|
2000
|
|
|
Bat dator aurreko kritikoekin balioztapen eta kritikei dagokienez," Ukabilka" eta" Haurrak pindaturiko paisaia" jotzen ditu ahulentzat. Gainerako kritikoek aipatzen ez duten zinearekiko harremanaren behin eta berriko aipamenak
|
ikusten
dira azken komentario honetan: Ifar aldeko orduak zinezaletasun horren lekuko zintzoa omen da, adibidez," Excalibur" filmearen remakea egin duela dio" Amorante ausarta" izeneko ipuinean.
|
|
|
Bestalde, 1983kotik 1990eko narrazioetara bilakaera izan deneko hipotesiaren aldeko azaltzen da Azkorbebeitia, jadanik aipatua dugun kronotopo indeterminatuetatik determinatu eta errealagoetarako norabidea, beti ere denboraren urruntasuna mantenduz. Lehenengo bi narrazio liburuetan narrazio maila ezberdinekin jokoan dabilela, ametsa eta irudimen jokoak narrazio askoren zutabe direla
|
ikusten
badugu ere, azkenekoan, aldiz, joko hori alde batera utzia du. Horregatik, bat dator Azkorbebeitia Kirmen Uriberen garapen ikuskerarekin:
|
|
|
Talai horren adierazgarri egokienak" Ekibokazioa" deritzana eta liburuko izenburu bera daramanaz batera," Haizeak eraman dezala" delakoak dira. Lopez Gaseniren iritziz, liburu honetako Sarrionandiaren literaturan" negu gorri askoren euri eta haizeek herdoildutako literatura, jadanik sekula xaloa izango ez den jarduera literarioa
|
ikusten
da nahitaez".
|
|
|
Poemaren hasieran F. Holderlinen aipamena egiten da"... baina zertarako egin poesia aro gaitz hauetan" eta poemak hain zuzen ere horren erantzuna bilatzen du, poesia egiten dihardu baina aro gaitz horrekiko kontrajarpena etengabea da, Kandelako komentariogileak dioenez," modu askotan errepikatuko duen kontrakoen binomioa
|
ikusten
da: batetik kartzelatik kanpo dagoen orok bere baitan biltzen duen" agiatasuna" (35 or.). Izan ere, kartzelaz kanpoko guztia erreferentzia oroimena edo suposizioa baita presoarentzat" gaur ere goiz ilunduko du/ zohardian izarrak biztuko (35 or.)" begira ezazu han goian ilargia/ elkarturik omen daude... (36 or.) izarrak suzkoak omen dira.
|
|
|
Estiloari dagokionez, honakoa aipatzen digu Xabier Aldaik: " hizkuntzaz aberatsa, eta dotore idatzita, nahiz eta narrazioa zenbait pasartetan apur bat gehiago konprimitzea eskatzen duen." (Egunkaria) Luis Mari Mujikak intimismoan
|
ikusten
du eleberri honen lorpenik behinena:
|
|
|
Kafka gogora lezake (absurdogatik, maiz ez baita deusik
|
ikusten
ahal), Borges (itzul eta itzal inguruko labirintoengatik), baina, batez ere, Julio Cortazar. Ipuin batzuetan, aipatu idazle ezberdinen eragina erabatekoa den arren, besteetan iragazia eta tindura pertsonaletan lerrokatua eta baitaratua ageri da, horretan ipuinak bere aldeko tantoak irabaziz.
|
|
|
esate baterako, Errusia eta Irlanda. Garaiarekin gauza bera
|
ikusten
dugu. Ipuin gehienak gaur egungo giro batean kokatu baditu ere, hirugarren ipuinean, adibidez, XVII. mendera jauzi egiten du.
|
|
|
Ikuspuntuari dagokionez, hirugarren zein lehen pertsona darabil, eta zenbaitetan narratzaile orojakileak ere bere gogoetak gehitzen ditu. Haatik, idazle honek fokalizazioa askotan erabili ohi du, izan ere, pertsonaiek bere inguruan
|
ikusten
dituzten beste gizakienganako arreta jartzeko joera baitute: eta hauengana hurbilduko gaitu narratzailea.
|
|
|
Ozen esan beharrekoa da liburuko testuak" testuak" direla beste ezer baino lehen, eta irratian esan bazituen ere, horixe direla, literatura. Literatura hori argitaratzea aberasgarri
|
ikusten
dut nik. Bada, ostera, Harkaitz Cano azkarregi argitaratzen eta, ondorioz, talentua alferrik galtzen ote dabilen dioenik.
