|
2003
|
|
|
–Beti fier, leal eta kortes/ Eskalduna kantabre da sortzez,/ Izena du xoilki kanbiatu,/ Bainan ezta arraza mendratu.? Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen
|
ari zela
ikus dezakegu. Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek.
|
|
|
Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (1859-1860 urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu: . Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen
|
ari zen
euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke. Izan ere, herritarrak, armak eskutan, herrialderaren patua erabakitzen
|
ari ziren
. Adierazgarriro, hola hasten zen aipatu dugun bertso saila:
|
|
|
Nolanahi ere, honek guztiak historia lanentzako euskaldun, bezeroak? agertzen
|
ari zirela
erakusten digu. Hola bada, euskarazko historia lanak produzitzeko eta irakurlego bat izateko baldintzak agertzen ari ziren.
|
|
|
agertzen ari zirela erakusten digu. Hola bada, euskarazko historia lanak produzitzeko eta irakurlego bat izateko baldintzak agertzen
|
ari ziren
.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: ...en inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen
|
ari zen
frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Eta Etxepareren kasuan, euskarazko aurreneko liburua argitaratzean, abiapuntu horretaz kontziente zela ematen du. Badirudi bazekiela euskaraz pentsaturiko narratibari, eta beraz inplizituki euskal ikuspegitik egindako historiari hasiera ematen
|
ari zela
. Euskalduna, erdarazko testuetako aktore pasibo paperetik atera, eta, bere testu propioen protagonista bihurtu nahi zuela.
|
|
|
Lovainara, Jean eta Henri Sponde, Martin Barcos, Duvergier Haurane edo Joanes Uharte Donibanekoa modukoak agertu ziren),, batere ezt [a] assayatu bere lengoage propriaren favoretan?. Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen
|
ari zen
(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin deusere scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna?-ren topikoa gainditzen.
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin deusere scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen
|
ari zen
, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna?-ren topikoa gainditzen. Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Goihenetxeren arabera, hitzaurre horrek, hastapen gisa, identitate nazional aldi berean euskaldun eta nafar baten hazia izan zezakeen17 Batetik, Nafarroa Garaia galdu eta mende erdira idatzitako testu honetan, Satan esatean, akaso Gaztela katoliko eta usurpatzaileari egiten zitzaion erreferentzia, haren aurkako gerra proposatuz; eta beraz nafartasun militante bat erakutsiz. Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz
|
ari zen
, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz. Bestetik, Leizarragak. Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa?
|
|
|
Beñat Oiharzabal hizkuntzalariak, ikerketa zorrotz batean, asimetria hau ulertzeko gakoak eskaini ditu26: Gaztelako monarkian, eta haren orbitapean geratu ziren Hegoaldeko euskal herrialdeetan, gaztelania Erdi Arotik
|
ari zen
boterearen, zuzenbidearen, hezkuntzaren eta kulturaren hizkuntza bihurtzen. Eta Kontraerreforma heltzean gaztelania maila idatzian guztiz finkaturik zegoen, euskara ez izanik alternatiba.
|
|
|
jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa
|
ari zen
sartzen, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora beharko zuen nagusitzeko. Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea?
|
|
|
Azken obra honetan hainbat hitz teknikoren euskarazko ordainak azaltzen zituen, adibidez, historia? esateko kondaira hitza proposatuz, eta era horretara, inplizituki, euskarazko narratiba historiko bat abiatzeko oinarriak finkatzen
|
ari
zen.43 Hala ere, Larramendik erdaraz idatzi zituen bere lan historiko-apologetikoak: De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España (Salamanca, 1728), Discurso histórico sobre la antigua famosas Cantabria (Madril, 1736); eta argitaratu gabeko beste zenbait.
|
|
|
Bababeltza zen beste lanketa nahiko erabilia; lehortuta asko jaten zen, proteina ugari zituenez pobreen haragia gisa zen ezagutua (lan gogorretan
|
ari ziren
animaliak eta gizakiek jaten zuten). Gantzez egosten ziren eta taloarekin jaten ziren.
|
|
|
zuzen batean eragin zien. XVIII. mendean etxeetan sukaldaritzako tresneria gehitzen
|
ari zen
, gozogintzarakoa barne (etxe pobreetan burdinazkoak zirelarik eta etxe aberatsagoetan kobrezkoak). Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean ikusten da dokumentuetan (goi-mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik).
|
|
|
Beraz, gozoguntzan
|
ari ziren
artisau gehien zituen kalea Sokagileen kalea zen, baina orokorki nahiko zabaldurik zeuden denera (Pintore eta Zapatarien kaleetan ere, kontzentrazio nabarmentxoagoez).
|
|
|
Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi-mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean). Horrek istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu behar XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen
|
ari zela
.
|
|
|
Honela, ekonomiak arazo berbera landu izan badu ere, azken pausua ahaztu da, janarigintza. Hala ere, badirudi, azken aldian ikerlariei gero eta gehiago arduratzen dien zerbait bihurtzen
|
ari dela
elikagaien historia.
