|
2003
|
|
|
Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar
|
asko
aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001: 363).
|
|
|
Ohargarria da, ikuspegi historikoa nola aldatu den ikusteko: egun gipuzkoar euskaldun
|
askok
Nafarroako erreinuaren galera, gure. Euskal Estatuaren galera gisa sentitzen badute ere, mende t, erdi lehenago, Iztueta moduko gipuzkoar euskaldunentzat Nafarroako erreinuaren historia arrotza zen, are etsaia, Frantziari lotutakoa.
|
|
|
Eredu horiekin, Hiribarrenek Euskal Herri mailako diskurtso historiko bat osatu zuen, edukia gauza
|
askotan
Iztuetaren antzekoa izaki. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen:
|
|
|
Leizarragak Testamentu Berria argitaratzen zuen urte berean, 1571an, beste euskaldun batek, Esteban Garibai gipuzkoarrak(), bere Compendio Historial de España liburua atera zuen. Bertan, Leizarragak idatzi zuenaz bestelako narratiba historiko bat proposatzen zen, arrakasta
|
askoz
handiagoa izango zuena. Garibairen narratiba ez zen espreski euskaldunentzat idatzia.
|
|
|
Hola XVI. mendearen erdialdetik Elizak ebangelizazio eta katekizazio kanpaina sendoak bultzatu zituen, ordena erlijiosoen laguntzaz nekazari munduko txokorik baztertuetaraino iritsi zirenak. Eta herritar
|
asko
euskaldun elebakarrak zirenez, haiek hezteko euskarara jo zen, euskarazko hainbat dotrina eta katixima idatziz (gehiago Iparraldean Hegoaldean baino). Elizak, erakunde gisa, euskara interes instrumental soilez erabili zuen bada.
|
|
|
24). Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako
|
askok
Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
227) aipatu izan du euskarazko historia produkzioak autoerreferentzialtasun itxi baten arriskua saihestu duela. Dudarik gabe, autoerreferentzialtasun endozentriko hertsi bat kaltegarria da, baina horren antipodetan egotea, hots, inolako erreferentzialtasunik sortu gabe, ez da
|
askoz
hobea. Izatez Aizpururen ustez (2002:
|
|
|
Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz sortu eta
|
askoz
beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak: berri historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen.
|
|
|
Tradizioz esan ohi da, atlantiar aldeko baserritarrek gorroto zituztela barazkiak (Araban eta Nafarroan
|
askoz
hobeto prestatuz, ondorioz), gazta eta haragiz biziz ia. Beste bereizketa kurioso bat da, ustez emakumeek nahiago dutela janari egosia eta gizonek aldiz errea (gaur egungo gastronomi elkarteek baieztatzen dutena, Busca Isusiren ustetan) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Aipatutakoen artean gehiengoa barazkiek osatzen zuten; azpimarragarrienak: zalkea19 da (arveja), ostiraletan eta entsaladetan janak; kipula eta berakatza saltsetarako; aza
|
asko
, lau egunetako afarietan ageri baita. Fruituen artean, nahiko agertzen direnak?, denboraldikoak:
|
|
|
Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak. Pobreek lekariak (dilista eta bababeltzak), ortuariekin, gaztaina eta fruta
|
askorekin
(batzuk berdeak! 22, sagar, madari,?).
|
|
|
Gozoetan eztia eta azukrea oso erabiliak ziren (ordenantzetan bertan, salmentei buruzko arauak ematean azukrea aipatzen da, espreski, kakaoarekin batera bere garrantzia adierazten diguna) 23 Honela, txokolate
|
asko
kontsumitzen zen hirian, XVIII. mendearen erdialdean 200.000 libra (Manzanos Arreal, 1995); bertako produktuak ere kontsumitzen ziren, jalea eta konfiteak (frutekin eginak).
|
|
|
Oligarkizazio prozesuaren barruan koka daiteke hau; aberats berriak ziren gozogileak, eta ez zituzten onartu nahi lehendik hiriaren elitean zeudenek, boterea gehiengoren artean ez banatzeko, kontuan izanik igoeran zegoen gizarte talde bat zela. Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen utzi nahi eta aldi berean herritar
|
askoren
lanbidea izango zena babesten zuten. Ordenantzek beste neurri batzuk ere finkatzen zituzten:
|
|
|
Udal ordenantzetan azukrea eta kakaoa
|
askotan
aipatuak izan ziren. Produktu horien erabilera merkatalgoarentzat garrantzitsua zela eta (gozogintzaren beharrak barne).