|
|
|
Ondorioz, ugariak dira naturaren aipuak: paisaien deskribapenak, animalien protagonismoa,... bere lehen eleberrian
|
ikusten
genuen bezalaxe. Antton Lukuren Botoiletan bilduma aintzat hartuz honela mintzatu zen Edorta Jimenez:
|
|
|
Bestalde, zentzugabekeriaren zantzuak han hemenka tartekatzen dira, askotan pertsonaiak errealitate eta fantasiaren mugetan murgilduz. Honela, ipuin gehienetan hiriko giroa aurkezten bazaigu ere, ez dugu ipuin hauetan guztietan giro bera islaturik
|
ikusten
, nahiz eta pertsonaia gehienak hirietan galduriko ilusio gabeko izaki modura irudikatu.
|
|
|
Bigarrenik, bidaia horretan abiatu ahal izateko idazleak erabiltzen dituen garraiobideen egokitasuna. Azkenik, moralkeriarik eza." (Egunkaria III) Guk, ordea, ez dugu hain garbi
|
ikusten
barrurako bidaiak direnik, izan ere, eguneroko egoeren aurkezpenak baitira ipuin gehienak. Gainera, eguneroko egoera hauen unibertsaltasuna adieraziz edo, ez du denbora eta espazioa zehazten, Iturberen joerari jarraiki.
|
|
|
Beraz, ikuspuntuari dagokionez, Apalategiren Gauak eta hiriak eleberrian
|
ikusten
genuen jokoaren antzekoa ikus dezakegu. Hala ere, kasu honetan aurkakoa gertatzen da.
|
|
|
Eleberri honetako pertsonaiak bat batean hilketa bat ikertu beharrean ikusiko du bere burua. Xabierrek aspaldian
|
ikusten
ez zuen anaiaren heriotzaren berri izan zuen. Hasieran, gaindosi baten eraginez hil zela zirudien.
|
|
|
Estiloari begiratuz, oso hizkera trinkoa darabilela
|
ikusten
dugu:
|
|
|
kontalaria, omnisziente edo orojakile ezezik, esplizitoegi eta ingenuo samarra ere bada zenbait pasartetan: pertsonaiak, berriz, planoegiak, sinpleegiak, barne gatazka handirik gabekoak, ez beharbada erabat zuhur eta gisakoak zintzoen rola dutenak, baina bai pitzadurarik gabeko dolorkeria baten jabe gaiztoak eta beren kideak (kontalari orojakileak Jenaro eta Errufinoren barrenera sartu eta haien pentsamenduen berri izateko aukera ematen digun arren, ez dugu une bakar batez ere
|
ikusten
euren jokabide arimagabekoari buruzko zalantza izpirik meharrena ere dutenik). (Egunkaria II)
|
|
|
Bere aurreko eleberrietan
|
ikusten
den ideologia bikoiztasuna hemen ere ikus daiteke:
|
|
|
hots, Julenek zalantza eta barne gatazka ugari ditu. Egileak berak azpimarratu zuenez," Editoreak berak, bere militantzia ez du oso garbi
|
ikusten
, baina halaber, ikusten du egoerak horretara bultzatzen duela, ezin duela beste jarrerarik hartu. Liburuan, zuri eta beltzen arteko gerra izan beharrean, gris asko dago.
|
|
|
hots, Julenek zalantza eta barne gatazka ugari ditu. Egileak berak azpimarratu zuenez," Editoreak berak, bere militantzia ez du oso garbi ikusten, baina halaber,
|
ikusten
du egoerak horretara bultzatzen duela, ezin duela beste jarrerarik hartu. Liburuan, zuri eta beltzen arteko gerra izan beharrean, gris asko dago.
|
|
|
Argumentuari begiratuz gero, bigarren eleberrian lehenengoan
|
ikusten
ez ditugun gaur eguneko gizarteko zenbait erreferentziarekin topo egiten dugula aipagarria da. Itxuraz, bigarren eleberri honetan gaur eguneko gizartearen isla eta irudimena nahastu nahi izan ditu, eleberriaren bidez gogoetarako bideak irekiz.
|
|
|
Orain, Mujikaren ikuspuntua objetiboagoa da. Bere beste lanetan hurbiltasun handiagoa
|
ikusten
zitzaion. Majikotasuna badago, noski, baina estiloan baino gehiago gaian nabaritzen da.