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz
|
ari zaizkizun
hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori:
|
|
|
2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria? deitu den korronte historiografikoa Espainiar estatuko unibertsitateetara eta, bide batez, Hego Euskal Herrietakoetara iristen
|
ari den
heinean, lantzen hasi den gaia izan elikaduradurarena ere.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan
|
ari
ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Penintsulako abeltzaintza, aldiz, atzeraka
|
ari zen
. Batetik, lekua jaten zion populazioaren hazkundeak bultzaturiko nekazaritzak, eta, bestetik, artileak merkatua galdu zuen Europan, Alemaniako konpetentziarekin, kasu, eta kotoiaren hedapenarekin industri iraultzaren ostean (mendearen bukaeran).
|
|
|
Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako hauek ziren: egindakoaren eta egiten
|
ari zenaren
berria jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia-elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu». Helburu horiek, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan horietako asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik.
|
|
|
(1995), Industrialiazioa (1995) eta Militarismoa eta antimilitarismoa (1997). Irakaskuntza ez unibertsitarioan
|
ari direnak
hurbiltzeko ahaleginek, urriak bestetik, ez zuten emaitza egokirik eman, salbuespen batzuk kenduta. Horien artean 1999-2000 ikasturtean antolatutako Batxilergoko irakasleen prestakuntzarako Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren programa barruan (Garatun) bi ikastaro nabarmendu behar dira:
|
|
|
Irati Iciar lehenik (2000-2003) eta gaur egun Alvaro Aragón sailburu izateak agertzen duten bezala. Beraiekin batera
|
ari dira
Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona-aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu-aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro.
|
|
|
Arte berri hau, XIX. mende bukaeran sorturiko estiloak berreskuratuz Daumier edo Toulouse Lautrec bezalako artisten lanetan oinarrituko zen. Errealismoaz
|
ari gara
hain zuzen. Kartel, Pankarta edota monumentu erraldoien bitartez hedatzen zen estilo berria.
|
|
|
Artistek euren lanetan, gazte alaiak, langileak beharrean nekatuko ez balira bezala edota aurrerapen teknikoak islatuko zituzten. Baina errealismoa zeritzoten horretan ez ziren agertzen 1930 hamarkadan nekazariek erregimenaren kontra buruturiko altxamenduak, euren lurrak kolektibizatzean gosez hiltzen
|
ari zirelako
. Beraz errealitatea eraldatuz edota parte bat ezkutatuz, bizitza errealetik oso urrun zegoen egoera bat islatzen zuten.
|
|
|
Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek sortzen
|
ari ziren arte
berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten.
|
|
|
Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen
|
ari zen
egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten.
|
|
2004
|
|
|
I.5 New Deal-
|
ari
kritika
|
|
|
Demokratek ganbara biak kontrolatu arren errepublikarren irabaziak harrigarriak izan ziren lehenengo aldiz 1928az geroztik. Argi zegoen New Deal-aren xarma galtzen
|
ari zela
. Roosevelt-ek, kargua hartu zuenetik lehenengo aldiz, ez zuen erreforma berririk proposatu, eta horren ordez munduko bakearen mehatxua eta defentsa nazional baten beharra indartu zituen.
|
|
|
Kontuan hartu beharrekoa iruditzen zaigu bokazioz egiten zutela lan eta ikusi eta bizi izan behar zutenak esperientzia oso gogorrak zirela. Gainera jaiotzen
|
ari zen arte
bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak beraien lanak ulertzeko orduan. Beste maila batean baino gaur egungo gerra kronikalarien lanarekin konparatu daitekeela uste dugu.
|
|
|
ekosistemak, morfologia, hidrografia, klimak, itsasoa, animaliak eta landareak... Ez dut horretaz zer esanik, ez bada egitarauak zehaztu gabe uzten duela Euskal Herria izenpean zertaz
|
ari den
: diot hau ezen hurrengo atal historiko gehienek Hego Euskal Herriko gertakariak aipatzen baitituzte soilik.
|
|
|
esatean(. Frantzia/ Espainia Antzinatean? esatean bezala), egungo marko territorial bat iraganera proiektatzen
|
ari garela
zehaztu behar da (eta konbentzio gisa praktikoa izan liteke), baina argi utziz erromatar garaian ez zegoela Euskal Herririk egungo zentzuan. Eta jakina, zazpi probintzien erreferentzia baliatzeaz gain Euskal Herri hitzaren jatorrizko esangura ere profita dezakegu behinolako euskararen eremuak ikusteko (Antzinateko Akitania, Erdi Aroko Errioxa eta Burgos aldea...), nahiz ez dakigun garai hartan hala deitzen zitzaion.
