proiektu hark, baina bertso jarrien inguruko aldizkari bat zatekeen, euskarazko kazetaritza martxan jarri baino hainbat hamarkada lehenago.
|
|
|
tales son las palabras de Curros, cuya desgarradora elocuencia me hace extremecer". Artikulu luze batean, Bilintxen izaera xumea, lagunen maitasuna eta bere olerkigintza herrikoiaren balioa azpimarratu zituen,
|
bat
bateko bertsolari gisa izandako ateraldiren bat maisulan gisa seinalatuz. Beste ezeren gainetik, ordea, Bilintxen patu ankerra aletu zuen, pairatutako zorigaitz guztiak zerrendatuz:
|
|
|
Euskal Herrian, aldiz, Bilintxi buruzko ekarpenek ez dute etenik izango. Donostiarraren
|
bat
bateko jardunak91, umoreak eta komizitateak bertsolariaren ohiko irudira gerturatzen duenez, etxeko zapore gehiago duen mito bat suertatuko da gainera Iparragirrerena baino.
|
|
|
Medioetarako ez ezik modernitaterako sarbidea ere eskaintzen dute, gainera, eredu aurremodernotik (baserri girokoa, alfabetatu gabea, basati ona) aldentzen baitira. Iparragirrek egindako moldaketak eta Lore Jokoek
|
bat
batekoaren modernizaziorako abiarazitakoek, esaterako, badute parekotasunik: " Ez dira behar bada, txikienak, Urretxukoak sozio kultura aldetik bertsolaritzari utzi dizkion joera oraintsuagoak[...] aretoetan kantatzea, saioak laburrago egitea memori zama arinduz[...] katea maila da, hemeretzigarren gizaldiko kantautoretza lotua gel dadin hogeigarreneko bertsolaritza kaletartuarekin"
|
|
|
Hegoaldeko lehen Jokoen antolaketan buru belarri murgiltzeaz gain hurrengo urteetan askotan topatuko dugu, bada, Campion Joko horietako epaile lanetan, baita
|
bat
bateko saioetan ere.
|
|
|
Badirudi
|
bat
bateko bertso saioa ere lehen ekitaldietatik eta urtero jokatu zela: 1855ean aurki daiteke prentsan lehen aipamen bat (1855/XII/06, Le Messager de Bayonne.
|
|
|
Pilota partida baino lehen, içanen da goraki eçagutaraçia pherxuetaco guduan garaia eman duena, eta harc eguin pherxuac içanen dire cantatuac herrico guiçon gazte hortaraco berechi eta irakhaxiez, çoinekin aldizeatuco baita musicari gorphutz bat, eta ondoan pherxuetan garaitu duenari emanen çaizo, ANTOINE D’ABBADJE yaunaren partezco untçaco urrea eta ohorezco makhila." (Urkizu, 1997b: 69) nitatearen eraginez
|
bat
batekoari idatziari baino sari eskasagoak eskainiko zaizkio: " Le budget du concours de poésies écrites est, au total, de 250 francs[...] et celui du concours des improvisateurs de 125 francs [1897ko Lore Jokoez ari da]" (Laborde, 1998:
|
|
|
Euskal kulturaren lehen modernizazio ahalegin gisa hartzen diren Lore Jokoetan euskal poesia gisa hautematen zen idatzizkoa eta
|
bat
bateko bertsolaritzaren arteko mugak oso lausoak izango dira Gabilondoren iritziz: "[...] bertako poesia bertsolaritzan inauguratutako bertso-paperen fenomenotik oso gertu dago, erabat biak ezin bereizi ahal izateko punturaino" (2009:
|
|
|
Horrela, bertsopaperetatik aldizkari eta egunkarietara ere zabalduko da bigarren olatu honetan bertso politikoa. Edo
|
bat
bateko txapelketetan antolatzaile nahiz gai jartzaileek mezu politikoa indartzea bilatuko dute (foruzaletasunak eta protonazionalismoak Lore Jokoetan egin bezala).
|
|
|
Abbadieren lehiaketek bertsolariak eszenatokira eraman eta halako ikusgarritasuna eman artean, bertsolarien
|
bat
bateko olerkiak ez ziren aintzakotzat hartu. Esan liteke paisaiarekin batera azaltzen zirela, ohartezinak zirela.
|
|
|
Mendeko kinka horretan, oro har 1850etik 1935era doan horretan, arreta modu berria agertu zen gizarte joera horiekiko. Arian arian,
|
bat
bateko olerkigintza antzeman, aipatu, lekuz aldatu eta ikuskari gisa aurkeztu egiten da. Esku hartzeko txandak ezartzen dira, ebaluazio irizpideak lantzen dira, organum literarioa finkatzen da, antzezpen antolamendua agertuz.