|
|
|
Bestalde, metaliteratura egiteko joera nabaria da, honela, idazle askok bere liburuan bertan liburuari berari buruzko gogoetak eskainiz. Honekin guztiarekin, Pott Bandaren eragina nabarmena dela garbi
|
ikusten
dugu: literaturaren literatura, literaturaren autonomiaren aldarrikapena,...
|
|
2001
|
|
|
Bukatzeko, derragun sumagarri/ sumagaitz arteko muga nahiko eztabaidagarria izanik ere, pertzepzioari legozkiokeen arazo eta zalantza teorikoak alde batera utziz, irizpide horri nahiko egokia deritzogula, testu narratiboen azterketan
|
ikusten
diogun erabilgarritasunagatik.
|
|
|
(37.or.)" Ezin identifikatu duan errebolber bat
|
ikusten
diok eskuartean. Kanoia oso laburra duen errebolber beltza.
|
|
|
Heriotzaren tratamendu hunkigarriak, nobela honetan ikusi izan diren mezu ideologiko politikoez gain, gertakizun dramatiko honen ikuspegi berria eskaintzen digu. Etengabeki aurrera doazkion segundoak poliki poliki gure begien aurrean pasatzen
|
ikusten
ditugu eta heriotzaren alderdi fisiologikoa gureganatuz, gertakizun honen lekuko harritu bihurtzen gara. Eta harridura hori ezinezkoa litzateke baldin eta nobela honek bertan aurkezten diren gertakizunen interpretazio biribila eskainiko baligu.
|
|
|
Izan ere, deigarria da azken urteotan (ikus bibliografian) idazle honek eginiko hainbat lanek (nobelei hitzaurreak, hitzaldiak, egunkarietako artikuluak...) Ramonek aspaldian zuen jarrera etetea. Idazleak argitaraturiko artikulu eta lanetan
|
ikusten
denez, jarrera askozaz ere publikoagoa edo erakutsi du Ramonek azken garaiotan eta, zentzu honetan, garai bateko konpromiso kulturalaren oihartzunak dakuskigu.
|
|
|
Aurreko nobelagintzari oldartuz agertuko den korronte honek forma/ edukia arteko dikotomia apurtu zuen. Hori horrela izanik, gure nobelagintzaren bilakaeran Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eta Egunero hasten delako (1969) nobelen artean hasiera batean
|
ikusten
zen" edukiaren eraberritzea" (Txillardegiren nobelaren kasuan) eta" formaren eraberritzea" (Saizarbitoriarenaren kasuan) defendatzean lengoaia narratiboan aldendu ezinezkoak diren bi alderdien banaketa arbitrarioa egiten zen4.
|
|
|
Askoren iritziz, egilearen nobelarik trinko eta erakargarriena den honek, irakurle bat baino gehiago harrituko du bertan inongo istoriorik ez zaiola kontatzen
|
ikusten
duenean. Egungo aurreuste arruntenak irauliz, kontaketaren ezintasuna antzeztu nahi izan digu Saizarbitoriak.
|
|
|
Saizarbitoriaren nobela askozaz ere fragmentarioagoa izanik, hizkuntza literarioaren mailan ikus daitekeen sinpletasunak eta sekuentzia berdinen etengabeko konbinaketak irlandarrarenean aurki daitekeen hizkera eta intrigaren tratamendu barrokoagoarekin zerikusi gutxi du. Esan nahi dugu, Ene Jesus-en
|
ikusten
dugun etengabeko errepikapen horrek, zenbakietan babesa aurkitu nahi horrek, hutsune nabarmenez beterik dauden orri horiek, antz gehiago dutela irlardarraren beranduagoko edozein lanekin. Azken batean, desberdintasun hauek literatur testuen autonomia eta berezkotasunaz asko esaten dute.
|
|
|
Edicions del Mall) argitara eman zuenean esandakoek ematen digute. Aipatutako antologiari egiten zitzaion sarrera interesgarrian, garaian euskal narratibagintzak erakusten zuen lirikotasunerako joeraren atzean, narratzaileek euskal" errealitatea" zatekeena kontatzeko zuten ezintasuna
|
ikusten
zen arrazoi nagusi.
|
|
|
izen eta abizenekin aurkezten zaizkigun pertsonaia hauek" erreferente" bat dutela errealitatean. Teknika eta artifizio literarioen berezkotasuna onartuz ere, irakurlea asaldaturik gera daiteke euskal kultura munduan hain ezagunak diren zenbait izen nobela honetako protagonista bihurturik
|
ikusten
dituenean.
|
|
|
50eko hamarkadan bizitzaren zentzugabekeria bizi duen biztanle hiritarrak ingurune latzean kokatuta
|
ikusten
du bere burua. Behiala aurrerapenei esker menderagarria zeritzon mundua, bat batean ulergaitza bihurtu zaio.
