|
2005
|
|
|
2
|
Askotan
ereduformaletara egokitzen ezdirenaksaihestuz edoezikusiarenaeginez
|
|
|
Prosodiaz gozatuta ekoizten ditugun hizketa hotsen bidezko esaldiak alde
|
askotatik
azter badaitezke ere, horien izaera eta funtzionamendua estudiatzen duen eremuaz gain (eta ikerketa iturri ezinago oparoa da gurean), badira alorrak apenas lur hartu dutenak gure artean. Esate baterako, elkarrekin aritzeko, kontuak elkarri esateko erabiltzen dugun kode digitala eta bidaide den analogikoa (maiz askotan gure keinuek, keinadek, imintzioek, oharkabean (edo ohartuki) egindako esku, begi edo gorputz mugimenduek onartzen, gaitzesten, gezurtatzen, xamurtzen edo gaiztotzen baitute ahoz esandakoa).
|
|
|
Prosodiaz gozatuta ekoizten ditugun hizketa hotsen bidezko esaldiak alde askotatik azter badaitezke ere, horien izaera eta funtzionamendua estudiatzen duen eremuaz gain (eta ikerketa iturri ezinago oparoa da gurean), badira alorrak apenas lur hartu dutenak gure artean. Esate baterako, elkarrekin aritzeko, kontuak elkarri esateko erabiltzen dugun kode digitala eta bidaide den analogikoa (maiz
|
askotan
gure keinuek, keinadek, imintzioek, oharkabean (edo ohartuki) egindako esku, begi edo gorputz mugimenduek onartzen, gaitzesten, gezurtatzen, xamurtzen edo gaiztotzen baitute ahoz esandakoa). Hau da, kinesiaren eta proxemikaren eskutik hartzen dugu ahozkoa bezain adierazgarria eta komunikazio intentzionalitateari begira ezinbestekoa den informazioa ekoizpen oharmen prozesu konplexuen deskribapenerako'.
|
|
|
ingurunekohotsenetengabekoeJkarreraginarenkonpJexutasunadeJaeta, unitateJinguistikojakinbatekezditu, izan, akustikazkoetaartikuJaziozkoaJdagaitzak, beraz, koartikuJazioareninterpretaziohonek, ekoizpenarenkontzeptuaJizazioaegitenduetasuposatzendu, mugimenduzko kontroJarensistema irteeranunitatediskretoak dituguJa. Daniloffeta Hammarberg (1973) autoreek, segmentufonetikobatekbesterenbateandueneragingisaeJkarrenondokoebakerenbatetortzemodu AHO BELARRIEN] ARDUERAMALGU MOLDAKORRETANBAOTEALDAGAIZTASUNIK, ruetan sinplifikatuz, ezkerrerakoeta eskuinerako koartikulazioa bereizten badaere, kontua askozerekonplexuagoa da; izanere, ezdabakarrikaurretik edoondorendatorrensegmentuari aurrehartzeaezaugarriak aldaraziz,
|
askotan
, errealitatean, artilukatzaileeneskutik (e.b., ezpainenaurreratzeetaborobiltzea) koordinatutakohainbat mugimendu morfema mugengainetikhedatzen dira aurreratuzartikulatzaileenjarreraondotik doazen segmentuetara, mugimendu horien guztien emaitza diren ezaugarri akustiko jakinakaldaraziz.Etahemendik datar, hizketan arigarenean, ahoskuntzorganoek oharkabean (bainaezimitazioz) behinetaberrizegitendute... Printzipio horretan oinarrituz ezartzen dituzte, aldebatetik, batasunmotorearendenbora eskemak, eta, bestetik, koartikulazioaren agindumotoreenberrantolatze moduak, artikulatzaile ezberdinek halakohelburu jakinbatiritsibehardutenean, egoeraezberdinetatikabiatuz.Azalpenaketaereduakugariizanikere', gertaerahonenesplikaziozehatzagoa etaosatuagoalortu nahibadugu, behartzen gaitufonetikan ez ezik, fonologian etaseguruenik hizkuntzarenbestezenbaitosagairenazterketa emaitzetaneremurgiltzera.Argihila, neure buruariezbesteri, egitendizkiodan galderakdira, hots, aldez aurretik programatuaedo planifikatua ote ekoizpen prozesua. Nola liteke, bada, seinale fisikoakkanporatzeko, denboraezinagolaburrean (segundoko 15hizketa hotsezberdin kanpora baititzakegu) hots asmoa edoesanasmoakodatzea horrenbeste agindu (psiko) neuromotorkoordinatuz?
|
|
|
'
|
Askotan
, ikertzaileek ikerketan zehar segmentazioa burutzeko, zenbait irizpide ontzat hartuetaegitendaunitatez unitateko zatitze hori.
|
|
|
Historiografía moeta ugari dugu Euskal Herrian eta arloz arlo aritzerik ez dago txosten honetan. Bestalde, Euskal Herriari buruz ko historia nagusi edo orokorrak sintesi formatoan edo autore
|
askoren artean
ugaldu egin dira. Atal honek azterketa berezia merezi luke autorez autore.
|
|
|
Hala ere, zenbait gogoeta orokor azalduko ditut.ETORKIZUNARI BEGIRAAzpiegiturazko ikerlanak burutu behar dira, oraindik gure iraganaz eza gutza urria dugulako Euskal Herriko ikuspegia garatuz. Euskal Herria, edo zein herri bezala, anitza eta moeta
|
askotakoa
dugu eta kostaldeko herrialdeen edo barrualdekoen dinamika eta denborak ez dira berdintsuak. Historiak era kusten diguna zera da, denbora kronologikoez gain, beste denbora eta errit moak bereiztera, arkaikoa, mitikoa, betidanikoa duguna eta erabat errotua gizarteko hainbat arlotan.
|
|
|
Hiriguneetan ere orain gertatu da modernizazioaren ondorioz. Diferentzia bakarra da, oraingo nahasteak
|
askoz
bizkorrago gertatzen direla, abiadura handiagoak dituela belaunaldien artean eta, beraz, sarritan jasangaitzak gerta tzen zaizkigula.