|
|
|
Esku hartzeko txandak ezartzen dira, ebaluazio irizpideak lantzen dira, organum literarioa finkatzen da, antzezpen antolamendua agertuz. Egun, bertsolaritzaren sorrera instituzionalaz galdegitea, antzezpen era horiek
|
bat
bateko olerkigintza hartatik ‘literatura jenero’ bat egiteko nolatan eratu diren begi ematea da. (Laborde, 1998:
|
|
|
|
Bat
batekoarekiko interesak jauzi kualitatiboa 1879an eman zuela seinalatzen du Labordek, eta Hegoaldean jartzen du fokua: " Un autre événement de cette année 1879 est le déroulement des jeux floraux de Saint Sébastien, le 7 septembre, au Théâtre municipal[...].
|
|
|
Bertsolaritza ere gertutik bizi izan zuen, ordea: ezteietara eta gisako ospakizunetara
|
bat
batean aritzeko deitzen zuten (Aranburu et al., 1993: 92); bertso jartzaile joria izan zen, Agosti Xahok aditzera ematen duenez sona handikoa
|
|
|
Historiari errepaso arin bat ematen dio jarraian, janzkera deskribatzen du, musika tresnei gainbegiratu bat eman, tipo fisikoa ere azaltzen du..., eta 14 orrialdean hasten da bertsolaritzarekin. Mahaiaren bueltan eserita dagoen taldea aipatzen du, jan edanak berotutako giroa, bertsolaria altxatzean
|
bat
batean nagusitu den isiltasuna, bertsolariaren etorria eta gaitegia nahiz bigarren bertsolari batekin sortutako buruz burukoa:
|
|
|
Eta hizkuntza ez ezagutzeak dakarkion muga ere aipatzen du Boucherrek,
|
bat
bateko bertsolaritzaz ari dela argi uzten duten hitzetan:
|
|
|
Protagonista aurkezten du jarraian: "
|
Bat
batean, ustekabe, hor sartu zaigu gazte sail alai bat aretoan[...] Zarauztarrak dituzu, eta, beren artean, ‘Basarri’ Agurrak, bosteko estutzeak, bizkar gaineko esku zartak. Gure artean jarri dira eta, hau etengabeko berriketa!".
|
|
|
Bazeukan bai zer esana. Bere luzeragatik bi zatitan eman behar izan zuen hitzaldia, eta bigarrena
|
bat
batekoari eskaini zion, Xahorena bezain garrantzitsua baina jantziagoa izango zen apologia eraikiaz. Horrela, bertsolaritzaren garrantzia azpimarratu zuen batetik:
|
|
|
Deigarriena
|
bat
bateko bertsolaritzari egiten dion azpimarra litzateke. Abbadieren Lore Jokoak martxan jarri berriak dira Xahok liburu hau idazten duenean, eta, aipatu denez, Lore Joko horietan bertso jarriei, idatziari, askoz ere garrantzi gehiago emango zaie bat batekoari baino.
|
|
|
Deigarriena bat bateko bertsolaritzari egiten dion azpimarra litzateke. Abbadieren Lore Jokoak martxan jarri berriak dira Xahok liburu hau idazten duenean, eta, aipatu denez, Lore Joko horietan bertso jarriei, idatziari, askoz ere garrantzi gehiago emango zaie
|
bat
batekoari baino. Xahok, ordea, bat batekoaz aritu nahi duela azpimarratuz ekiten dio:
|
|
|
Abbadieren Lore Jokoak martxan jarri berriak dira Xahok liburu hau idazten duenean, eta, aipatu denez, Lore Joko horietan bertso jarriei, idatziari, askoz ere garrantzi gehiago emango zaie bat batekoari baino. Xahok, ordea,
|
bat
batekoaz aritu nahi duela azpimarratuz ekiten dio:
|
|
|
Jarritako gaiari
|
bat
batean erantzuteko zailtasunaz dihardu, eta horrek herritarrengan sortzen duen miresmenaz: " Le barde est traité par tous avec cet air d’affection que les montagnards accordent à celui qui vient de faire Plaisir à tout le monde, avec le respect que l’on doit au génie" (id.:
|
|
|
Erdi Aroko aurrekariari lotuz gainerako guztiak literatura lehiaketa gisa planteatzen diren bitartean euskal irlandarrak ikuspegi zabalago bat ezarriko du: bertso idatziaz gain,
|
bat
batekoa ere bai, eta horiezaz gain kantua, musika, dantza eta antzerkia, baita pilota, atletismoa, aizkolaritza, behi jeztea, ur ekartzea edo abere sariketak ere.
|
|
|
147). Xahok, aldiz, 174
|
bat
bateko bertsolaritzak berezkoa duen izaera galkorra seinalatzen du: "[...] les productions de la Muse nationale, après être restées gravées quelque temps dans des mémoires privilégiées, se perdent sans retour au bout d’ un petit nombre de générations" 122 Azkenik, Manterolak, hamarkada batzuk geroago, proiektuak beste garapen maila bat duenaren adierazgarri, azalpen zabalagoa eskainiko du:
|
|
|
Foruen galerak eragindako erreakzio kulturalistaren baitan euskal literaturaren garapena lehentasunezko kezka bihurtuko da, eta
|
bat
bateko bertsolaritza literatur genero gisa lantzeko ahalegina ekarriko du horrek: " Rendre la notion de littérature plus accueillante, c’est, en même temps, légitimer l’inscription de l’improvisation orale en son sein.