|
|
|
Istorioak kontatzea ezinezkoa bihurtu da eta hauxe da, hain zuzen, nobela honetan aditzera eman nahi zaiguna. Protagonistak behin eta berriro egiten dituen ahaleginetan, hizkuntzak berak etengabe traizio egiten diola
|
ikusten
du, azkenean, nahi gabe ere, betiko istorioak errepikatuz amaitzen baitu. Ezintasun honen ondorio literarioari isiltasunaren poetika deitu izan zaio eta nobela honen kasuan Samuel Beckett irlandarraren Malone meurt (1951) nobelarekiko antzekotasunak dudagabeak dira.
|
|
|
Ezin esan gizonezkoen irudi ona ematen denik nobelan. Nobelako protagonista Zhivago doktorea bezala sentitzen bada Bioleta autobusetik
|
ikusten
duenean (126) antz gutxi du gizonezko honek B. Pasternak en nobelako protagonistarekin. Azken honek, Yuri Zhivagok, emakume batekin ezkondu ondoren beste batez maitemindu arren, ez du zitalkeriaz jokatzen.
|
|
|
Ikusi dugunez, nobela bakoitza aurrerapausu estetikoa da egilearen ibilbide literarioan. Hasiera batean, begiradaren babesean iradokitzen zitzaigun kontzientzia horrek mundua kanpotik
|
ikusten
bazuen, poliki poliki, barrurantz jotzen du, oroimena bihurtuz egilearen azken bi nobelen giltzarri.
|
|
|
Erreferentzia egokia, dudarik gabe, eraso bortitzena pairatu duen Juan Martin gizajoaren egoera deskribatzeko. ren masailetara iristeko (146). Beste eszena gehienek ere, Juan Martinen patetikotasuna azpimarratu besterik ez dute egingo, bueltak jasotzeko belaunikatuta
|
ikusten
duenean bezalaxe (111). Victoria ezer bada," ametsezkoa" (147) da, deskribaezina, pintaezina.
|
|
|
Gauzak horrela, nobela hau bizitzari aurre egin ezin dion eta literaturan babesten den protagonistaren obsesioen disekzio gisara uler daitekeen moduan, era berean, bere izakera euskaldunak baldintzatzen duen protagonistaren patuaren azterketa gisara ere uler daiteke. Victoriak ongi intuitzen duen bezala, paisaiaren ikusmenak Juan Martinen melankolia elikatu egiten du (193) eta, hori onartuz, etxe aurrean
|
ikusten
duen Victoria Eugenia teatroak horixe egingo baitio: melankolia asetu, izan ezin zenaren oroimenaz sufritzen jarraitu ahal izateko.
|
|
|
Erantzuna ez dago, gure iritziz, arrazoi ez literarioetan ere, eta zentzu honetan, liburu honen argitalpenaren inguruan sortutako iskanbilek (zentsura arazoak zirela medio), edo zenbaitzuek nobelan
|
ikusten
zuten mezu politikoak zailtasun handiak izango lituzke oraindik gaur egun duen harrera ona azaltzeko. Halaber, euskal literaturaren irakurleriaren motibazioak ezagutzen ez ditugun une honetan, harrera honen arrazoia betebehar akademikoetan ikusteari ere sinpleegia deritzogula esan behar.
|
|
|
Dakusagunez, XIX. mendeko nobelagintzaren ezaugarri zen narratzaile dezimononiko edo orojakilearen oinarriak dira zalantzan jartzen direnak, eta ondorioz, jainko baten modura dena dakien eta dena
|
ikusten
duen izakirik ez dagoenez (gogoratu Nietzsche-k Jainkoaren heriotzaz esandakoaz), nobelagintza sinesgarriagoa izatea lortzearren, ikuspuntuaren auzia funtsezko bihurtzen da.
|
|
|
Genette k, aipatutako liburuan, ordura artean ikuspuntuaren arazoa aztertzen zuten lanen oinarrian hutsegite nabarmena zegoela salatu zuen: " Nork
|
ikusten
du?" eta" nork kontatzen du?" galderen, edo bere hitzetan esateko, Modu eta Ahotsaren arteko nahasketa. Haren iritziz, kontaketa modu batek edo pertsona gramatikal baten erabilera zehatzak ez du ikuspuntu mota bat baldintzatzen.