|
|
|
ikertzaile
|
askoren
ekimenez, honako hau: AGIRREAZKUENAGA J.
|
|
|
... Aho hizkuntzabiziarieusteadahelburua, aho hizkuntzaprestijiatzea, aho hizkuntzaosoerreferentziainportantea (ezbakarra) delasartzeajendearenburuan.Bereberbetazharrosentiaraztea, etaezkonplejuzblai,
|
askotan
gertatzendenbezala.
|
|
|
Mitxelenak Arantzazuko txostenean funtsezkotzat jotzen zuen euskalkiak hurbiltzeko helburua apur bat gertuago izatea3, esate baterako, beste euskalkietako esapideak eta idazteko ohiturak bereganatuz zihoazen idazleak. ...ak bereziki konprometiturik zeuden euskara estandarra finkatzeko eta hedatzeko beharrarekin eta berehala erabiltzen zituzten Euskaltzaindia hobetsiz zihoan aldaerak, hala nola, aditzaren (1973, 1977, 1979), eta erakusleen eta deklinabide atzizkien (1978) morfologia, ortografiari buruzko erabakiak (1978) e.a. Hala ere, bide berriak urratu beharrak, Euskaltzaindiak aztertu edota erabaki gabeko puntu
|
asko
denok antzera konpontzeko kezka eta egon ezina sortzen zuen, eta edonolako argia ematen zuen edozein lan, batasun eragile bihurtzen zen; bereziki aipatzekoak dira Txillardegiren (1978) gramatika eta Kintanaren hiztegi (1980) ospetsuak, hizkuntza orokorraren itxuratze horretan eragin nabarmena izan zutenak?. Hiztun asko lan horietan proposa tutako eredua estandarra zela ulertzeraino heldu ziren5?
|
|
|
Bestetik, euskara ordura arte landu gabeko esparruetan erabiltzen zuten euskaldunak bereziki konprometiturik zeuden euskara estandarra finkatzeko eta hedatzeko beharrarekin eta berehala erabiltzen zituzten Euskaltzaindia hobetsiz zihoan aldaerak, hala nola, aditzaren (1973, 1977, 1979), eta erakusleen eta deklinabide atzizkien (1978) morfologia, ortografiari buruzko erabakiak (1978) e.a. Hala ere, bide berriak urratu beharrak, Euskaltzaindiak aztertu edota erabaki gabeko puntu asko denok antzera konpontzeko kezka eta egon ezina sortzen zuen, eta edonolako argia ematen zuen edozein lan, batasun eragile bihurtzen zen; bereziki aipatzekoak dira Txillardegiren (1978) gramatika eta Kintanaren hiztegi (1980) ospetsuak, hizkuntza orokorraren itxuratze horretan eragin nabarmena izan zutenak?. Hiztun
|
asko
lan horietan proposa tutako eredua estandarra zela ulertzeraino heldu ziren5?
|
|
|
Gaur egun ere bizirik dirau euskara teknikoaren egokitasunaren inguruko eztabaidak, eta kritika latzak jasaten dituzte
|
askotan
euskara beren jardueran erabiltzen duten zientzialariek edota terminologiaz ari direnek. Sarasolak (1997a, b) zientzialariek erabiltzen duten euskara narrasa eta chicana moduko bat dirudiena dela idatzi du.
|
|
|
Hizkuntza handiak dira aro modernoarekin hatera etorri diren teknologiaz, medikuntzaz, zientziaz, eta abarrez mintzatzeko erabilgarri diren bakarrak. Azkenik, mendekotasun kulturalari dagokionez, aipatu beharrekoa da hizkuntza txikiek testu idatzirik edota literaturarik ez izateak ezinez koa egiten duela hizkuntzen iraupena eta, jakina, eskolan hizkuntza menderatzailea erabil tzeak erabateko garrantzia du hizkuntza menderatuaren galtzean, horrelako heziketa jaso duten hiztunek, idazteko, irakurtzeko eta oro har kultur eginkizunetarako
|
askoz
ere hobe to menderatzen baitute hizkuntza handia txikia baino. Azkenean, hizkuntza txikia bizitza modernoaren esparruetarako erabilgarria ez dela pentsatzera heltzen dira hiztunak eta hiz kuntza menderatzaileaz baliatzen dira.
|
|
|
Hizkuntzaren fonologian, morfologian edo sintaxian gertatzen den edo zein aldaketak egon eza sortzen du hizkuntzalariengan eta oro har hiztun kontzientziadunengan. Edonola, ezaguna da edozein hizkuntza osasuntsutan ohikoak direla aldaketak eta aldaketa horiek
|
askotan
ez direla interferentziak edo indar ahulgarriek eragindakoak. Bestetik, badira hizkuntzen arteko uki penaren ondorio zuzenak diren aldaketak, transmisioa ziurtaturik duten eta irauteko inolako arazorik ez duten hizkuntzetan ere.
|
|
|
Azkenik, badira heriotza prozesu baten urratsak diren aldaketa (ahulgarria) k, batzuk hizkuntzaren barnekoak eta beste batzuk interferentziak eragindakoak. Edonola, Elorduik (1995) azpimarratu duenez, ikertzaile zenbaitek ohartarazi gaituzte zail samarra gertatzen dela
|
askotan
aipaturiko hiru mota horietako aldaketak bereiztea. Edozein aldaketa ez dugu a priori ahulgarritzat hartu behar; izan ere, aldaketa batzuek funtzio jakin bat dukete euskara garai berrietara egokitzeko saioetan eta ahulgarriak baino indargarriak dirateke orduan.
|
|
|
Areago, euskara tekniko zientifikoaren erabilera berezituak jorratzen ari diren zientzialari hauek bereziki garatua dute hizkuntz kontzientzia eta biderik egokiena aurkitzen eta arrazoitzen saiatzen dira. Jokaera hau gaizki onartzen dute
|
askotan
hizkuntzalariek, intrusismotzat hartzen baitute. Edonola, soziolinguistikaren ikuspuntutik hizkuntzaren aldeko indartzailetzat har genezake hau ere.