|
|
|
Burkek eta Smithek mugimendu etnokulturalek tradizioaz egiten dituzten berrirakurketetan kultura popularra jasotzea bilatzen duten ekimenak ohikoak direla azaltzen duten arren, azpimarratzeko modukoa da, ikusi den bezala, Europako hainbat herrialdetan antolatu ziren Lore Jokoen artean hemengoak izan zirela
|
bat
batekoari tokia egin zioten bakarrak. Horrek popularraren eta jasoaren hibridazio gordinago bat ekarri zuen.
|
|
|
Bat batekoari ere tarte bat egin behar izan zitzaien, Lore Joko haiei jaramonik egingo bazitzaien. Eta pixkanaka
|
bat
bateko horren moldaketari ekin behar izan zitzaion, popularra eta aldi berean jasoa izan zedin: " Ainsi, par ses performances, le peuple basque impose la représentation de l’activité poétique comme un art populaire; la théâtralisation dont cette activité est l’objet vise à accréditer un art, majeur, du populaire" (Bidart, 1998:
|
|
|
Baina guztiek ematen dute bertsolaritzaren historian sakontzeko baliagarria izan daitekeen daturen bat, eta aintzat hartzea erabaki da. Baita
|
bat
bateko saioaren erreferentziarik egin gabe euskarazko poesia lehiaketari buruz ari direnak ere, poesia hori bertso jarriak direla ulertzen baita. Bertso saioaren kronika zabalak izango dira interesgarrienak, noski, eta horrelako kopuru handi samarra bildu ahal izan da baita ere.
|
|
|
Saio horiei egiten zaizkien erreferentziek ez dute Lore Jokoei buruzkoek duten jarraitutasunik, ez dira urtero agertzen, baina kopuru polit bat bildu ahal izan da (46 testu). Lore Jokoetan
|
bat
batekoei buruz esaten direnekin osaturik garaiko bertsolaririk ezagunenak zein ziren, nolako bertsokera plazaratzen zen, edo zer gaitegi erabiltzen zen ezagutzeko bidea eskaintzen dute testu horiek.
|
|
|
|
Bat
batean aritzen zirenen artean, Jose Zapirain Irastorza Txapillori eskaini zitzaion horrelako bat, bertsolari lanez gain Donostian egiten ziren Lore Jokoetan epaimahaiko nahiz aurkezle gisa edo Euskal Erriaren kolaboratzaile gisa ere ezaguna zelako117 Bertsolarien tartekoa bezainbeste izan zen Zapirain garaiko kultur gizonen zirkulukoa.
|
|
|
Salbuespena, azaldu den gisan, Pello Errota litzateke. Garai hartako
|
bat
bateko bertsolari loriatuena izanik, zenbait kronika zabaletan dezenteko tartea eskaintzen zaio. Asteasukoa eta Fernando Amezketarra dira, kopuruz, Otañoren eta Bilintxen ondotik bertsolaritzaren garaiko protagonisten hirugarren lerroa osatzen dutenak.
|
|
|
Bertsolariari buruzko arrasto interesgarri gehiago ere topa daiteke. Horrela, Revista Euskarak Iparragirrerekin zuen loturaz dihardu, bide
|
batez
bat batean ere aritzen zela aditzera emanaz: "[...] su querido e inseparable compañero, el cantor e improvisador Zubiría, que acudió a su lado cuando aquél ya no existía, acompañó llorando los restos de José Mari, desde el caserío de Sosabarro hasta el Camposanto de Villarreal de Urrechu" (Revista Euskara, 1881, IV. liburukia, 122 or).
|
|
|
Bertsolariari buruzko arrasto interesgarri gehiago ere topa daiteke. Horrela, Revista Euskarak Iparragirrerekin zuen loturaz dihardu, bide batez
|
bat
batean ere aritzen zela aditzera emanaz: "[...] su querido e inseparable compañero, el cantor e improvisador Zubiría, que acudió a su lado cuando aquél ya no existía, acompañó llorando los restos de José Mari, desde el caserío de Sosabarro hasta el Camposanto de Villarreal de Urrechu" (Revista Euskara, 1881, IV. liburukia, 122 or).
|
|
|
Manterolak bere kantutegian ordura arte bertsolaritzaren historiaz egin zen bilketa garrantzitsuena zuen osatua, Diario de San Sebastiáneko zuzendari gisa ere Bilintxen ezbeharrari eta Iparragirreren itzulerari inork baino arreta handiagoa eskaini zion, eta aldizkari berrian ere toki berezi bat gordeko zion bertsolaritzari.
|
Bat
bateko saio batez gaztelaniaz nahiz euskaraz propio idatzitako lehen kronikak Euskal Errian argitaratu ziren, aldizkariaren lehen urteetan, eta generoaren oinarriak Manterolak berak ezarri zituen. Honela azpimarratzen du Zavalak Manterolak kazetari gisa bertsolaritzari eginiko ekarpena:
|
|
|
Batzar horren egitekoa urtero Donostian Lore Joko batzuk antolatzea izango zen, eta Abbadieren Jokoekin batera inork baino luzeago eutsiko zion erronkari, 1930eko hamarraldiraino. Euskara hutsean egingo dira gainera, eta
|
bat
batekoari beste inork baino garrantzi handiagoa emanez.