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina
|
askotan
ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi batzuk etxeko sukaldekoak izan daitezke edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
Roskoien kasuan, urtero pertsonen nahiak idazten ziren, tamainak nahien arabera egiteko. Gozoki
|
asko
egiten ziren: batez ere tartak, petit suizeak, hojaldreak, milhojak, kaputxinoak, maskorrak eta tocino de cielo deituak.
|
|
|
txokolatea agertzea arraroa zen. Nahiz eta gogorregia gertatu
|
askotan
, bakarrik jaten zen. Arazo honi aurre egiteko konponbide batzuk aurkitu zituzten:
|
|
|
Konbentu
|
asko
denbora luzez gozoak egitera aritu ziren. Egindakoen artean batzuk aipa ditzakegu:
|
|
|
Euskal Herrian, leku
|
askotan
bezala etxeetan pattarren distilapena egiten zen. Geroago, konfiteroek prestatuko zituzten eta azkenean konfiteroek likoristei tratatuak eman zizkietela jakin badakigu.
|
|
|
Jende
|
asko
pobrea zen eta arazo iraunkorra zen. XVIII. mendean pobreen kopurua asko igo zen, baldintzak hobetu arren, populazioaren hazkundeari lotuta.
|
|
|
Jabego feudalarekin batera lur komunalak ere erlotuak zeuden, beraz, lur askeak herena ziren, eta, hauek ere, atzerakadan zeuden, nekazariek zorpetzean galduz, batez ere, mendearen bigarren erdialdean errentak asko igotzean (prezioak baino gehiago). Populazio
|
asko
egonik, minifundismoa nagusitzen joan zen, herentzia sistemarekin edo premutasuna zegoen lekuan doteak ordaintzearekin?; honela, nekazari errentari kopurua haziz zihoan eta baita jornalariena. Tresneria eta animalien jabea, nekazaria zen, aldiz, gehienetan.
|
|
|
Merkatalgoa gehienbat kanpotarren esku zegoen (barne merkatuak ezin zirenez ase bertako produkzioaz, Amerikakoa barne zela). Koroa saiatu zen kanpotarren arteko gerretaz baliatzen abantailak lortzeko, baina ez zuen
|
askorik
lortu. Bilbo zen salbuespena, gaztelar artile eta euskal burdina esportatzen zituenez, eta Gaztelarako manufakturak inportatzen zirelako bertatik.
|
|
|
Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20: . Zeure herria, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/ hark nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia eman zenion zerutik,/ zapore
|
askotakoa
, guztientzat atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna azaltzen zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi, hura bihurtzen.
|
|
|
Teknikoki ez zen esklabutza, zeren eta morroitza kontraktual baten menpean zeuden. Morroiei bost urte pasa ondoren askatasuna ematen zizkieten, eta nekazari moduan ezarriak izan zirela esaten zen, baina, egitez,
|
askok
ez zuten ikusten morrontzaren amaiera.
|
|
|
Esklaboen merkataritzak, gainera, ondasun gutxi ekarri zizkien bertakoei: gaur egunean erabiltzen eta jaten diren produktu
|
asko
(platanoa, artoa) esklabo merkatariek eraman zituzten Afrikara.
|
|
|
Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da. Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino
|
askoz
gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik. Beraz, XVII. mendea baino lehen azukrea ezaguna zen, baina kantitate askoz txikiagoetan.
|
|
|
Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik. Beraz, XVII. mendea baino lehen azukrea ezaguna zen, baina kantitate
|
askoz
txikiagoetan.
|
|
|
Hasieran nobleteriak, budista monjeek eta intelektualek edaten zuten soil soilik.
|
Askoz
geroago, herritar edaria bihurtu zen.
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta,
|
askotan
, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori:
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua
|
askoren
sorrerarekin batera gertatu zen hori: Sosoaga (1868), Goya (1886), Hueto e hijos (±1808), Alberdi (1875)?
|
|
|
1Lan hau 1996ko udaberrian egin zen, orduan hasi berria zen elikadurari buruzko ikerketa historikoa. Harrezkero elikaduraren historiari buruzko bibliografia
|
asko
hazi da Europan eta asko iritsi zaigu gaztelaniara itzulita guregana; jakina, hori guztia ez da ageri gure lanean. 2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria?