|
|
|
Orain arte egon ez den hizkuntzaren erabilera batean ezinbestean egon behar dute orain arte sortu ez diren esaldiek eta hiztunon gaur eguneko hizkuntz ahalmena ezagutzea lagungarria izan daiteke esaldi horiek sortzeko edo epaitzeko orduan. Edonola, arreta bereziaz jokatu behar dugu esparru honetan ere, hizkuntzalarion tentazioa baita
|
askotan
gure anali sitik ateratzen ditugun ondorioak hiztunen intuizioaren gainean ezartzea: gure analisitik ateratzen diren ondorioak hiztunek egiten dutenarekin bat ez datozenean gure analisia da egokitu beharrekoa, ez hiztunak.
|
|
|
|
Askotan
entzun dugu
|
|
|
egungo euskal testu
|
asko
, gramatikaltasunaren eta estandarizazioaren aldetik zuzenak izanik ere, traketsak direla. Arazoak neurri handian testu horien eraikuntzatik bertatik datoz, baina hizkuntzalarien lanak ezegokitasun hori saltzetik harantzago joan behar du:
|
|
|
Ezaguna da euskarak perpausen osagaiak era
|
askotara
antolatzea onartzen duela, baina testu tekniko zientifikoetan perpausen osagaien hurrenkera ere anbiguotasun txikiena dakarrena izan ohi da: testu antolatzaileak kokagunerik kanonikoenetan erabili ohi dira, harreman logikoak ezartzeko edo osa gaiak nabarmentzeko eginkizuna ahal den eta egokien bete dezaten' 6; gai alda keta bat gertatzen den bakoitzean aldaketa horren berri ematen duen mintza
|
|
|
an kokatzen da
|
askotan
irakurlea funtsezkoenetik azalekoenera joan dadin.
|
|
|
Nominalizazio eta adjektibaziorako joera handia erakusten dute testu tekniko zientifikoek eta, ondorioz, hizkera komunean baino izen sintagma konplexuagoak eratu ohi dira honelakoetan. Batetik, testu lotura bideratzeko erabiltzen da
|
askotan
nominalizazioa, lehenago perpaus madura azaldu den ekintza edo gertaera bati berriro ere erreferentzia egin nahi zaionean izen sintagma madura trinkotuz. Bestetik, izenburuak, zerrendak, irudien oinak eta terminoak beraiek izen sintagma konplexuak izan ohi dira.
|
|
|
Hirugarren atalekoak hizkuntza osoaren zati bat dira, baina ez dira hizkuntza komunarenak. Edonola ere, hiru hiztegi eremu horiek ez dira finkoak hizkuntzen historian, termino berezituak behin eta berriro iragaten baitira hizkuntza komunera batez ere hedabideek eragiten duten bulgarizazio prozesuaren bidez. Duela gutxi erabat berezituak ziren berotegi efektu, ozono geruza, immunoeskasia edo klonazio bezalako terminoak hiztun gehienek ezagutzen dituzte egun. Bestetik, terminologiak
|
askotan
hartzen ditu hiztegi komuneko hitzak eta adigai berezitu bat adierazteko erabiltzen, zabalkuntza semantikoa deritzon prozesuaren bidez. Euskararen kasuan beti aipatzen den adibidea dugu ardatz hitzarena: gurdien zati bat eta iruteko erabiltzen den tresna bakarrik adierazteko balio zuen lehen, eta egun Geometria, Fisika eta Kristalografia bezalako jakintza esparruetan erabiltzen diren termino ugaritan aurkitzen dugu:
|
|
|
Maila honetan garrantzi handia du, ordea, nazioartekotasunak, komunikazioa hizkuntza batez mintzatzen diren hiztunen artekoa baino areago hizkuntza desberdinez mintzatzen diren jakintza esparru bateko adituen artekoa baita. Terminoa sortu duen ikertzailearen hizkuntzaz eratzen da
|
askotan
eta bestelako hizkuntzetako zientzialariek mailegatu egiten dute, edo, batez ere, jatorrizko terminoa zabalkuntza semantikoaz lortu bada, kalko semantikoa egiten dute hizkuntza bakoitzean, nazioarteko mailan adigai baterako antzeko etiketak izateko asmoarekin. Honek eragiten du mailegutza eta kalko semantikoa hizkuntzaren gainerako esparruetan baino ugariagoa izatea, baina,
|
|
|
Ikus daitekeenez, goiko segidan x ikurra ageri den bakoitzean ixa ira kurri behar dela azpimarratu dut, zientzialari eta irakasle
|
askok
ekis irakurtzen baitute hizki hori formula eta ekuazioetan. Hizkuntza baten hizkiak irakurtzeko modua hizkuntza komunari dagokion zerbait da eta hizkuntzaren
|
|
|
euskaldun gehienek berdin ebakitzen dituzte esaldiak lagunarteko egoeretan eta ebakera zaindua eskatzen duten egoera formaletan. Ezaugarri honek bere isla du zalantzarik gabe euskara tekniko zientifiko mintzatuan, baina idatzian ere suma daitezke estilo bakarrerako joerak.Euskara Teknikoaz hitz egiten dugu
|
askotan
euskararen erabilera bakarra bailitzen, baina hamaika erabilera sartzen dira horren barman, bi ardatzen ara bera muga daitezkeenak: batetik, jakintza esparruari edota gaiari dagokion ardatza dugu eta, bestetik, informazio trukearekin zerikusia duten baldintzei dagokiena.
|
|
|
Kanpo eragiletzat har daiteke hizkuntza indartsuago batekiko ukipena, baina kanpo eragiletzat hartu behar dira era berean estandarizazioa eta oro har hizkuntzalarien, zuzentzaileen, estilo liburuen idazleen e.a.en esku hartzea. Azkenik, barnetik eragindako aldaketak ere bereizi behar ditugu eta lan honen testuinguruan, batez ere, hizkuntza tekniko zientifikoaren berezitasunek eragindakoak.Estandarizazioa izan da azken urteetako testuetan (baita testu tekniko zientifikoetan ere) ikus daitezkeen aldaketa
|
askoren
iturria. Edonola, lotura zuzena dago mota honetako aldaketen eta Euskaltzaindiaren araugintzaren artean, eta honelako aldaketak hizkuntzaren indartzaileak dira zalantzarik gabe, estandar bat izatea hizkuntzak bizirik irauteko ezinbesteko baldintzatzat hartu dugula kontuan hartuta.