|
|
|
Jada azaldu den gisan
|
bat
batekoari kultura jasoaren maila eman nahi izan zitzaion, literatur genero bat balitz bezala eratu (Bidart, 1998: 275; Gabilondo, 2016:
|
|
|
Bertsolaritza ukitzen duten testu zaharragoak, ikusi den bezala, mendearen hirugarren hamarkadatik aurrera topa daitezke. Etxahun, Iparragirre edo Bilintx protagonistatzat dauzkan testu sorta bildu ahal izan da, esaterako, baina bertsolaritza nahikoa bazterreko kontua da berauetan eta
|
bat
bateko jardunari ez diote erreferentziarik egiten. Bertsolaritza protagonistatzat duten ikertzaileen testuak ere jaso ahal izan dira, baina nozio orokorrak ematen dira haietan, saio konkretuen inguruko berririk ez.
|
|
|
542). Era berean, garaiko prentsako testuak pilota partida edo idatzizko lehiaketaren inguruan luzatzen ziren,
|
bat
batekoari buruzkoak aipamen soilean utziaz.
|
|
|
Hegoaldean, ordea, lehen kronikak 80ko hamarkadatik aurrera azalduko dira, hain zuzen ere
|
bat
batekoa antzokira eraman zenean, eta bi fenomenoak elkarri lotuta daudela ondoriozta daiteke, alegia, kronika horiek jendartea bat batekoa ikuskizun moderno gisa hautematen hasia zelako markatzat hartu.
|
|
|
Hegoaldean, ordea, lehen kronikak 80ko hamarkadatik aurrera azalduko dira, hain zuzen ere bat batekoa antzokira eraman zenean, eta bi fenomenoak elkarri lotuta daudela ondoriozta daiteke, alegia, kronika horiek jendartea
|
bat
batekoa ikuskizun moderno gisa hautematen hasia zelako markatzat hartu.
|
|
|
Iparraldeko prentsan, bestalde, zerbait berantiarragoa izango da bilakaera hori. Eskualdunaren agerpenarekin (1887) eta L’Avenir egunkari errepublikazaleak Guilbeauren taldeak 1893tik 1897ra antolatutako Lore Joko paraleloei eskainitako estaldurarekin,
|
bat
batekoari geroz eta arreta handiagoa eskainiko dioten testuak agertuko dira. Izan ere, L’Avenirren urte haietako kroniken errepasoa eginez azaltzen du Labordek (1998) prentsak bertso saioaren ikuskera modernoaren eraikuntzan bete zuen papera.
|
|
|
Gailur berriak, bada, frontoitik antzokira ez ezik aipamen soiletik kronikara ere eramango du
|
bat
bateko bertsolaritza.
|
|
|
Garai hartan
|
bat
batean aritzen zela ere jasotzen du Zavalak (1993a: 223233) baina ahots ahulekoa zenez ez zela plazan aritzen, lagunartean baizik:
|
|
|
107
|
Bat
batekoan ere aritzen zela berresteko, Otañok berak idatzita utziriko oroitzapenez gain Emeterio Arresek prentsan argitaraturiko testua aipatzen du Zavalak: Euskal Esnalea, 1931ko abuztua, 155 or.," Olerki loretegian/ Pello Mari Otaño".
|
|
|
Bertsolaririk geienak, garai artakoak batez ere, bertso-paperetan zabaltzen zituzten beren bertsoak. Otaño, berriz, ortik batere pasa gabe,
|
bat
batean aldizkarietan sartzen da. Artean, edozein bertsolari bezela izan zan.
|
|
|
|
Bat
batekoa idatziari gerturatzeko ahalegina egiten den garai berean bien arteko hibridazioa gauzatzen duen bertsolaria agertzen da: " Familiatik eta herritik zekarren bertsokera hiri nagusiko joera berriagoetan txertatzen da, honetan mamituz, lore jokoen inguru minguruan" (J.M. Lekuona, 1998:
|
|
|
Lore Joko horietan bertsolaritzaren garrantziak behera egingo du, ordea, eta prentsan eskaintzen zaion arretak ere bai. Horrela, garai
|
bateko
bat bateko saioen kronikak aipamen soiletara pasako dira, eta zenbaitetan ez da aipamenik ere egingo:
|
|
|
Lore Joko horietan bertsolaritzaren garrantziak behera egingo du, ordea, eta prentsan eskaintzen zaion arretak ere bai. Horrela, garai bateko
|
bat
bateko saioen kronikak aipamen soiletara pasako dira, eta zenbaitetan ez da aipamenik ere egingo:
|
|
|
Hizkuntzaren garbitasunaren eta bertsolaritzaren gutxiespenaren atzean, bada, lehen ziklo horren haustura ageri da argi eta garbi. Poesia idatziaren tradizioa abiarazteko bertsoaren moldeak jartzen dira oinarritzat, eta
|
bat
bateko bertsolaritza bera genero literario gisa berregokitzeko ahalegina egiten da lehenik, baina modernitatea jasoarekin eta idatziarekin identifikatuz, benetan jasoa eta ondorioz modernoa izango zen euskal literatura baten bila, ahozkotasunarekiko nahiz bertsolaritzarekiko urruntze bat gertatuko da jarraian. Bertsolaritza gertuko ahaidetzat zuen tradizioa baztertu eta tradizio berri bat sortzea izango da xedea aurrerantzean.