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera
|
asko
hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
Egoera hau 1976/ 1977 urteetan hasi zen aldatzen. 1976an eman zuen Joseba Agirreazkuenagak UEUko Historia arloko bere lehen hitzaldia, beste
|
askoren
aitzindari. Urtebete geroago, Joseba Intxaustiren eskutik, eratu zen Historia Saila.
|
|
|
Kontuan izan behar da, egoera ulertzeko, UEUren baliabide urriek ez zutela aukera handirik ematen egitura sendoak sortzeko. Euskal Herriak, Franko hil ondoren, bestetik, bizi zuen aldaketa giroak eta politika lanek zuten lehentasuna
|
askorentzat
eta horrek ez zuen lagundu saila trinkotzen. Ez ziren gutxi Historia euskaraz landu nahi zutenek zituzten arazoak.
|
|
|
Egoera honetan margolari
|
askok
beren bide artistiko propioa jarraitu beharrean arte industrialean lan egiten hastea erabaki zuten. Hola, masei zuzenduriko artea egingo zuten, margogintza, ideologiko?
|
|
|
Idazle bilkura, Margolari bilkura,... Honekin, kanpoko eraginak saihesteaz gain, ekoizpena kontrolatzea
|
askoz
errazagoa bihurtu zen. Komunikazio bideak ere kontrolatuak edukitzean, gainera, korronte honen aldeko jarrerak aurkeztu eta herriaren onurarako egokiak zirela konbentzitzea erraza izan zen.
|
|
|
Ordura arte mundu osoak Europara begiratzen zuen, mendebaldean eginikoak nazio guztietan eragina zuelarik. Hala ere, artista
|
askok
, mendebaldeko arteari buruz dena ikasia izatean eta honek gehiago eskaintzen ez ziela ikusirik, norberaren herriko artea aztertzeari ekin zioten.
|
|
|
bigunegiak direlako batzutan, kritikoegiak bestetan, axalegiak sarri, lan nekagarri eta esker gaiztokoa edonoiz. Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo baino hobeto egin gurak ere (liburu aipamena testua ahitu behar duen ebazpen definitiboa izan balitz bezala) jende
|
asko
desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
|
|
Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere). Eta hori ez da,
|
askotan
, oso komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza handia ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta handiagoaren nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz egin duenik.?
|
|
2004
|
|
|
«Isilpeko merkatuan» lan egiten zuten emakume
|
asko
topa daitezke Hernanin. Artxibo eta errolda ofizialetan emakume hauek ikustezinak dira.
|
|
|
Baserrian jaio eta igaro zuen gaztaroa. Baserriko ekonomian laguntzeko esne saltzaile moduan lan egin zuen urte
|
askoan
. Ezkondu ostean senarrak eta berak herrian erosi zuten pisua.
|
|
|
Ta aste hortakokin einbeharzenun argia ta... Ordun nik lan
|
asko
ittenun, dendako lan asko ittenun, baiño bizimodue oso gorra.
|
|
|
Ta aste hortakokin einbeharzenun argia ta... Ordun nik lan asko ittenun, dendako lan
|
asko
ittenun, baiño bizimodue oso gorra.
|
|
|
Arantxak «oso esklabua» bezala definitzen du urte
|
askoan
egin zuen lana. Dioenez ordutegi finkorik gabeko lana zen berea, edozein unetan deitu ziezaioketen dendatik beste hamar albornoz josteko esanez.
|
|
|
Eraldaketa garai honetan, gizarte aktore guztiak izan zuten bere protagonismo esparrua. Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen hasi ziren,
|
askotan
historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian utziz. Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez.
|
|
|
Honek lanaren zatiketa eragiten du. Ondorioz, populazioa aurreko aroetan baino
|
askoz
ere azkarrago hazten da; hiriguneetako biztanle kopurua oso azkar handitzen da; eta azkenik, nekazaritza produktuak eta nekazariek garrantzia galtzen dute industriaren eta merkataritzaren ekoizpenarekin eta langile kopuruarekin konparatuz gero.
|
|
|
1950 hamarkadako eta ondorengo lantegiei dagokionez, ez dago daturik Hernaniko udal artxibategian. Eta egun oraindik indarrean jarraitzen duten lantegi
|
askok
datu hauek galduak dituzte. Hau dela eta lantegi hauei dagokien langile kopuruaren datua gutxi gora beherakoa da.