|
|
|
Zailagoak dira ikusten batzuetan gramatika eta estilo liburuen egileek egindako analisiek eta emandako gomendioek eragindako aldaketak.
|
Askotan
aipatzen da, esate baterako, Azkuek (1891) eta Altubek (1929) XX. mendeko testuen hitz hurrenkeran izan duten eragina' t, neurri handian ordura arteko ohiturak aldatu zituena (ikus Hidalgo, 1994). Atal honetan, neurri batean behintzat, euskara tekniko zientifikoari egozten zaizkion zenbait joeraz edota aldaketaz arituko naiz' 2. Erreferentziazko erdal adjektiboen kontua dugu bereziki azpimarratzekoa.
|
|
|
Hitz honen euskal ordaina historiaurre da, burua azken hizkuntza baita gurea. Parasintetikoetan ageri diren erdal aurrizkien ordainek ere postposizioak dituzte
|
askotan
euskaraz: encarcelar 1 espetxera tu; desnatar 1 gaingabetu.
|
|
|
encarcelar 1 espetxera tu; desnatar 1 gaingabetu. Areago,
|
askotan
horrelako parasintetiko batzuen euskal ordainek tu atzizkia baino ez dute behar: largo > alargar 1 luze > luzatu; viejo > envejecer 1 zahar > zahartu; pluma > desplumar 1 luma > lumatu.
|
|
|
Azkenik, euskara komunean ia sinonimoak diren atzizkien arteko ñabardurak aintzat hartuz, ikuspegi funtzionaletik oso egokiak diren sailkapenak lortu ditugu batzuetan. Esate baterako disolbakor > disolbagaitz > disolbaezin sail kapena oso baliagarria dugu kimikan, erabilera komunean irakurgaitz eta ira kurtezin hiztun
|
askorentzat
sinonimoak badira ere.
|
|
|
Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan kare-harri idatzi behar dela esan digunean edota:: bolkan hitza baztertu duenean hitz horien erabilera komunaz aritu da. Behinik behin kontuan hartzekoa da kare-harri hitza hizkuntza komunean baino
|
askoz
ere maizago erabiliko dela Geologian eta hiru osagaiko termino ugari ere ematen dituela. Hortaz, esparru honetan erosoago izan daiteke kareharri bezalako idazkera.
|
|
|
Bukatzeko, hizkuntza guztietan neurri batean edo bestean gertatzen den mailegutza aipatu behar dugu. Hizkuntza ahultzen du mailegu gehiegi hartze ak; edonola, bereiztu beharrekoak dira hizkuntzan ditugun hitzak ordezkatzen dituzten maileguak,
|
askotan
hizkuntza aberastu gabe pobretzen dutenak eta bestetik, hizkuntza aberasten dutenak, izenik ez duten adigaietarako etiketez hornitzen baitute hizkuntza. Azken hauek ugariagoak izango dira esparru berezituetan hizkuntza komunean baino.
|
|
|
Azken hauek ugariagoak izango dira esparru berezituetan hizkuntza komunean baino. Edonola, esparru berezituetan hartzen diren maileguek
|
askoz
ere eragin txikiagoa dute hizkuntza osoan esparru komunean hartzen direnek baino, erabiltzaileen kopurua lehendabiziko
|
|
|
horretan oso txikia baita hiztun komunitate osoarekiko. Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan daiteke, termino baten beharra
|
askotan
hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase baitaiteke. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta haien intuizioa kontuan hartzekoa da, haiek baitira haien esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia askotan ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46?
|
|
|
Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan daiteke, termino baten beharra askotan hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase baitaiteke. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta haien intuizioa kontuan hartzekoa da, haiek baitira haien esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia
|
askotan
ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46. Zenbaitetan, erabilera komunetik urruntzeko joera ere badago esparru berezituetako erabiltzaileak mailegu zaleagoak izatearen azpian47?
|
|
|
Oro har izena erregea da terminologiaren esparruan eta gehiagotan mailegatu ditugu izenak, aditzak48 edo adjektiboak baino. Aditzetiko izenak ere, jadanik ditugun aditzetatik eratorri ahal izango ditugu
|
askotan
eta beraz, gutxiagotan mailegatu ditugu bestelako izenak baino.
|
|
|
Euskarak estandarizatzeko bidean eman dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da beren jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. Bestetik, haiek dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor dezaketen bakarrak, eta
|
askotan
esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla ikusi dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera berrietara egokitzeko beharrak eragindako alda ketak bereiztea.
|
|
|
Zabala da Txillardegiren lana, arlo
|
askotan
jardun du, bikain jardun ere;(+ 2,) hori nahikoa litzateke beste baten lana justifikatzeko. Baina bere meriturik handiena beharbada ez da emaitza zientifiko batera mugatzen; askoz harago doa, egiteko era zintzo eta konprometitu bat defendatu eta ikasleak inguruan biltzen jakin du.
|
|
|
Zabala da Txillardegiren lana, arlo askotan jardun du, bikain jardun ere;(+ 2,) hori nahikoa litzateke beste baten lana justifikatzeko. Baina bere meriturik handiena beharbada ez da emaitza zientifiko batera mugatzen;
|
askoz
harago doa, egiteko era zintzo eta konprometitu bat defendatu eta ikasleak inguruan biltzen jakin du. Bera gidaria, akuilaria eta adore emalea izan da guretariko askorentzat.
|
|
|
Baina bere meriturik handiena beharbada ez da emaitza zientifiko batera mugatzen; askoz harago doa, egiteko era zintzo eta konprometitu bat defendatu eta ikasleak inguruan biltzen jakin du. Bera gidaria, akuilaria eta adore emalea izan da guretariko
|
askorentzat
. Zer edo zer nabarmentzekotan, merezimendu guztietan, horixe nabarmenduko nuke, hots, irakasle onaren apaltasuna, ingurukoak erakartzeko eta zaletzeko gaitasuna.