|
|
|
Zentzu horretan xehetasun gutxikoa begitantzen da batzutan euskal historia. Edozein kasutan, hezkuntza arloan diharduten profesionalek, bai egitarau berriak finkatu beharko lituzketen administrazioko adituek, zein eskolan
|
ari diren
irakasleek, gogoetarako egitarau proposamen bat dute hemen.
|
|
|
13). Batailoi hauek gutxi mugitu ziren. Batallón de Trabajadores N° 1, Regimiento de Fortificaciones N° 1-koa zenaren lehen aipamena erraterako, 1940ko apirilekoa da, Erratzun fortifikazio lanak egiten
|
ari zirenekoa
. 1942ko azaroan, batailoi beraren aipamena dago, baina kasu honetan kanpamendua Elizondon zeukan, Irurita-Artesiaga errepide militarra eraikitzen ari baitzen25.Presoak gehien bat bizkaitarrak, gipuzkoarrak, asturiarrak eta kantabriarrak ziren, baina beste toki askotakoak ere bazeuden.
|
|
|
Batallón de Trabajadores N° 1, Regimiento de Fortificaciones N° 1-koa zenaren lehen aipamena erraterako, 1940ko apirilekoa da, Erratzun fortifikazio lanak egiten ari zirenekoa. 1942ko azaroan, batailoi beraren aipamena dago, baina kasu honetan kanpamendua Elizondon zeukan, Irurita-Artesiaga errepide militarra eraikitzen
|
ari
baitzen25.Presoak gehien bat bizkaitarrak, gipuzkoarrak, asturiarrak eta kantabriarrak ziren, baina beste toki askotakoak ere bazeuden. Kanpamendu bakoitza, herri baten modukoa zen.
|
|
|
1936ko abenduan, Diputazioak muga-tropen mantenua Nafarroako udalerri guztiek ordaindu behar zutela erabaki zuen30 Era honetan, Baztandik unitate militar ezberdinak pasatu ziren: Falangearen indarrak (1937), Infanteriako 334 Batailoia (1938), Tercio de Orden y Policía" (1938) 31 Gerra luzatzen
|
ari zen bitartean
, mugatik tropa gehiago pasatzen ari ziren. Prozesu hau gerra amaitu zenean gorenera heldu zen.
|
|
|
1936ko abenduan, Diputazioak muga-tropen mantenua Nafarroako udalerri guztiek ordaindu behar zutela erabaki zuen30 Era honetan, Baztandik unitate militar ezberdinak pasatu ziren: Falangearen indarrak (1937), Infanteriako 334 Batailoia (1938), Tercio de Orden y Policía" (1938) 31 Gerra luzatzen ari zen bitartean, mugatik tropa gehiago pasatzen
|
ari ziren
. Prozesu hau gerra amaitu zenean gorenera heldu zen.
|
|
|
31 Idem. Gerra luzatzen zen ahala, eta gerraren bukaera hurbilago zegoela igarri zenean, mugetan tropen kopurua handitzen
|
ari zela
dirudi, eta aktetan, 1937-ko bukaeratik unitate ezberdinen aipamenak ugaltzen dira. Agintari nazionalek frantsesen ustezko interbentzio militar baten aurrean, mugetara tropak bidali zituzten.
|
|
|
Aipatzekoa da, garai hartako baztandar gehienak guztiz apolitikoak zirela, politikaz jabetzeko bide bakarrenetakoa egunkaria irakurtzea baitzen. Populazioaren zati bat analfabetoa zen eta irakurtzen zekitenak, zer irakurtzen
|
ari ziren
ez zuten ulertzen. Politikaz zekitenak apaiza, jauntxoak eta irakasleak ziren.
|
|
|
Hauekin, hornidurez zamatuta, trintxeren artean banatu behar zuten munizioa eta janaria. Zerbitzu hau betetzen
|
ari zirelarik
, errepublikarren trintxeretatik gertu zeudelakoz edo, Iruritako bi gizon hil zituzten: Francisco Felipe Irigoien 40 urtekoa, eta Vicente Zelaieta 36 urtekoa.
|
|
|
Gerra luzatzen
|
ari zenez
armada kinten bidez erreklutatzen hasi zen. Hola armadak alkateei agindu zien, herri bakoitzeko, kintoak?
|
|
|
Diario de Navarra eta La Voz de Navarra artean. Horrela, 1931ko uztailaren 26an, Elizondon Santiago Jaiak izaki, euskal Estatutua eztabaidatzen
|
ari zirela
, ezezagun talde bat Amaiurko gazteluaren monumentura igo eta monumentuari zenbait kartutxo dinami ta eta 18 metrotako metxa jarri zizkioten. Eztanda oso gogorra izan zen Amaiur herri osoa esnarazi baitzuen; eta harriak mendian behera zihoazela ere ikusi zuten.
|
|
|
Interklasista, herritarra eta indartsu ezarri zelarik. Altxamendua gertatu zenean, adibidez, Baztango alkatea nazionalista zen, nazionalistak indartzen
|
ari ziren
erakusle.