|
|
|
Nicola Sacco eta Bartolomeo Vanzetti anarkista italiarren auzia jasotzen du, beraiek burutu ez omen zituzten delitu batzuengatik 1927an exekutatuak izan zirenak. Auzi honek eztabaida internazionala piztu zuen eta
|
askok
uste zuten beraien ideiengatik epaituak izan zirela eta ez froga garbiengatik. Shahn ek kezka hauek jaso eta artearen bidez erakutsi zituen.
|
|
|
1965ean Marin County n, Kalifornian, minbiziaz hil zen, New York eko Arte Garaikideko Museoan berari buruzko erakusketa zabalena zabaldu aurretik. Bakarkako eta talde erakusketa
|
asko
antolatu dira geroztik berari buruz eta AEBko argazkigintza pertsonaia garrantzitsua kontsideratu behar da.
|
|
|
1935ean Social Security Act sortu zen, zahartzaroko derrigorrezko pentsio sistema nazionala eta langabezia sistema federal estatala biltzen zituen. Puntu
|
askotan
lege akastuna zen, baina berrikuntza ugari ekarri zuen. Uztailean laneko harremanen legea irten zen eta martxan jartzeko National Industrial Recovery Act baliogabetu zuten.
|
|
|
Akats eta muga
|
asko
izan arren New Deal ak kontsentsu nazionalaren zati bihurtu ziren lorpenak izan zituen. Ongizate estatuaren oinarriak jarri eta harreman industrialetarako estruktura legala ezarri zuen; baloreen merkatuaren eta bankuen gainean kontrol zehatzak ezarri zituen; eta gobernuak ekonomia erregulatzeko errespontsabilitatea zuela esaten zuen printzipioa ezarri zuen.
|
|
|
Depresioak behe mailan eragina izateaz gain, klase ertainarengan ere izan zuen eragina.
|
Askok
lana, aurrezkiak eta segurtasunaren zentzua galdu zuten. Milaka enpresak porrot egin zuten eta unibertsitateko ikasle askok ikasketak utzi beharra izan zituzten.
|
|
|
Askok lana, aurrezkiak eta segurtasunaren zentzua galdu zuten. Milaka enpresak porrot egin zuten eta unibertsitateko ikasle
|
askok
ikasketak utzi beharra izan zituzten.
|
|
|
Momentu konkretu batean bost milioi ibiltari egon ziren, lan bila edo asperralditik eta desesperaziotik ihes egin nahian. Noraezean zebiltzanen laurden bat gazteak ziren, eta New Deal aren National Youth Administrationengatik izan ez balitz kopurua
|
askoz
handiagoa izango zen. 600 000 bat unibertsitariori eta bigarren hezkuntzako 8 milioi ikasleri egun erdiko lanak eman zizkien; horrela ikasten jarrai zezaketen eta merkatutik at zeuden.
|
|
|
Landutako lurren gutxitzeak eta traktoreen erabilerak nekazari familia
|
asko
Kaliforniara bidean jarri zituen jornalari emigrante bihurtuz.
|
|
|
Depresioaren lehenengo urteetan hezkuntza aurrezteko modu bat izan zen, gastuak %70ean gutxitu ziren. Jaiotza tasa erortzean eskola
|
asko
itxi egin ziren, baina umeen kopurua gehitzen joan zen heinean 900 eskola publiko eraiki ziren. Unibertsitateak aldiz kolpe latza jaso zuen.
|
|
|
|
Askok
pentsatzen zuenaren aurka jendeak ez zuen erlijiora jo. Elizara joatea eta eliztar izatea eroriz zihoan.
|
|
|
Etorkizunera begiratzen zuten argazkiak atera zituen, momentuko eskasia erakutsiz. Adibidez, bere argazkietan
|
askotan
lantegietako langile ziren umeak ikus daitezke; hauek, sistema ezegoki baten biktimak, baina era berean mundu hobe baten sinbolo gisa azaltzen dira. Hine k CNTI n (Haurren Lanaren Batzorde Nazionalean) lan egin zuen.
|
|
|
1932an Men at Work liburua argitaratu zuen, gizaki moderno eta makinari buruzko estudio bat, lanaren benetako izaera islatu nahirik. Hasieran gai guztiz berri bat landu bazuen 30 hamarkadan beste hainbat artisten artean bat gehiago bihurtu zen eta
|
askok
bere lanari zaharkitua iritzi zioten.