|
|
|
Taulan ikusten den moduan, euskaldun berri eta zaharren artean desberdintasun nabarmena topatzen dugu; euskaldun berrien artean (ó o) eredua
|
askoz
ere gehiagotan nahiago izan da euskaldun zaharren artean baino. Azken hauen artean, bizkaitarrek (o ó) eredua nahiago izan dute; gipuzkoarrek, ostera, ez daukate joera nabarmenik.
|
|
|
Horrenbestez iragaiten da, beraz, uztailaren 15a eta geroztik, beste egun, aste eta hilabete
|
asko
ere bai, Frantzia berriaren eskualdekatzeaz deus berririk nehondik agertu gabe.
|
|
|
Gainera, Italiako batasun politikoaren bidean, Florentzia izan zen erreinu eta lurralde historiko guztien hiriburua 1865ean, denak bildurik eta batasuna eginaz Parlamentua Erroman 1871ko azaroaren 27an eratu zen arte. Baina bazekien hizkuntza literario batuaren azpian dialekto
|
asko
zeudela bizirik. Eta dialektologo gisa, hau guztia biltzea interesatzen zitzaion.
|
|
|
Lan honetan, bada, ez ditugu azken ikerlari hauen emariak alde hatera utziko eta gogoan izango dugu une oro testu mailako funtzioez ari garenean mota
|
askotako
testu antolatzaileak ditugula. Hala ere, Euskaltzaindiak lokai lu deituriko testu antolatzaileak baizik ez ditugu erabiliko gure lanean.
|
|
|
Santiagoko enparantza ederra da. Gainera, kultur ekitaldi
|
asko
egiten dira halaber
|
|
|
Besarkadura handikoen eta txikikoen artekoak ere zilegi dira
|
askotan
(31): gogoan izan bedi perpaus mailako kokaguneari dagokionez behintzat ez dagoela inolako oztoporik.
|
|
|
a)
|
Askotan
perpausen artean dagoen juntagailuaren ordez, beste talde bateko juntagailuajardaiteke.
|
|
|
Silviak ideia sendoak ditu baina Begoñak aldiz, ez daki zer egin
|
askotan
|
|
|
|
askotan
|
|
|
# Joan
|
askotan
bertara: edo ez esan lekua ezezagun egiten zaianik
|
|
|
Kazetaritza zuen lanbide, nahiz ez ogi bide; kazetariaren lumaz izkiriatzen zuen idazleak. Halatsu gertatu zaie iraga neko euskal idazle
|
askori
.
|
|
|
Hiriart Urrutiren berriekiko axola azpimarratu nahi badugu,
|
askoren
usteak koloka ezarri gogo baizik ez dugulako da, anitzek uste baitute euska razko kazetaritza oso atzeratua izan dela beti, adibidez informazio generoak oso berant heldu zaizkigula, l. mundu gerlaren ondoren edo. 1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo Azken berri (E 1242), gerlakoak baino lehenago koak.
|
|
|
(EO 52,). Azkenik, irakurleekin bat egitekoak diren prozedura estilistikoak ausar ki darabiltza, bereziki galdera erretorikoak, communicatio (Badakizue...?, Erradazue?, Entzun duzue...?) eta dialogismoa. Azken honetan, euskal kazetaritzan orain baino lehen
|
askoz
erabiliagoa (Kirikiño, Lizardi etab.), kazetaria irakurleari (Manex) mintzatzen zaio zuzenki, alegia hizketan ari, honen gogoa eme atxikitzeko.Arto bat osorik iresteko aho bat idekirik hor zagote so, bi begiak ezin aski zabalduz: Nola hori, Manex?
|
|
2019
|
|
|
Gutunean aipatzen zuen" sentido psicológico de las nacionalidades" hura, ez dirudi Alemaniako etnopsikologiaz (W. Wundt) ari zenik, Euskal Herrian jarraitzaile
|
asko
izan arren (cf. Azurmendi 2007:
|
|
|
Nolanahi den, agerkari ofizialarena funtsezko auzia zen Euskaltzaindiaren jardueraren berri eman eta hartutako erabakiak plazaratzeko. Tresna hori gabe, ezin zitzaion aurre egin
|
askok
salatzen zuten Akademiaren gelditasun edo hutsaltasunari. Ikusi dugunez, F. Krutwig, Gernikako arduradunekin hautsi eta gero, saiatu zen Euzko Gogoa erabiltzen Euskaltzaindiaren berriemaile gisa.913 Nolanahi den, F. Krutwigek hartutako alde bakarreko erabakiak
|
|
|
Egileak nahi izanez gero, A. Irigaray BRSVAPen argitaratzen saiatuko zen, idazlaneko errakuntzak zuzendu ondoren. Geolekto bizien arteko norgehiagoka saihesteko, Aro Modernoko literaturaren ezaugarri diakronikoa nabarmendu nahi zuen, P. Axular eta J. Etcheberri klasiko eredugarri gisa aurkeztuz, F. Krutwigek nahi izan zuen bezala, baina malgutasun
|
askoz
gehiagorekin. Hortik abiatuta, Akademiak poliki poliki oinarrizko lexiko arautua (maileguak barne) eta ondoren gramatika arau xumeak eman zitza915 Gainera, BRSVAPek ez zuen Akademiaren jardunik aipatzen, Baionan egin zen R.
|
|
|
511). Bordele eta Salamancako euskal filologia eskolek, ordea, curriculumez kanpokoak zirenez eta Euskal Herritik urrun zeudenez, ez zituzten ikasle
|
asko
erakartzen. SFVJUk euskal filologoak formatzeko, doktorego tesiak burutzeko eta atzerriko irakasleak erakartzeko gune izan nahi zuen.