|
|
|
|
Bat
bateko bertsolari petoen artean Pedro Jose Elizegi Pello Errota (18401919) asteasuarra da ziklo honetan oihartzun mediatiko handiena izan zuena.
|
|
|
Adinari erreparatzen badiogu, errotariak nahikoa gastatuta behar zuen mende berriaren hasiera honetan, eta Txirritak, berriz, erabat sasoiko. Gerora jaso izan diren kontakizunetatik eta hernaniarrak izan duen proiekziotik urte haietako
|
bat
bateko bertsolaririk onena eta ospetsuena berak behar zuela ondoriozta daiteke, baina prentsan" el humorístico Chirrita" gisako izenlagun sorta bat baino ez da jasotzen. Mende berriarekin bertsolaritzarekiko klase jasoen interesak behera egin zuelako zantzutzat har daiteke ikusezintasun hori.
|
|
|
99 Egun
|
bat
batean aritzen dena hartzen da bertsolaritzat, eta Ulibarriri buruz ez da horrelakorik adierazten duen erreferentziarik topatu. Bertso jartzailetzat har daiteke, ordea, Gutunliburuan idatzitako bertsoengatik.
|
|
|
Euskaraz ongi funtzionatzen zuen genero idatzi bakarra bertsopaperena zenez, bertso jarrien moldea hautatu behar izan zen euskarazko poesiagintza abiarazteko.
|
Bat
batekoari ere tarte bat egin behar izan zitzaien, Lore Joko haiei jaramonik egingo bazitzaien. Eta pixkanaka bat bateko horren moldaketari ekin behar izan zitzaion, popularra eta aldi berean jasoa izan zedin:
|
|
|
Ane Larrinagak azaltzen duen bezala, eragiletza kultural hori izango da haren ardura nagusietariko bat: " Protoestatuen azaleratze unea indarkeriaren eta baliabide ekonomikoen bilketan zimentatu baldin bazen, osteko estatu jardunbidea ekoizpen sinbolikora zuzendurik egon da,
|
batik
bat" (2017a, 79). Indar armatuen eta finantza baliabideen kontzentrazioak, halako estatuen garapenerako ezinbestekoa denak, kapital sinbolikoaren pilaketatik datorren legitimitatearen zentralizazio bat eskatzen zuen.
|
|
|
Milia Lasturkoaren eresia, aldiz, XV. mendekoa da, eta hildakoaren ahizpa baten bertsoek nahiz horiei erantzunez Pedro Garcia alargunaren andregai berriak, Marina de Arrazolak, abesturikoek osatzen dute.
|
Bat
batekotzat jotzen dituzte bi bildumak bai San Martinek (1967), bai Azurmendik (1980), baita Gabilondok berak ere (2016). debekua, eskaintzen diguna24 Kultura bateratuaz gorde ahal izan diren arrasto bakanen garai berekoak dira kasik, beraz, bertako elitea euskarazkoari bizkarra ematen hasi zitzaiola erakusten duten lehen zantzuak:
|
|
|
Eta gaur egun, agian informazio zabalegia eta arinegia eskaintzen du hain aldizkari espezializatua izateko. Aldiz, aldizkarian datorren zenbait informazio oso bertsozale ez direnentzat ere egokia izan daiteke(
|
batik
bat bertsolari pertsonarekiko notiziak eta berriak). Baina noski, horiek aldizkaria erostea askoz zailagoa da.
|
|
|
Lore Jokoetan 17 ziren BDBren arabera bertso mundukoak ziren sinadurak, alegia, kopuru osoaren% 11 Horien artean Otaño zen
|
bat
bateko bertso400 Guztiak Egunkarian edo Berrian lan egindakoak dira. Izan ere, egunkari horrek ia txapelketa guztietan aldatu ohi du gaiaren jarraipena egiten duen kazetaria, eta txapelketa guztietan eskaintzen du testu mordoa. lari bakarra.
|
|
|
Izan ere, egunkari horrek ia txapelketa guztietan aldatu ohi du gaiaren jarraipena egiten duen kazetaria, eta txapelketa guztietan eskaintzen du testu mordoa. lari bakarra. Euzko Pizkundean, aldiz, 19ra igo zen kopurua, eta% 18ra portzentajea, eta Kepa Enbeita nahiz Basarri izan ziren
|
bat
bateko bakarrak. Eta frankismo garaian argitaratu zuten 248 sinaduretatik 54 agertzen dira BDBn, kopuru osoaren% 22, bat bateko bertsolariak Basarri, Xabier Amuriza, Abel Enbeita, Deunoro Sardui, Mixel Aire eta Txomin Garmendia izanik(% 2,4).