|
|
|
Lehendabizi Arthur Rothstein kimikari eta argazkilari zientifikoa, gero Carl Mydans, RA n parte hartutakoa, Walker Evans eta Ben Shahn ilustratzaile eta margolaria elkartu zituen, eta azkenik Dorothea Lange sartu zen. Europan ez dago FSAren antzeko ezer; baina produktu guztiz amerikarra izan arren argazkilari
|
asko
emigranteak ziren, esate baterako Jack Delano ukraniarra, Theo Jung austriarra, Ben Shahn lituaniarra. Jatorri horrek, izatez proiektuaren ikuspegi dokumentalari lagundu zion, zeren inoiz aipatu denez, kanpotar batek ezin du ekidin mundua lilurarik gabeko objetibitatez ikustea.
|
|
|
Argazkilariak AEBn zehar eta Puerto Rico ra bidaltzen zituzten, baina bulego zentrala Washington-en zegoen. Bulegoak beharrezko tresnak eman, garraioa alokatu, beharrezko langileak kontratatu, argazkiak errebelatu, negatiboak zenbatu eta argazkiak inprimatzen zituen beste gauza
|
askoren artean
. Gainera, irudiak aldizkari, egunkari eta liburu argitaletxeetara bidali eta erakusketak antolatzen zituzten.
|
|
|
Stryker ek oso instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen hasi baino lehen gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean hasi aurretik ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten
|
askotan
eta jendearekin kontaktuan jartzeko eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren. Normalean negatiboak Washington-era bidaltzen zituzten.
|
|
|
Galdutzat emandako pertsonen erretratuak egin behar zituzten eta nahiz eta nekazari munduaren eskasiaz arduratu batez ere, honek beste maila sakonagoetara eramaten zituzten. Arraza diskriminazioen aztarnak jasotzea nahi zutela esplizituki dioen dokumenturik ez da aurkitu, baina bildumak gai honen inguruko irudi
|
asko
erakusten ditu, segidan ikus daitekeenez.
|
|
|
Proiektu honek, ordea, ez zuen zerikusirik FSArekin. Hegoaldeko egoera aztertzen zuen, Tennessee-tik Alabamara, baina bertako irudiek FSAko argazkietatik bereizten diren umore berezi bat dute,
|
askotan
karikatura antzerakoak bihurtzen direlarik. Liburu ironiko bat da eta askotan irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira.
|
|
|
Hegoaldeko egoera aztertzen zuen, Tennessee-tik Alabamara, baina bertako irudiek FSAko argazkietatik bereizten diren umore berezi bat dute, askotan karikatura antzerakoak bihurtzen direlarik. Liburu ironiko bat da eta
|
askotan
irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira. FSAko erreportariek ezin zuten horrelako gehiegikeriarik egin gobernurako lan egiten baitzuten eta presio politikoen menpe zeuden; ondorioz, beraien argazkiak orokorrean Bourke White nak baino inpertsonalagoak dira.
|
|
|
Jack Delano k adibidez forma errektangularrak gainjartzeko abilezia zuen. Walker Evans-ek ere aspektu honi buruzko gogoeta egin zuen eta argazki
|
askotan
espazio beteak (gelak, biltegiak, bizartegiak) erretratatzen zituen, eguneroko bizitzako detaileen aniztasun eta aberastasuna erakusten zutelarik (Calado, 2000: 16 eta 26), ondoko argazkian adibidez:
|
|
|
Kritikak eta eztabaidak laster hasi ziren, argazkiek izaera dokumentala izateaz gain metafora gisa uler baitzitezkeen eta garai horretan konnotazio politikoak nonahi aurkitzen ziren. Kritika
|
askok
argazki arriskutsuak zirela uste zuen. Arthur Rothstein en argazki batek (ikus 10 irudia) eztabaidak sortu zituen erakusketa batean eta heriotzari dei bat bezala uler zitekeela seinalatu zen.
|
|
|
Irudi baten xehetasunek beste edozein planteamendu artistikok baino gehiago adierazten duela uste zuen.
|
Askotan
segundo edo momentu bikainaren zain orduak ematen zituen. Errebelatzeko erabiltzen zuen metodo eta materialaren kalitateak eta kamera atzean zuen teknika zehatzak bere lanak duen indarra azpimarratzen du.