|
|
|
Bellas Artes etako zuzendari nagusi E. Ors izendatu zuen, Europan zuen ospeagatik. Lliga Regionalista ren ildoko intelektuala eta Kataluniako Mankomunitatearen hezkuntza arduradun nagusia izan zelako, susmoak eragin zituen izendapenak, baina urte
|
asko
ziren katalanismoarekin hautsi zuela. artean, Mankomunitatean dimisoa aurkezteaz gain, Institut d’Estudis Catalans eko idazkaritzatik kargugabetu zuten.
|
|
|
Euskaltzainburuarekiko harremana 1944an hasi zuen, hainbat liburu eta aldizkari erosi zizkionean, eta Madrilen familia arteko zenbait arazo ekonomiko ere bideratu zizkion R. M. Azkueri.312 Beste
|
askok
bezala, bere burua J. Urquijoren dizipulutzat izan zuen. Euskaltzain zaharrak paternalismoz deskribatu zuen:
|
|
|
Euskaltzaindia, JCV, EAJ PNV, E. Bilbao, M. Irujo, A. Ibinagabeitia edota J. Zaiteguirenetan, besteak beste. Bertsio guztiak ez dira berdinak, eta guk Euskaltzaindiaren artxibo administratiboan dagoen kopia bat erabili dugu, akats
|
asko
izanagatik, F. Krutwigek probintzia jauregiko ekitaldian erabili zuen bertsiotik zuzenean kopiatuta dagoelakoan. Esaterako, Euzko Gogoaren zuzendariari F. Krutwigek maiatzaren 20an, ekitaldia baino hiru egun lehenago, bidali zion erantzun hitzaldiaren kopia txukun bat, baina badirudi hitzaldirako zenbait adiera arriskutsu aldatu(" desnazionalizazinoa/ erdalduntzea") edo are ezabatu ere egin zitue794 F. Krutwigen talde literararioan parte hartu zuen karmeldarraren hitzetan:
|
|
|
Zer da Euskalherriko Hierarkhia, ama ala amaizuna? 801 Zergatik ezkagoz hemen bertze herrietan bezala? Adibidez lithuanaraz irakastekotz Koenigsbergen seminarioetan kathedrak zegozen, eta Ekhialdeko Prussian, herririk
|
askotan
lit [h] uanarren proporzinoa %5 baizik izan ezarren, lithuanaraz [ere] predikatzen zan. Bilbaon eta euskaldunik asko bizi diren hirietan ezta euskaraz predikatzen.
|
|
|
[I] azarritakoaren ostikatu eskubidea, ala iazarrten duenaren bortxaren eskubidea, indarrtsuenaren legea othe? Zergatik ezta orain euskaraz predikatzen orain hogei urthe duela predikatzen zen herri guztietan? 802 Nola dago Elizaren zuzentarzuna hizkuntzazko muga herrietan, eta euskaldunik
|
askoren
minoriak dagozen lekhuetan, adibidez: Gorlitzen, Plentzian, Sopelanan, Berangon, Algortan, Derion, Sondikan, Erandion, Zaratamon, Basaurin eta a.?
|
|
|
Hain zuzen, ordurako Bizkaiko agintari politikoen jomugan zegoen euskaltzainarendako, atzera bueltarik gabeko urratsa zen hura. L. Villasantek J. M. Mocoroari gutunez adierazi zionez, entzule
|
askok
txalotu egin zuten erantzun hitzaldia (Sudupe 2011a: 234). 805
|
|
|
Karguak galtzeari dagokionez, J. Aguerreri gertatu zitzaion hori 1920an, Sevillara bizitokia aldatu eta Akademiaren zereginetan parte hartzen ez zuelako; baina kasu bakarra izan zen gerra zibilera arte. Gerraondoko testuinguru politikoan, ordea,
|
askoz
gehiago ziren kargua gal zezaketenak. Uste izatekoa da erbestean zeuden S. Altube eta D. de Inzaren aulkiak babesteko proposatu zituela F. Krutwigek horien ordezkari gisa L. Michelena eta J. Aguerre.
|
|
|
Hala ere, Akademiarekin nolabaiteko harremana bazuten, ezin etorriak justifikatu eta egiten zituzten lanen berri emateko. Kargugabetzeak, halaber, seguru asko J. M. Seminario euskaltzain zelatariari eragin zekiokeen, batzarretara joan ez eta euskaltzain
|
asko
aurka zituelako. Dena dela, agian J. M. Seminario bera batzarrean egon zelako, badirudi araudiarena ez zela eztabaidatu.
|
|
|
Azcue" [sic] katedra sortzea proposatu zuten, A. Irigoyen eta J. Peña bikoteak eta E. Erquiaga urgazleak urritik maiatzera ematen zituzten eskolak egonkortzeko. Katedraren programak SFVJUren eredua jarraitzen zuen modu
|
askoz
apalagoan: literatura ikastaroak, euskara eskolak eta hileroko hitzaldiak.
|
|
|
Baldin orain arte bezalako arrera ona aurrera ere gure" Egan" i euskal irakurleek egiten ba die, denbora
|
asko
baño len zertxobait saiatuko gera, bear bada," Egan" en orrialdeetan lanbide ontan. Ez gaude beintzat asmoa galduta (Arrue 2008:
|
|
|
1936ko kolapsoaren ondoren, 1941eko apirilean Bilboko egoitzan egin zen batzarra birfundazio bat izan zen, euskaltzain
|
asko
ordeztu eta Akademiaren egitura organikoa aldatu zutelako. Hasierako izendapenak politikoki oso markatuak izan ziren, ideologia eskuindarreko kideak nagusitu zirelako.
|
|
|
1953ko azaroan, euskaltzainburuordeak hainbat arazo eztabaidatu zituen idazkariarekin. G. Maidagan 1941az geroztik Akademiako diruzaina zenik ez zekiten
|
askok
, 1948az geroztik ez baitzen Euskaltzaindiaren batzarretan diru sarrera eta irteeren errendapena egiten (Euskaltzaindia 1956: 329).
|
|
|
|
Askok
uste ez bezelako uzta ugari ta joria dago Euskera’ren orrialdeetan eta guzientzat ba dago zer ikasia.