|
|
|
Euzko Pizkundean, aldiz, 19ra igo zen kopurua, eta% 18ra portzentajea, eta Kepa Enbeita nahiz Basarri izan ziren bat bateko bakarrak. Eta frankismo garaian argitaratu zuten 248 sinaduretatik 54 agertzen dira BDBn, kopuru osoaren% 22,
|
bat
bateko bertsolariak Basarri, Xabier Amuriza, Abel Enbeita, Deunoro Sardui, Mixel Aire eta Txomin Garmendia izanik(% 2,4). Azken ziklo honetan, azkenik, bertso munduko sinaduren goranzko joera mantentzen da, 82 sinadurarekin portzentajea% 28ra iritsiz, eta prentsan argitaratzen duten bat bateko bertsolarien kopuruak inoizko hazkunderik handiena du:
|
|
|
Eta frankismo garaian argitaratu zuten 248 sinaduretatik 54 agertzen dira BDBn, kopuru osoaren% 22, bat bateko bertsolariak Basarri, Xabier Amuriza, Abel Enbeita, Deunoro Sardui, Mixel Aire eta Txomin Garmendia izanik(% 2,4). Azken ziklo honetan, azkenik, bertso munduko sinaduren goranzko joera mantentzen da, 82 sinadurarekin portzentajea% 28ra iritsiz, eta prentsan argitaratzen duten
|
bat
bateko bertsolarien kopuruak inoizko hazkunderik handiena du: 40 bertsolarik idatzi dute finalei buruz, sinadura guztien% 14 izateraino.
|
|
|
Horrez gainera, sariketan parte hartu ez arren, urtean zehar bertsolaritzan ikaspide zerbait hartu duten guztiak joez gero, zazpi zortzi mila haur tartean dabiltzala esatea ez da gehiegikeria izango. Sariketa idatziez gainera,
|
bat
bateko txapelketak ere egiten dira. Horietan, jakina, askoz gutxiago izan behar, baina uste baino gehiago eta hobeak.
|
|
|
Eta gutxika baita
|
bat
batekoan ere. 1989an Eskolarteko Bertsolarien Euskal Herriko Txapelketa antolatzea izango zen hurrengo pausoa.
|
|
|
Antzinako bertsolariek, ez zuten horrelako biderik. Eta antzinakoen ‘jatortasun’ hori galduz doanaren seinale izan daiteke bederatzi puntukoaren galtzea,
|
bat
bateko bertsotan bizitasuna galtzea, bertso lan teknikoago eta hotzagoa egitea. Baina, joerak dira.
|
|
|
"[...] bai errealizazioari buruz, bai gidoiei buruz, bai aurkezpenei buruz... Hor pista batzuk eman zizkiguten, baina,
|
batik
bat, eskatu ziguten esperimentatzeko. Aukera eman ziguten gauza berriak egiteko [Artanoren hitzak]" (Gaztelumendi, 2009:
|
|
|
Mintzolan bertan egin genuen, erredakzio gelan, eta taldekoak ateratzen ginen[...]. Gionizatu egiten genuen baina dezente
|
bat
batekoa zen. [...] txapelketaren bat ere tokatu zenez garai hartan" egingo al dugu porra bat"," ze esango du jendeak Hitzetik Hortzerakoak porra bat egin dugula enteratzen badira"," tira, inor ez da enteratuko"...
|
|
|
70). Eta gerora, baita nazio mailako Hamaika telebistan ere, 2010eko hamarraldiaren bigarren erdirako Elkartearekin hitzarmena sinatu eta Beñat Garziak (Joxerra Garziaren semea) aurkeztutako"
|
Bat
batean" saioa eskainiko duena.
|
|
|
" Bertsolari pare bat estudioetan, entzulego koskor batekin, telefonoak irekiz, jendeak iritzia eman, gaiak jarri, edo nahi duena esan dezan[...] Bertso programetan ezezik, bestetan ere baduke bertsolariak tokirik. Debateetan, adibidez, bertsolari bakoitzak alde bana ordezkatzen duelarik,
|
bat
bateko nahiz aldez aurretik eztabaidagaiari buruz jarritako bertsoekin" (1993: 89).
|
|
|
Izatez, elkarrizketetan Andoni Egañak, Jon Sarasuak, John Miles Foleyk, Joseba Zulaikak, Miren Amurizak edo Maialen Arzallusek esaten dituztenez gain, gisa honetako metaforak dira filmaren alderdirik azpimarragarriena. Miren Amuriza amildegi baten ertzean ikus daiteke batetik bestera irribarrez,
|
bat
bateko sorkuntzak eragiten duen bertigoa eta irrika irudikatuz, edota Maialen Lujanbio hormak hitzez josita dituen eraikin abandonatu batean hitzen ehizan.