|
|
|
Lehen berrogeita hamar argazkietan gizarte estatubatuarraren azterketa egiten du eta gainontzekoetan gai nagusiena arkitektura da. Bere inspirazio iturrietako bat Diego Rivera mural egile mexikarrak 30 hamarkadaren hasieran bizitza amerikarrari buruz egindako konposaketa piktoriko handiak izan ziren; gizarte industrialari buruzko analisi sakonak eta
|
askotan
kritikoak.
|
|
|
FSAn egin zituen urteak tentsioz beteak egon ziren, ez baitzituen eskatutako argazkiak bidaltzen eta
|
askotan
ez zekiten non zebilen. RA-rekin Pennsylvania eta Virginia Mendebaldean aritu zen eta FSArekin Hegoaldean.
|
|
|
Bere bizitzako azken hamarkadan
|
askoz
gazteagoa zen emakume batekin ezkondu zen, Yale-ko Diseinu Grafikoko Eskolako irakasle izan zen eta Polaroid argazki makinekin esperimentatzen hasi zen. Gainera, azken urteetan bere bilduma era tragikoan saldu zuen.
|
|
|
Halaber historia aztertzeko orduan arteek duten garrantzia ere agerian utzi nahi izan dugu.
|
Askotan
historia bakarrik doan giza zientzia bezala erakusten da, eta lan honekin agerian gelditzen da arteek, argazkilaritzak kasu honetan, historia marrazten eta azaltzen laguntzen dutela. Gainera garaiko politikariek horren kontzientzia izango zutela suposatzen dugu krisi garaian dirua eta denbora argazkilarietan gastatzeko.
|
|
|
Depresioa 1929ko udazkenean hasi zen. Ameriketako Estatu Batuek sekula bizi izandako depresio okerrena izan zen, biztanle
|
askorengana
iritsiz eta denbora luzean iraunez. Ondorengo hiru urteetan ekonomia beheraka joan zen eta suspertzea oso geldoa izan zen; hamarkada bat igaro zen oparotasuna berreskuratu arte.
|
|
|
Banku independiente kopuru handia zegoen (1921ean 30 000 baino gehiago) eta
|
askok
aktibo mugatuak zituzten. Arautze ezegokiagatik, zuzendaritza ezgaiaren eta iruzurrezkoaren eta beste arrazoi askoren ondorioz banku askok gehiegizko ahultasuna zuten.
|
|
|
Banku independiente kopuru handia zegoen (1921ean 30 000 baino gehiago) eta askok aktibo mugatuak zituzten. Arautze ezegokiagatik, zuzendaritza ezgaiaren eta iruzurrezkoaren eta beste arrazoi
|
askoren
ondorioz banku askok gehiegizko ahultasuna zuten.
|
|
|
Banku independiente kopuru handia zegoen (1921ean 30 000 baino gehiago) eta askok aktibo mugatuak zituzten. Arautze ezegokiagatik, zuzendaritza ezgaiaren eta iruzurrezkoaren eta beste arrazoi askoren ondorioz banku
|
askok
gehiegizko ahultasuna zuten.
|
|
|
Garai ilun horri buruz hain direnez urriak dauzkagun datu historikoak, nik 3 atalaren baitan jasoko 4 honetan ageri diren puntuak, Antzinate osoa atal bakarrean bilduz (erromatarren etorreratatik Antzinate Beranta deitu den horretaraino hedatuko litzatekeena). Ez baita bidezkoa oso datu gutxi eskaintzen dizkigun garai honi, hurrengo puntuan doan Erdi Aroko aldi
|
askoz
luzeago eta ezagunagoari adinako tartea eta atal bereizia ematea. Gainerakoan, eduki aldetik ondo dago, salbu akaso xeheegia dela(. Victoriaco fundatu zenekoa?
|
|
|
Balio humano orokorragoei dagokionez, ados egon banaiteke ere horiekin, anbiziosoegia iruditzen zait historiaren bidez hori guztia lantzeko asmoa. Kontzeptuen baitan txertaturik ematea,
|
askotan
esan dudanez, historia manipulatzea litzateke (eta zorionez ez da halakorik ageri dekretuan zehazturiko kontzeptuen atalean). Egokiena, jakina, kontzeptuak azaldu ostean, gaiak aukera ematen duenean, klasean balioen inguruko gogoeta eta debateak irekitzea litzateke.