|
|
|
Gaur egungo gizartean ez dago indarkeria zuzenik, despertsonalizatua da, eta horrela zaila da bereizketak egitea. Indarkeria, araurik, mugarik gabe
|
ari da
gelditzen, eta printzipio moralik gabeko indarkeria, inork kontrola ezin dezakeena da. Hori da guztietan txarrena.
|
|
|
Mendebaldeko herrialdeak (SESB aparte) eredu izan ziren garai batean, eta gaur egun ere badira askorentzat. Urtetan zehar, Mendebaldeko Europak eta Ipar Amerikak batik bat, munduan lehendabiziko postua faktore bat baino gehiagogatik okupatu duten arren, gauzak aldatzen
|
ari dira
. Hein handi batean poltsikoak beterik izateak, zeri heldu izateak mugitzen du mundua, eta zeintzuk dira Amerikako Estatu Batuen zutabeak?
|
|
|
Japoniak eta 2 maila batean Txinak. Baina azken urteotan eta gero eta erritmo azkarragoan Txina garrantzia hartzen
|
ari da
(uste baino handiagoa). AEB,, made in China?
|
|
|
Bertan adierazi zutenez, ez zuten Alemania gerraren erantzule egiten. Era berean, ukatu egin zuten Alemaniako tropak sarraskiak eragiten
|
ari zirenik
. Manifestu hura suminduraz jaso zuten nazioartean.
|
|
|
Ordura arte Alemaniako komunitate zientifikoari erakutsitako errespetu eta sinpatia, gaitzespen bihurtu zen atzerrian. Ezin zuten ulertu nolatan alemaniar zientzialariak begiak itxi zitzaketen jazotzen
|
ari zenaren aurrean
.
|
|
|
Eromen arrazista hartan, naziek Einsteinen erlatibitatearen teoria ukatzera iritsi ziren. Einsteinek, Alemania hartzen
|
ari zen
itxurarekin nazkaturik, erbestera jo zuen. Gertatzen ari zenaren errudun Alemaniako gizartearen serbilismoa egin zuen Einstenek, azken batean alemanen epelkeriak Hitler bezalako pertsona doilorrei boterearen ateak ireki zizkien.
|
|
|
Einsteinek, Alemania hartzen ari zen itxurarekin nazkaturik, erbestera jo zuen. Gertatzen
|
ari zenaren
errudun Alemaniako gizartearen serbilismoa egin zuen Einstenek, azken batean alemanen epelkeriak Hitler bezalako pertsona doilorrei boterearen ateak ireki zizkien.
|
|
|
Azken batean, haiekin negoziatzen jarri izan balira, segur aski ez zuten Israel eratzerik lortuko. Datu horiek arras baliagarriak dira gaur egun Palestina eta Israel artean gertatzen
|
ari dena
ulertzeko. Zenbait komunikabidek igortzen duten informazioa ikusita, badirudi palestinarrak direla kolonoak, eta, zentzu horretan, israeldarrak eroapen handia erakusten ari dira aurrekoen gehiegikerien aurrean.
|
|
|
Datu horiek arras baliagarriak dira gaur egun Palestina eta Israel artean gertatzen ari dena ulertzeko. Zenbait komunikabidek igortzen duten informazioa ikusita, badirudi palestinarrak direla kolonoak, eta, zentzu horretan, israeldarrak eroapen handia erakusten
|
ari dira
aurrekoen gehiegikerien aurrean. Uste hori aski zabaldua dago geure inguruan, ezezagutza handia baitago Israelgo estatuaren sorreraren inguruan.
|
|
|
Duela hilabete batzuk zenbait idazlek eta intelektualek Israelera egin zuten bisitan, Portugalgo Nobel saridunak gogor salatu zuen Ariel Sharonen jarrera. Horrekin ez zuen esan nahi Yasser Arafaten aginte moduarekin ados zegoenik, baina Israelek Palestinako herriarekin hartzen
|
ari zen
jarrera bere garaian naziek juduekin erakutsi zutenarekin parekatu zuen: batzuek zein besteek garbiketa etnikoa bultzatzen zuten.
|
|
2005
|
|
|
Espainiako II. Errepublika lorpen garrantzitsuko garaia izan zen emakumeentzat. Pixkanaka, beraien lekua gizartean, politikan eta esparru askotan lortzen
|
ari ziren
, eta aipagarriagoa dena, leku hori benetan onartzen ari zitzaien. Baina, 1936ko altxamendu nazionalak prozesu hori eten zuen, gizon-emakume askok berdintasunaren bidean egindako lana eta izandako ametsak bertan behera utziz.