|
|
|
– Bertsoa
|
bat
batean sortzen den performancea da, eta sareak streaming bidezko zuzeneko emanaldiak ere ahalbidetzen ditu.
|
|
|
Batetik, albisteak jaso ahala emateko, lehenbailehen; bestetik, telebista, papera eta irratia zentralizatzeko. Webgunea ez da izango Xenpelar zentroaren ordezko, baina
|
bat
bateko artxibo multimedia ere izango da eta irudiak, ahotsa, bideoak eta idatziak aurkitzeko modua emango dio erabiltzaileari[...]. Asko ari da ugaltzen bertsolaritzaren presentzia sarean[...], eta gure ustez Elkarteak du hori guztia nolabait antolatu eta atari batean biltzeko erreferentzialtasuna eta ardura.
|
|
|
Zozoak beleari, Ispilua eta
|
Bat
bateko bertsolaritza. Lan horietan, ikertzaile horien kezkak eta interesak agertu ez ezik, teoria oso bat gorpuztu eta zabaldu zen, besteak beste lehenago ez zelako teorizazio lan hori egin.
|
|
|
Zozoak beleari (1997) Garziaren hitzaurrea dakarren Egaña eta Sarasuaren arteko gutun trukaketa da; Jon Sarasua: bertso ispiluan barrena (1998) Garziaren eta Sarasuaren arteko elkarrizketa liburua; eta sei eskutara idatzita dago
|
Bat
bateko bertsolaritzaren gakoak eta azterbideak (2001).
|
|
|
Prozesu horren guztiaren muina jaso zuen lana, Barandiaranek dioen bezala mugimendu osoaren hausnarketa ofizialaren maila hartu duen hiru egileen artean gauzatutako
|
Bat
bateko bertsolaritzaren gakoak eta azterbideak izan zen. Bertsozale Elkartearen eta Bertsolariren baterako argitalpena izan zen, eta lau hizkuntzatan (euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa) kaleratu zen.
|
|
|
Hiru atal nagusitan banatzen da lana, urte haietako gogoetatze kolektiboaren hiru ardatz nagusiak liratekeenak: batetik,
|
bat
bateko bertsogintzaren ekarpen artistikoa baloratu eta aztertzeko marko bat eskaintzen da; bestetik, bertsolaritza definitzen duten ezaugarriak eta mugimenduak barruko begiradatik garatutako proiektu soziokulturalaren oinarriak finkatzen dira; eta, azkenik, barrurako begiradaren garapenetik sorkuntza prozesuaren mekanismoen inguruan argitutakoak jasotzen dira. Aipatu beharra dago teorizazio horren baitako prozesu kolektiboak egiletzaren mugak asko lausotu bazituen ere, adar bakoitzaren atzean egileetako baten eskua nagusitzen dela nabari daitekeela.
|
|
|
352 Garziak 2000 urtean defendatu zuen" Gaurko bertsolaritzaren baliabide poetikoak" izenburua zeraman tesia,
|
bat
bateko bertsolaritzaren analisirako marko gisa erretorika epidiktikoa proposatuz, eta 1994tik ibilbide akademiko bat egiten hasia zen. Sarasuak" Bi begiratu euskarazko kazetari hizkerari" lanarekin lortu zuen doktoretza 1996an, eta ordutik ibilbide akademikoari ekin zion hark ere.
|
|
|
Sarasuak" Bi begiratu euskarazko kazetari hizkerari" lanarekin lortu zuen doktoretza 1996an, eta ordutik ibilbide akademikoari ekin zion hark ere. Egañak argi erakutsia zuen analisi sortzailerako bere usaimen zorrotza urte hauetan argitaratutako artikuluetan nahiz
|
Bat
bateko bertsolaritza liburuaren hirugarren egile gisa. Hirurak funtsezkoak ziren Elkartearen lehen hamarkadako ibilbidean, mugimenduaren intelligentsiako kide garrantzitsu, eta horiez gain mugimenduaren gogoeta partekatuan parte hartutako hainbat kidek ere erakutsia zuen bere gaitasuna.
|
|
|
Eta errepaso zabal horren ondotik, eginkizun zeudenen lehen zirriborro labur bat ere eskaini zuen: bertsogintzan erabiltzen diren baliabideez zehatzago aritzea, azterketa jaialdi nahiz txapelketez bestelako plazetara zabaltzea, bertsolari bakoitzaren estiloan sakontzea, eta
|
bat
bateko bertsolaritzaren historia osatu bat gauzatzea, besteak beste (2002: 805).