|
|
|
Ez dut esan nahi historia ezin balia daitekeenik aldika balio konkretuez gogoeta egiteko, baina historia ezin bihur daiteke balioen inguruko ikasgai baten ordezkoa (eta ohar honek ez du soilik euskal historiarako balio baizik berdin munduko historia ikasgaietarako zein beste edozein historiarako). Historiak, nire ustez, bere baitatik bultza dezakeen baliorik baldin badago akaso mundua ulertzeko zentzu kritiko orokor bat izan daiteke, ez
|
asko
gehiagorik (besterik da historiako gaiak balio konkretuaz gogoeta egiteko erabiltzea).
|
|
|
[...]
|
Askotan
tresna politiko bezala erabilia da historia, bereziki aparatu instituzionala ala politikoen aldetik. Historialarien funtzioa ez dabil bide horretatik.
|
|
|
Gainera euskal eta europar historien kasuak paralelismo handiak dituzte, bietako ezeinek ez baitu izan estatu propiorik, bai aldiz hainbat muga, barne zatiketa eta eskualdeen araberako dinamika desberdin, kontrajarri eta lotura gutxikoak ugari. Hortaz bi hauen inguruan konbentzio bat eraikitzeko lana
|
askoz
berdeago dago aspalditik Estatu nazio gisa finkatuak dauden herrialdeen kasuan baino. Edozein kasutan ez du Goihenetxek mitologiaren errazbidea hartu nahi euskal (edo europar) historia polit bat osatzeko baizik irizpide metodologiko zorrotzei jarraiki, hots, lan neketsu eta zintzoa eginez eraiki nahi du gure konbentzio historikoa.
|
|
|
Hasteko esana denez, euskal historiaz gain Europako historia orokorra lantzeko bideak ere seinaltzen ditu Goihenetxeren proposamenak. Ez naiz horietan
|
askorik
sartuko, ez bada euskal edukiei eragiten dieten heinean.
|
|
|
Badirudi behinolako eskoletako historiaren eredu hori iltzatuta geratu dela
|
askoren buruan
(batzutan kritikatzeko, bestetan onartzeko). Eta maiz uste da ikastetxean Euskal Herriaren (edo Espainia/ Frantziaren) historia irakaste hutsarekin ikasleak euskal (edo espainiar/ frantses) nazionalista sutsu bihurtuko direla.
|
|
|
eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle
|
askok
, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi). Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak egon daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela.
|
|
|
Horregatik, jada esan denez, amaiera gabeko putzu horretatik historialariek datu konkretu batzuk aukeratu eta antolatzen dituzte, ulertzeko moduko kontakizun batean ehunduz. Historia, beraz, modu
|
askotara
idatz daiteke, eta historialariaren ideologiak izugarri baldintzatuko du emaitza. Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste.
|
|
|
Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari,
|
askoz
gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
Gure abiapuntuko erreferentzia konbentzionalak euskara, euskaldunak eta Euskal Herria baldin badira, horiek iraganera proiektatu eta ikusiko dugu ea haiei lotutako zein datu aurki daitekeen. Hortaz euskarari buruz han eta hemen dauden ikerketak, Arabako historiari buruzkoak, Baionako datuak, Erriberaren ingurukoak, Bizkaikoak, Tolosaldekoak, Uruguaira joandako euskaldunen gainekoak... hau da, hainbat eta hainbat historia desberdin, batzutan elkarrekin lotura nabarmena dutenak baina beste
|
askotan
ez, gure jakintzagai izango dira, hala erabaki dugulako aurretiaz.
|
|
|
Gerra hasi zenean erreketeek ikastolako materiala hartu eta Miserikordiako eskolara eraman zuten guztia. Bertan zeuden liburu
|
asko
erre ere egin zituzten. Ikastola itxi eta erreketeentzat geratu zen, atean Cuartel de Pelayos jarriz5.
|
|
|
1936ko otsaileko hauteskundeetan alderdi guztiak etxez etxe boto bila ibili ziren propaganda
|
asko
eginaz. Istilu ugari gertatu zen, zeren guztiek lortu nahi zuten hauteskundeak irabaztea eta botoengatik lehia bizia zegoen.