|
|
|
Espainiako II. Errepublika lorpen garrantzitsuko garaia izan zen emakumeentzat. Pixkanaka, beraien lekua gizartean, politikan eta esparru askotan lortzen ari ziren, eta aipagarriagoa dena, leku hori benetan onartzen
|
ari zitzaien
. Baina, 1936ko altxamendu nazionalak prozesu hori eten zuen, gizon-emakume askok berdintasunaren bidean egindako lana eta izandako ametsak bertan behera utziz.
|
|
|
Esparru legalean ere aurrerapausoak egon ziren, 1958ko eta 1961eko legeak eta 60 -70 hamarkadetan zehar emandako zenbait dekretu azpimarratu behar ditugularik. Erreforma legal horiek nahiko apalak izan ziren arren, pixkanaka gauzak aldatzen
|
ari ziren
. Beraz, frankismoak emakumearen inguruan bultzatutako irudia aldatu egin zen:
|
|
|
Falangeko SFk emakumeak frankismoaren oinarrien arabera doktrinatzeko egindako ahaleginak ugariak izan arren, 60 hamarkadatik aurrera espainiar gizartea aldatzen
|
ari zen
, eta emakumeen esparruan ere aldaketa eman ziren, askatasun handiagoa lortu zelarik.
|
|
|
Baina, berandu xamar zen. SFk berandu eta gaizki erantzun zuen emakumearen inguruan ematen
|
ari ziren
aldaketen aurrean. Emakumearen presentzia lan esparruan geroz eta nabarmenagoa zen eta berdintasunaren eskaera ekidinezina zen.
|
|
|
II. Errepublikan, emakumearen aldeko lege asko onartu ziren; pixkanaka, emakumea bere lekua lortzen
|
ari zen
gizartean, gizonarekin berdintasun egoeran. Gerra Zibila hastean, emakume askok gatazkan zuzenean parte hartu zuten, eta beste asko erretagoardian egon ziren, fabrika eta landetan lan eginez.
|
|
|
Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen
|
ari zen
errepresio egoera azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
Epealdi honetan aztergai ditugun bost urteetan zehar, aurreko garaietan bezala, emakumeen partehartzea borroka antifrankistan oso aktiboa izan zen. Protesta ekintzak geroz eta jendetsuagoak eta publikoak ziren; emakumearen borrokan eskaera zehatzagoak egiten ziren, jaiotzen
|
ari zen
feminismoarekin loturik. MDMk protestak, manifestazioak, panfleto-banaketak, etab. prestatzen jarraitu zuen.
|
|
|
Bestalde ez dago esaterik elebitasuna eliteei bakarrik zegokien fenomenoa zenik, Euskal Herriaren muga kidetasunak (zeltiberiar, iberiar eta galiar herriekin), nabarmenki eragingo zuelako populazio osoan oro har. Hala ere momentu guztietan zonalde mugatu bati buruz
|
ari gara
, hau da, Ebroren iparraldeaz, eta ez Iberiar Penintsularen lurralde osoan mintzo zen hizkuntzari buruz.
|
|
|
iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta egon beharko lukete. Baina Zamanillo-k bien arteko antzekotasunak ezartzeko daukan modu bakarra lexiko-semantikoa da, zeren (bere argudioak jarraitzen
|
ari gara
) euskara eta grezierak ez baitzuten izan kontaktu zuzenik. Zamanillo-k antzekotasun lexiko-semantikoak aurkitu baino, zenbait kointzidentzia eta asmakizunen konbinazioa baino ez du egiten (beste horrenbeste gertatzen da iberiera eta grezierarekin) 42.
|
|
|
1 Bestalde gaiaren erabateko gaurkotasuna txundigarria da. Harrigariro euskaldun batzuk oraindik ere jo ta ke
|
ari dira
euskararen jatorriaren inguruan biraka, biraka eta biraka, ekarpen nabarmenik egin gabe. Horretarako Euskararen Jatorriaren I. Biltzarra antolatu dute Mikoleta Elkartea, Euzko Izaera, Bizi-Hitza eta Ena Elkarteek 2005eko azaroaren 19an.
|
|
|
Artikulu honetan gaur egungo euskoiberismoaren kritika zabala jaso da, batik bat kritika linguistikoa, historikoa, arkeologikoa eta ideologikoa. Horretarako azken urteotan euskoiberismoaren inguruan ikertzen
|
ari diren
lau egileren lanak aztertu ditugu: Zamanillo, Roman del Cerro, Bergua eta Alonso.
|
|
|
64 Gai honen inguruan Euskaldunon Egunkarian argitaratutako artikuluak honela zioen: . Roman del Cerro ez da, gainera basko-iberismoa Valentzia aldean aldarrikatzen
|
ari den
bakarra, eta bitxia bada ere Valencianismoa defenditzen duen sektoreko jendea ari da lan honetan. Talde horrek, Valentziako hizkuntzak katalanarekin zerikusirik ez dutela aldarrikatzen du, oinarririk gabeko (baina karga politiko handiko) posizioa?