|
|
|
Gipuzkoako euskaltzainaren anbizio zientifikoak (besteak beste, tesia egiten ari zen) eta eragozpen tekniko nahiz ekonomikoek luzatu zuten proiektua: " [h] ice un proyecto, por el que resulta que su preparación, no la impresión, costaría de 250.000 a 300.000 pesetas" zioen 1956ko udan.1156 Ordurako Gipuzkoako erakundeek Bizkaikoek baino diru
|
askoz
gehiago ematen zioten Akademiari, eta horregatik lexikografia akademikoa BPDk finantzatu zezakeela uste zuten, JCVko I. Urquijoren bitartekaritzari esker.1157 Euskaltzainburuordea erbesteko M. de la Sota jeltzalearekin jarri zen harremanetan edizioa bideratzeko. Dena dela, ez zetozen bat I. M. Echaide eta A. Arruek bi urteren buruan amaitu asmo zuten R.
|
|
|
M. Azkueren hiztegiaren edizio zuzendua eta L. Michelenaren arnas luzeko ikerketa: gutxienez sei urte kalkulatzen zituen, behar bezalako baliabide ekonomiko eta pertsonalekin.1158 Euskaltzainburuordeak, L. Michelenaren baldintzak aztertu ondoren, sei urteko proiekturako 1.212.000 pezetako gastua aurreikusi zuen.1159 1957an abiatutako Akademiaren lexikografia uste baino
|
askoz
gehiago luzatu zen, L. Michelenak R. M. Azkueren hiztegiaren edizio kritikoa egin nahi zuelako:
|
|
|
|
Askotan
ausnarka aritzen naiz artzai txarren eskutik euskera nolatan azkatu genezaken. Erri agintari ta artzaiak bat eginik baitdaude gu itotzearren, genozidio orren kaltean edozein gauza zillegi.
|
|
|
Belaunaldi zaharreko euskaltzaleak oso minduta zeuden F. Krutwigen jarrerarekin. Azken bi urteetan Gipuzkoan neke
|
askorekin
argitaratutako A. Sorarrain (OFM), P. Múgica (SI), N. Echániz edota S. Michelena (OFM) elizgizonen liburuen ondoan, Bilboko Nuevo Ateneo-ren edo F. Krutwigen amets filosofikoak huskeriak ziren, euskal kultura publikoaz den bezainba738 Euskaltzaindiaren Artxiboa, Jokin Zaitegi funtsa: F. Krutwigen gutuna J. Zaiteguiri,.
|
|
|
J. M. Seminario, bestalde, Lesaka eta Bera arteko" Eskolamendi" toponimoaren etimologiaz aritu zen erantzun hitzaldian. Euskaltzaindiak agerkari ofizialik ez zuenez, BRSVAPen agertu zen sarrera hitzaldia bi urteren eta gorabehera
|
askoren ondoren
(Lekuona 1984: 147).
|
|
|
Gutxi edo asko, hori da tiroketa eta sirena artean, nahiz geroago kaki nabarren ondoan joan etorrika igarotako orduez euskararen inguruan esan daitekeena. Merezimendu
|
asko
eta itxaropen gutxi ameslarion zaletasunarentzat, arrisku guztiekin (Satrustegi 1997: 313).
|
|
|
Omenaldi horren aurretik eta ondoren, bestelako urteurren eta lorpenak ospatzeko, Euskaltzaindiak hainbat saio egin zituen bere historia kontatzeko. Urte eta ekintza
|
askoren
deskribapena orrialde gutxitan ematera behartuta, eta ikerketa zientifikoan ohikoak diren erreferentziak aipatzeko aukerarik gabe, aztertu nahi izan dudan garaian ezin izan zuten behar bezala sakondu. Ulergarria denez, erakundearen aurkezpen ofizialak edo ofiziosoak izateak ere, egileen interpretaziorako gaitasuna mugatu zuen.
|
|
|
Lehen frankismoko euskal barnealdeari
|
askoz
gehiago erreparatu zion beste akademiko baten biografiak, XX. mendeko euskal historia kulturalaren mugarri bilakatu denak. N. Ormaechea" Orixe" ren azterketan, ordea, idazle handietsiaren korrespondentzia izan zen erabilitako artxibo iturri ia bakarra (Iztueta 1991; Iztueta & Iztueta 2006). 4 Hain zuzen, hutsune historiografiko hori betetzeko egin dudan dokumentatze lana nabarmendu behar dut.
|
|
|
Beŕiz agertu banenkio ¿ emango oteliket? Beldur bear,
|
askori
ukatu die ta.
|
|
|
Eta Bizkaian lez, Gipuzkoan, eta Araban, eta Napaŕoan eta Bidasoz ta Auñamendiz arantzako eŕi asko ta
|
askotan
...
|
|
|
Euskaltzaindiak zailtasun
|
asko
zituen frankismoak ezarritako baldintza pertsonalak betetzeko, euskaltzale sutsuenak abertzaleak zirelako, erbesteratuak edota zigortuak. 1942ko martxoaren 26an, Donostian batzartu ziren R.
|
|
|
Olabidek lexikografia batzordean parte hartu zuten. Osoko batzarretan hiztegiaz eztabaidatu, neologismoak sortu eta iturri
|
askotariko
materialak (Nafarroako D. de Inzarenak, adibidez) biltzeaz gain, N. Ormaechea eta J. Gorostiaga urgazleak aritu ziren kontratupeko lexikografian. 1935erako hiztegiak aurreratuta zirudien, eta Donostiako" Librería Internacional" argitaletxeko M. Conde Lópezekin negoziatzen ari ziren 2.000 aleko Diccionario español vasco delakoaren edizioa.
|
|
|
Euskarazko bertsioak, Euskeraren aipatutako 1956 eta 1982ko zenbakietan argitaratuta daude, ortografia apur bat moldatuta(" ŕ"=" rr", etab.) eta aipatuko ditudan zenbait akatsekin. Akta elebidunen gaztelaniazko bertsioak argitaragabeak dira,
|
askotan
argigarriak izan arren, euskarazko esanahiak finkatzeko. Kopia mekanografiatuez gain, N. Oleagaren zenbait eskuzko zirriborro ere badaude Euskaltzaindiaren artxiboan, erakundearen historia berregiteko ezinbestekoak direnak.