|
|
|
Hemerografia historikoan egindako bilaketetan gaiari arreta jarri bazaio ere, apenas topatu ahal izan da
|
bat
bateko kantu errimatuak nazioartean dituen beste fenomenoen erreferentziarik. Lore Jokoen zikloan testu bakarra topatu da, eta frankismo garaiko zikloan beste bost.354 Pieza bakan horiek harribitxi ederrak dira, esaterako, Basarrik La Voz de Españan hasi berritan, 1949an, Kubako inprobisatzaileei buruz bi piezatan idatzi zuena, 355 baina pieza horien bakanta354 Hau da zerrenda osoa:
|
|
|
95). 2001ean argitaratu zen
|
Bat
bateko bertsolaritzaren gakoak eta azterbideak lanean, berriz, nazioarteko topaketa handi batzuk antolatzeko asmoa aipatzen zen:
|
|
|
Horrela, Mintzolak nazioarteko harremanak saretzeari berrekin zion: Munduko kantu inprobisatua (2013) eta Europa
|
bat
batean() jardunaldiak antolatu zituen, eta Kulturartea Mapa (2016) sareratu. Ahozkotasunaren inguruko gogoeta eta sormena garatzen zuten Ahoa Bete Hots jardunaldiak ere jarri zituen martxan 2010etik 2015era bitartean, eta 2011tik 2013ra bitartean garatutako prozesu parte hartzailean Bertsolaritzaren Ikerkuntzarako Plan Estrategikoa ere finkatuta gelditu zen, hainbat ikerketa lerro eta haien arteko lehentasunak planteatuz.
|
|
|
" Oskola eranztea, kontzientziaren bidea, emozioen lanketa, benetakotasuna, zintzotasuna. Posible al da
|
bat
batean?" (2013: 66).
|
|
|
Bestetik, lehen esan dugun gure autoanalisi horretan
|
bat
batekoak izan ditzakeen mugak kontzientzia argiago batekin bizi ditugu, eta bide horretatik adierazi ezin dituzunak beste bide batzuetatik espresatzeko beharra sortzen zaizu. Artista edo egilearen gogo batetik sortzen da zabaldu behar hori, alegia, ‘Asmatuko al nuke bat batean esan ezin ditudan gauzak idatziz adierazten? ’ (M. Lujanbio, elkarrizketa pertsonala, 2017/VII/17)
|
|
|
Bestetik, lehen esan dugun gure autoanalisi horretan bat batekoak izan ditzakeen mugak kontzientzia argiago batekin bizi ditugu, eta bide horretatik adierazi ezin dituzunak beste bide batzuetatik espresatzeko beharra sortzen zaizu. Artista edo egilearen gogo batetik sortzen da zabaldu behar hori, alegia, ‘Asmatuko al nuke
|
bat
batean esan ezin ditudan gauzak idatziz adierazten? ’ (M. Lujanbio, elkarrizketa pertsonala, 2017/VII/17)
|
|
|
Izatez, bilketaren alorrean garai honek eman zituen ekarpen berritzaileenak Makazagaren Bertsolariya, bertso jarrien bilduma hedabideratua dena, eta 1935eko nahiz 1936ko Bertsolari Guduetako
|
bat
bateko bertsolaritzaren zuzeneko transkripzioa izan ziren.
|
|
|
"[...] Martin Lekuona Oiartzungoa; Jose Markiegi Debakoa[...], Arrasaten fusilatua; Elgoibarko Gotzon Osoro ‘Aberri’, sortzez motrikuarra, Kirikiñoren garaietako berriemailea Euzkadin[...] erreketeek Larruskainen (Markina) harrapatu eta Donostian fusilatu baitzuten[...]; Josu Peña ‘Aitza’; Jose Mari Azkarraga ‘Lurgorri’, Aramaiokoa[...]" (2005: 592). gintza guztia alde honetatik, bai
|
bat
batekoa, bai idatzia" (1987: 14).
|
|
|
Lazkao Txikik, Mitxelenak, bertsolaritza sozialaren protagonista nagusi eta Bizkaiko txapeldun izan ziren Azpillaga eta Lopategik, eta Etxahun Irurik osatzen dute hamabostekoa. Azken honek ospea pastoral egile bezala lortu bazuen ere, eta horregatik ageri da gehienetan prentsan,
|
bat
bateko bertsolari gisa hasi zuen bere ibilbidea, Hernandorenaren hainbat txapelketetan ageri da, eta gerora ere bertsolaritzat hartzen dute aipatzen duten testuek.
|
|
|
Denbora gutxian gauza asko gertatzen da. Eta bertsolariak bere burua egoera berrietara egokitu beharra dauka
|
bat
batean[...]. 78 aldera, bertsolariek ze jarrera hartu behar zuten ez zekitenez, gehiago zekien bati deitu zioten, (ez dakit ziur nor zen gehiago zekien hura baina Abel Muniategi zela esango nuke) hitzaldi batzuk eman ziezazkien.
|
|
|
Baina lehen maila hori ongi irabazirik duen bertsolari asko zen. Eta, Amuritzak,
|
bat
batean, epai-mahaia bere alde jarri du. Joera desberdinak, gizon ikasiagoa, literatura idatzia ongi ezagutu eta landu dituen gizona dugu Amuritza.
|
|
|
Amuriza plazan lehendik dabil, eta 80an etortzen da, beste batzuk ez dira etorri, eta txapeldun atera da. Amurizarekin
|
bat
bateko bertsogintzak zeharo beste maila bat erakutsi du. Han ikusi zen zer handitasunezko artea zerabilen bertsoan.
|