|
|
|
64 Gai honen inguruan Euskaldunon Egunkarian argitaratutako artikuluak honela zioen: . Roman del Cerro ez da, gainera basko-iberismoa Valentzia aldean aldarrikatzen ari den bakarra, eta bitxia bada ere Valencianismoa defenditzen duen sektoreko jendea
|
ari da
lan honetan. Talde horrek, Valentziako hizkuntzak katalanarekin zerikusirik ez dutela aldarrikatzen du, oinarririk gabeko (baina karga politiko handiko) posizioa?
|
|
|
Juan Mari Ollora arabarra izan da bakearen xedearekin bide berri baten diseinua marraztu duena argitalpen laburño bezain mamitsu baten bidez, beste arrazoien artean, ekonomiarena ere aipatuz. Hemen, 1986-1995 hamarkadako BPG edo Barne-Produktu Gordinean emandako hazkunde-tasaren goranzko norabidean oinarrituz, egiaztatzen du euskal ekonomia, EAEkoa zein Nafarroakoa, mundualizazioaren une honetan, Europako Batasuneko Merkatu Bakarrean ekonomia espainola baino erritmo azkarragoan hazi dela eta mundu-merkatuan zein Europakoan gero eta leku gehiago egiten
|
ari dela
eta, ondorioz, Espainiako merkatu-morrontzatik urrunduz doala?. Beraz, momentu batez pentsatuz Estatu baten sorreraren ardatza ekonomian legokeela, zein liteke arazoa?
|
|
|
ez daudela Estatuak babestuta hemen dauden bezala. Esan nahi du badaukatela beraz, beren auto-kontzientzia orokor bat; orain estatuaz
|
ari naiz
eta estatuak inposatu duen kulturaz. Klaro, biolentzia espainola, bueno egunero ikusten dugu zoritxarrez nola benetan kasik mugagabeki jokatzeko kapaz den, ez bakarrik torturak eta, beren arteko borroketan ere bai.
|
|
|
Morala guztion sinesmen unibertsala eta benetan unibertsala izan daitekeela. Uste al duzu sistemak morala geroz eta gehiago kutsatzen
|
ari direla
–
|
|
|
–Horixe da orain esaten
|
ari nintzena
. Estatuak deklaratu dute beraien burua benetan Jainkoaren lekuko ze, etsenplu bezala, oraintxe daukagu eztabaida:
|
|
|
zergatik ez dugu honela eta honela antolatzen gure komunitatea? beraz
|
ari gara
ja moral bat egiten. Nik ordea pentsatzen bazaitut zu zarela pertsona bat bai baina nire lehiakidea, konpetentzia daukazu, nik daukat denda bat eta zuk beste bat eta niri kalte egiten didazu?
|
|
|
Orain dela lau urte inguru PP-k egindako kanpainari buruz
|
ari denean
, kanpaina honek izan zituen faktore abrasiboez aritzen da Joaquín Navarro eta modu honetara PPk euskal abertzaletasunaren inguruan bere ustez eman zuen ikuspegia aitortzen digu: –El nacionalismo vasco en su conjunto era cómplice de ETA, campamento de retaguardia de los violentos, encubridor y auspiciador de la actividad terrorista?.
|
|
|
Hau da, AEBek munduaren hegemonia osoa lortu nahi dute beraien ekintzek erakutsi duten bezala, hau lortzeko, edozein erresistentzia suntsitu beharra daukate, eta suntsipen hau aurrera eramateko, biolentzia erabiliko da. Horrela, Chomskyk dio. Ciertamente Estados Unidos tratará de destruirlos?, munduko estatu den honek biolentoki jokatuko duela edo jokatzen
|
ari dela
jakitera emanez.
|
|
|
–Aurkitzen garen postmodernismoa deskribatzen duen masen aginteak sor ditzake bere barnean jarrera biolento bereizgarriak? Hau da, biolentziak ereiten
|
ari gara
jendartean sistema demokratiko honekin?
|
|
|
ba nik zapalduta jarraitzen dut. Eta klaro horrekin gelditu gara; biolentzia ereiten
|
ari gara
desilusio hau dagoelako. Elizak lehengo bera izaten jarraitzen du, juezak lehengo berak izaten jarraitzen dute eta gainera oportunista batzuk direla demostratzen.
|
|
|
Elizak lehengo bera izaten jarraitzen du, juezak lehengo berak izaten jarraitzen dute eta gainera oportunista batzuk direla demostratzen. Klaro, orduan biolentzia ereiten
|
ari gara
. Nik uste dut benetan,, por apologia del terrorismo?
|
|
|
Nire ustez intelektual batek sistematik kanpo egon behar du baina sistemaren parte bat izan behar du, berak erabaki behar du, zeinen laguna den; laguna, ez irakaslea. Honekin esan nahi dut, nire ustez Espainiako defektu bat da, periodikoetan pulpitu batzuk ipini dituzte, eta han hautatu dituzte filosofo edo teologo edo idazle literato batzuk eta
|
ari dira
predikatzen mundu guztiari: –hau ondo??