|
|
|
J. Ajuriaguerraren gutuna D. Ciaurrizi,, PNV_ NAC_ EBB, K.00300, C.09 nabari da, F. Krutwigek sumatu bezala, EAJ PNVk Euskaltzaindia ez zuela aintzat hartzen, ezin zuelako bertan eragin, erbesteko EIL SIEBen egiten zuen bezala. EAJ PNVren ikuspegitik, N. Ormaechearen Euskaldunak edota Urte guziko meza bezperak argitaratzea, NBEren Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala euskaratzea, edo are Gasteizko elizbarrutiaren kristau ikasbidea euskaraz agertzea ere,
|
askoz
garrantzitsuagoa zen, barnealdeko Akademiak har zezakeen edozein erabaki baino.435
|
|
|
Eliza katolikoak, jakina, EI SEVen, Akademiaren eta Eskualzaleen Biltzarraren laguntza izan zukeen, lehen biak inoiz suspertuz gero. Programa hori ez zen batere errealista, kontuan hartuta euskal elizgizon
|
asko
atzerriratu egin zirela, hain zuzen, euskaltzaletasunak erakarri zien errepresio politikoagatik. Akademiaren menpekotasun frankistari zeharka egindako salaketatzat uler daiteke, beraz (Altube 1949).
|
|
|
Galde diet ongi al diren Españia’ko nausien mende; ezetz erantzun diate: alde guzietan gosea, autamenaren bideak itxirik, elizgizonak (goienekoak beintzat) nausiakin bat egiñik, Eleiza gaizki ikusia, denak erlijioagandik aldentzen; ala ere Españia’ko elizgizon
|
asko
edo geienak indarrez erria bereganatzeko itxaropenean (Barandiaran 2009: 762).
|
|
|
Asko daki, ta lan
|
asko
egin du, ta baita egingo ere, burua lengo lepotik ba dauka. Euskalzain izan naiko duan... orran dago dana.
|
|
|
" Ez gera yaŕiko Ikaskuntza sail oŕen buruzki, ez ta Buru ere: bañan elkaŕi laguntzen ez ba’diogu, neke alper
|
asko
egiteko gaude, ta, bear bada, lanerako gogoetatik aterako gera" (Iztueta & Iztueta 2006: 203).
|
|
|
1949ko iraileko dosierrean F. Krutwigek proposatu bezala, Akademiaren erdigunea ekialderantz higitzen ari zen, baina arazo
|
askorekin
. 1950 urteko zazpi batzarretatik, bost Donostian izan ziren, bana Baiona Iruñetan, eta bat ere ez Bilbon.
|
|
|
Dokumentazio lan oparoa egin du ikertzaileak tesia ontzeko; informazio
|
asko
eta ondo antolatua ematen digu euskara bikain eta atseginean idatzitako lan honen bidez. Ezin baliagarriagoa izango zaigu lan hau ehun urte hauetako historian genuen hutsunea betetzeko, erakundearen historia osoa behar bezala ezagutzeko.
|
|
|
Kontzienteki edo inkontzienteki, orduko euskaltzain gehienak eskuindartzat edo are frankistatzat jotzen direnez, nire ustez ikergaia arbuiatu edo erdeinatu egiten da. Alde batetik, 1936an amaitzen dira euskal kulturaren ikerketa
|
asko
, ondoren zehaztasunik ezaren behe lainoak irensten gaitu arte, oinarririk gabeko interpretazioari bide gehiegi emanda. Pertsonaia politikoagoak alde batera utzita, euskal kulturaz den bezainbatean, nahiago izan da erbesteko idazle abertzaleak aztertu, frankismoak" zikindutako" lurraldetik ihes egindako sinboloak direlako:
|
|
|
Elizan oxta oxta. Eliz
|
askotan
illik dago, len bizi zan Eliz askotan illik. Irarkolan ia ez da bat ere bizi.
|
|
|
Elizan oxta oxta. Eliz askotan illik dago, len bizi zan Eliz
|
askotan
illik. Irarkolan ia ez da bat ere bizi.
|
|
|
C. Jemeinen idazkiaren puntu
|
askorekin
abertzaleak oro har ados egon arren, sabindar dogmatiko baten ikuspegi zorrotzetik idatzita zegoen. Euzko Alderdi Jeltzaliaren(" Partido Nacionalista Vasco") barneko joeratzat
|
|
|
" Expediente informativo formado por el EBB del PNV sobre un trabajo filológico de Manuel Mendiola, generado en base a las opiniones aportadas por Ceferino de Jemein y otros filólogos a petición del Consejo Nacional", 1949/ 1950, PNV_ NAC_ EBB, K.00159, C.4). Jeltzale guztiek bat egiten zuten euskararen gizarte egoera deitoratzean, baina
|
askotan
hizkuntza bera zuten arreta nagusi, mota bateko edo besteko purismoaren bidez" lehengoratu" nahi zutena. Gainera, gaian interes gehien zutenak, ez ziren bat etortzen jarraitu beharreko metodologian.
|
|
|
992 CAPen bulegoak" Guipúzcoa" plazatik" Garibay" kalera aldatu ondoren, gela
|
asko
hutsik zituen jauregian erreformak egitea erabaki zuten 1948an, baina probintzia arkitektoaren proiektua ez zuten 1953ko abenduaren 1era arte onartu (GPD 1954: 199).
|
|
|
Ez beza iñork pentsa gaurko zenbaiten asmoak erabat baztertzekoak direla derizkiodanik, batez ere —errepide ortan bide ta bidexka
|
askok
baitute asiera— Aita Villasante Kortabitarte’k azaltzen dituen eran. Autore zaarrenganako joera, joera utsa, ezin egokiagoa da gaurkoz, ene ustez.
|
|
|
Beti areagotu litzatekeen euskal kulturaren pluraltasun historiko horri egiten dio erreferentzia behinola L. Michelenak erabili zuen esaldi biblikoak: " Nere Aitaren etxean egoitza
|
asko
dira".
|