|
|
|
Alderdietako militanteak jendea eurei bozkatzeko beldurtzen eta mehatxatzen aritu ziren. Eskuindar handikiek, etxe eta lur
|
askoren
jabeak zirenez, eskuindarrei bozkatzera behartzen zituzten batez ere alokairuan zeudenak, bestela kalera bidaliko zituztela erraten baitzieten. Bozkatzeko orduan, pertsona batzuk botoa erakustera behartzen zituzten, eta baita euren alderdiari bozkatzera behartu ere.
|
|
|
Eta kanpotik heltzen ziren albisteak oso txarrak ziren: monjeen eta fraideen komentuen erreketak, zakuratzeak, elizen erreketak etab. Informazio gutxi iristen zen herrietara, eta
|
askotan
, Elizak, errepublikarrak beraien kontrakoak zirela erraten zuen. Ekintza hauek beldurra sortu zuen baztandar anitzen artean.
|
|
|
Aipagarria da, Oronoz Mugairin bi polizien artean ia tiroka hasi izana. Eta izatez frontera eramandako karabinero
|
asko
beste bandora pasa ziren. Gerra amaituta, Estatu Frankistak berriro karabineroak muga zaintzen jarri zituen.
|
|
|
Aberatsek beren dirua eta aberastasunak (urrezko eta zilarrezko bitxiak, erloju baliotsuak...) mendian ezkutatu zituzten, gorrien beldur. Baserritarrek, euren animaliak mendira eraman zituzten eta janari
|
asko
gorde zuten. Iruritako herriaren sarreran barrikada bat egin zuten zutabea geldiarazteko:
|
|
|
Lehenago aipatutakoak bezala, aberatsak eta alkateak (hauen senide eta semeak barne) kintetatik ere libre geratzen ziren, diru kopuru bat ordainduz. Kintena derrigorrezkoa zenez, gazte
|
askok
menditik zehar Frantziara ihes egin zuen. –Kintoak ihesi harrapatuz gero zigorra kartzela izaten zen.
|
|
|
163). Jende
|
askok
errepresioaren beldurrez Frantziara ihes egin zuen. Alkateak, Frantzia aldera ihes egin zuelarik, faxistak haren etxean sartu ziren baliozko gauza guztiak eramanez.
|
|
|
Saturnino Burguete alkate berriak hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen. Atzerriko bidea hartu zuten halaber, Tiburcio Azkarate, Pascual Lazkano eta Juan Etxenikek, beste
|
askok
bezala. Erratzuko Manoli Fagoaga eta Manuel Muruzabal, biak nazionalistak, herritik kanporatuak izan ziren.
|
|
|
Horrez gain, miaketak, komisariara behin eta berriz joan beharra, eta multak eguneroko gauza izaten ziren. Isunak 100 eta 500 pezeta bitartekoak izaten ziren, garai hartarako diru
|
asko
(Altaffaylla Kultur Taldea, 1986: 164). 14 Frontean hildako soldadu kopurua aurkitzeko zailtasunak izan ditut, 36 baino gehiago hilko ziren.
|
|
|
Ikastetxetik anitz jende kanporatua izan zen euskal kulturaren aldekoa izateagatik. Horrela, Aita Donostia (musikagile eta folklorista), Hilario Olazaran (idazle eta musikagilea), Jorge Riezu (idazlea), Ladislao de Donosti, Damaso Intza (Euskaltzaindiko kidea), Miguel Altzo (euskal idazlea) eta beste hainbeste jakitun atzerriratuak izan ziren;
|
askok
Argentinan edo Txilen bukatu zuten (Altaffaylla Kultur Taldea, 1986: 167). Errepresioaren ondorioz, Nafarroako eta Espainiako beste tokietatik, jendeak Frantziara heldu nahi zuen.
|
|
|
167). Errepresioaren ondorioz, Nafarroako eta Espainiako beste tokietatik, jendeak Frantziara heldu nahi zuen. Urte ilun hauetan, Baztanen jende
|
asko
ihes egin nahian zebilen. Egunean zehar, bertakoek beraien etxeetan babesten zituzten, eta gauean muga zeharkatzen laguntzen zieten.
|
|
|
Egunean zehar, bertakoek beraien etxeetan babesten zituzten, eta gauean muga zeharkatzen laguntzen zieten. Baztandarrek jende
|
askori
lagundu zioten. Muga guardia zibilak zaintzen zuen arren, oso erraza zen zeharkatzea (muga zeharkatzen harrapatuz gero, zigorra kartzela zen).
|