|
|
|
nahi ez duzulako, ezin duzulako edo oraindik proiektuan dagoelako. Zuk nahi duzu idazle bat izan eta orain
|
ari zara
lan egiten, ikasten, formatzen eta guzti hori, nahi duzu idazle bat izan, edo filosofo bat izan edo ekonomista bat izan. Zu zara beraz, zu, eta zu ez zarena, baina sentidu hirukoitzean:
|
|
|
Bestalde, zenbait auzitan agertutako iritziak zuzendari berarenak barik egileen erantzukizunekoak zirela onartuz ere, aldizkarian gorpuzten ziren. Hortaz aldizkariak islatutako ideologia aztertzean, aldizkari beraren iritzia ikusten
|
ari gara
: ez nahitaez zuzendaritzarena, baina bai aldizkariarena, han agertzen zen eta.
|
|
|
Historia sailean ezarri beharreko dokumentu bat nahiko arraroa da. Uruguay-ko errepublikaren 1829ko Konstituzioaz
|
ari gara
. Aurretik Brasil eta Argentinaren arteko bake akordioa duela agertu zen baina transkripzioa amaitu eta komentatu gabe utzi zuten.
|
|
|
Haren sorreran hiru faktore nagusi tartekatu ziren. Lehenengo eta behin Arabako hiriburuak Seiurteko Demokratikoan (1868-1874) bizi izandako kultur loraldia, inertzialki Errestaurazio garaira luzatzen
|
ari zena
. Kultur humus haren baitan, Gasteizko Ateneoaren azpiegiturak baliatuz, erne ahal izan zen aldizkariaren proiektua.
|
|
|
Euren lekua literaturak bete zuen, 1880-1881 aldian aldizkariko edukien erdia baino gehitxoago betez. Revista bada, gero eta kultur produktu orokorragoa bihurtzen
|
ari zen
.
|
|
2006
|
|
|
Testua Pompeiok hiri keltiberiarrei jarritako setioaz eta haiek libratzeagatik Sertoriok egindako ahaleginetaz
|
ari da
. K.a. 75 urtearen bukaera aldera kokatzen dira gertakariak.
|
|
|
Hark bere gisa erabaki zuen armadarekin beroi eta autrigoien aurka ateratzea, ohartu baitzen, Keltiberiako hiriak setiatzen zen bitartean, horiek laguntza erregutu ziotela Pompeiori, gidariak igorri zituztela armada erromatarrarengana eta maiz beren zaldizkoekin aztoratu zituztela bere (Sertoriusen) soldaduak, Contrebia setiatu bitartean, kanpamendutik zuhain eta hornimendu bila ateratzen ziren aldietan(?). Gogoeta hauetan
|
ari zela
, Sertoriusek bakean eta kalterik gabe gidatu zuen bere armada lurralde lasaietan barrena, Ebro baino areago. Ondoren, Bursaones, Cascantini eta Gracuritani direlakoen lurretara joanik, guztiak suntsitu zituen eta, haien uztak hondaturik, Calagurris Nasicara abiatu zen; pasatu zuen hiritik hurbileko ibai bat eta, zubi bat eraiki ondoren, bertan ezarri zuen bere kanpamendua.
|
|
|
Nafar etxeko guzti-guztiek, hala jopuak nola ugazabak, hala neskameak nola ugazabandreak, jateko guztia lapiko bakarrean nahasita jan ohi dute, koilararekin barik bakoitzak bere eskuekin, eta edan edalontzi bakarretik edaten dute. Jaten ikusiko bazenitu, jaten
|
ari diren
txakur edo txerritzat hartuko zenituzke.
|
|
|
Berbetan entzungo bazenitu, adausika
|
ari diren
txakurrekin oroituko zinateke, hizkuntza erabat basatia baitute: Jainkoari Urcia deitzen diote, Jainkoaren Amari Andrea Maria, ogiari ogui, ardoari ardum, haragiari aragui, arrainari araign, etxeari echea, etxeko jaunari iaona, etxeko andreari andrea, elizari elicera, apaizari belaterra esan nahi baita pulcra terra, lur ederra?, gariari gari, urari uric, erregeari ereguia, Santiagori Iaona domne Iacue.
|
|
|
Helburua bide berdina burutuko zuten erromesentzat gida bat idaztea zen. Izan ere, testuinguru horretan, Santiago Bidea erromes moduan egiteko ohitura indartzen
|
ari zen
. Santiago apostuluaren kondairaren inguruan sortu zen bidea.
|
|
|
Hor ez edan ez zuk, ezta zure zaldiak ere, hilgarria baita. Gure Santiagorako bidaian, labanak zorrozten
|
ari ziren
bi nafar aurkitu genituen ibai horren ertzean eserita; ur hori edan eta hil egiten ziren erromesen zalditeriak larrutzen zituzten laban horiekin. Galdera egin genien, eta gezurra esanez, ur hori edateko ona zela erantzun zuten.
|
|
|
Astoa jaso ondoren eta umeak bertan igo ondoren, erromesa Santiagoren hilobira iritsi zen. Azkenean, basilikaren txoko batean gauez belatzen
|
ari zela
, apostulua agertu zitzaion eta esan zion: –Ez nauzu ezagutzen, ene anaia??.
|
|
|
Orain, berriz utziko dizut astoa zure etxera itzuli arte, eta zure ostalari iruindar maltzur hori, zurea zena kentzegatik, bere aulkitik erori eta zorte txarra izango du; horrela jakinarazten dizut, eta halaber jakinarazten dizut nire bidean dauden hostalarari bidegabe guztiak, erromesen, hil edo bizien, jabetzak bereganatzen dituztenak, betirako zigortzen ditudala, jabetza horiek elizentzat eta hildakoen sufragioa behar dutenentzat izan behar baitira?. Erromesa hitz egiten
|
ari zionaren
oinak musukatzeko makurtu zen eta Apostulua desagartu zen.
|
|
|
Ikusirik jaunen nagusikeriak ez zuela ekarri ordainketa derrigortuaren tasaren igoera, lapurretak eta pertsonen aurkako indarkeria baizik, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko nekazariak eta hiribildu eta hirietako jende xeheak askotan jazarri ziren jaunen kontra, noiz gogorrago, noiz arinago, eta orokorrean beren helburuak bete zituzten, lortu baitzuten jaunek ekonomiaren beheraldia bitartean ezarri zizkieten betebehar astunenetatik itzurtzea eta ahaide nagusiak, azkenean, garaitzea. Hiribilduetako udalak kontrolatzeko lehian
|
ari ziren
talde oligarkikoek lortu zuten gailentzea ez bakarrik ahaide nagusiei, baita herri xeheari ere. Talde gisa sendotuz joan ziren ahala eta koroaren laguntza tinkoari esker, errege-erregina Katolikoen laguntzari esker bereziki, talde horiek, azkenean, nagusitasuna lortu zuten; errege-erregina Katolikoek euskal lurraldeak baketu baitzituzten azkenik, hirietako alderdiak deseginez eta hiribilduetako talde oligarkikoek hermandadeen zuzendaritzatik egiten zituzten ekintzak akuilatuz59.
|
|
|
lapurretak, bandolerismoa, etab. Bidaiariekiko euskaldunek erakusten zuten hospitalitatea beraien interesen araberakoa zela zioen. Euskaldun batzuk gerlari onak zirela idatzia utzi zuen, eta lurralde honetako hizkuntza eta ohiturei buruz ere idatzi zuen61 Euskal lurretan bizitzen
|
ari ziren
gatazka eta bando gerrateen inguruan,. Era ya en muchos la queja de los atropellos de vizcaínos y guipuzcoanos, esan zuen.
|
|
|
Uste duzu biktimen arimak Jainkoarengana eramanak izan zirela berriz? Ikus ezazu nola denon ikusgarri, deabru anker eta basati hauek hezten
|
ari diren
(?) eta izpiritu eta zentzuetan murgiltzen diren.24
|
|
|
Gure aztergaiarekin lotuz, Avienok Ora maritiman idatzitako esaldi bat interesatzen zaigu. Ibero ibaiari buruz hitz egiten
|
ari delarik
,, baskoi egonezinak? (edo, urduriak?) aipatzen ditu.
|
|
|
Ondorengo gutunean, Ausonio kexatu egiten da, Paulinori bidalitako hainbat eskutitzek ez dutelako oraindik erantzunik jaso, eta, itxura denez, geroz eta gehiago luzatzen
|
ari delako
Hispanian dagoen bere lagun Paulinoren itzulera. Honela dio aipatutako epistolak:
|
|
|
Ikusten denez, Ausonio benetan haserre zegoen eta mesprezuzko adierazpenak egin zituen hispaniar lurrei eta baskoien lurrei buruz, non Paulino bizitzen
|
ari zen
une horretan. Horrelako gutunaren aurrean, Paulinok noski erantzun egin zuen, Baskonia, baskoien basoa, etab. aipatuz.
|
|
|
Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan krisiaren eta beheraldiaren ondoriozko Bando Gerrateei buruzko kronikak izango dira, hain zuzen ere. Baina, argi utzi behar da, Bandoen Gerratea esaterakoan, testuinguru horretan gertatutako gizarte gatazka guztiei buruz
|
ari garela
: nekazarien eta nobleen arteko gatazkak, nobleen eta hiribilduetako biztanleen arteko gatazkak, nobleek beraien artean zituzten gatazkak, etab. Testuinguru honetan, bi autore nagusiren lanak aztertuko ditugu:
|