|
|
|
" Lehen baldintza eskola baino lehenago gertatzen da, zenbait pertsona desberdinak direla
|
ikusten
dute eta desberdintasun hori mehatxua dela baiesten duen ikuspegi ideologikoaren onarpenarekin sortzen da."
|
|
|
Zinemaren hizkera
|
ikusten
saiatu gara. Baina denok dakigu zinemaren atzealdean beti dagoela giza kontakizunean agertzen den bikoiztasuna:
|
|
|
Pantailatik ateratzen diren pertsonaien istorioak gai berezia izan dira zinemaren historian. Woody Allen-en" La rosa púrpura de El Cairo" ere bere heroia pantailatik irteten
|
ikusten
duen damaren historian oinarritu da.
|
|
|
egia, batzuentzat, antza, besteentzat. Egia eta antza,
|
ikusten
eta uste dugunaren artean kokatzen da ispilua. Ez dago aipamen handirik idazle biengan.
|
|
|
Irudiz beteriko poema batean agertzen den irudia dugu amarena. Poetaren nitasuna itsu agertzen da, Borges bezala itsu, ama galtzen du, eta berriro Borges gogoratzen duen irudi batean, panteraren labirintua
|
ikusten
du, ispiluen labirintuaren pareko den panterarenean.
|
|
|
" Didius Juliusek ere ispilu batek ematen dituen etorkizunari buruzko argitasunera jo zuen, uste ohi denez begiak sorgindurik eta gogoa lausoturik dituen haur batek begiratuz gero, izango direnak
|
ikusten
ditu. Haur batek Severoren etorrera eta Julianoren partiera ikusi zituela esan ohi da."
|
|
|
Greziako K. a. V. mendeko ontzietan aurkitzen da orakuluak asmatzen, Pompeya ko freskoetan orakuluak bere esana ontzia erabiliz ematen du. 1496 urtean Ausberg eko grabatu sotil batean deabrua
|
ikusten
du ispiluan dama ederrak. Bosch-en" Atseginen Baratza" pinturan ere bada honelako ispiluen berririk.
|
|
|
Esaten da Medicis eko Catalina ri artean izateko ziren Frantziako Erregeak agertu zitzaizkiola ispilu batean. Eta Shakespeare-ren Macbeth en ere pertsonaia nagusiak urezko ispilu batean
|
ikusten
du etorkizuna eta bere jarraian etorriko diren erregeak.
|
|
|
Da Vinci k bere berezitasuna erakusten du atzekoz aurrerako idazketaren bidez, Sarrionandiak beste horrenbeste eskatzen dio irakurleari" olerkia/ ispilua" deituriko poeman, joko arina baino ez den poeman. Ezker aldean zuzen idatzita agertzen da poema, eta eskuin aldean, alderantziz, eta orrialde batetik beste orrialde batera irakurleak poema zuzena
|
ikusten
du eta haren ispiluko dirdaia, poema eta bere itzala. Olerkiak honela du hasiera:
|
|
|
Baina hodei, zein ura, zein ilargi den ispiluak begiak ere lausotzen ditu, eta beste mundu zoragarria
|
ikusten
uzten du beste aldean.
|
|
|
Batetik, badago lainoaren aipamen bat, nahikoa esanguratsua. Jakina da lainoak begia lausotzen duela, begirada ilundu, eta ez dena
|
ikusten
uzten duela. Baina aipamena testuinguru garrantzitsu batean agertzen zaigu.
|
|
|
Badakit forma antzekotasuna agertzen duten ispilu eta leihoaren artean badagoela diferentziarik. Bat da nagusia, ispiluaz hara
|
ikusten
dena irudia dela, eta leihoaz harat errealitatea. Baina, hala ere, oraindik badago antzekotasunik bien artean, ispiluak eta leihoak ikuskizuna mugatu egiten dute bere laukiaren barnean, eta haietan ikusten duena beste zerbait da, beste irudi bat ispiluan, beste errealitatea leihoan.
|
|
|
Bat da nagusia, ispiluaz hara ikusten dena irudia dela, eta leihoaz harat errealitatea. Baina, hala ere, oraindik badago antzekotasunik bien artean, ispiluak eta leihoak ikuskizuna mugatu egiten dute bere laukiaren barnean, eta haietan
|
ikusten
duena beste zerbait da, beste irudi bat ispiluan, beste errealitatea leihoan. Leihoaren aurrean jartzen garenean, gure barnealdea eta leihoaren ateko kanpo aldea kontrajartzen dira, ispilua eta leihoa parekatuz.
|
|
|
Odolaren ahotsa, Euklidesen paseoa eta Uste gabeko erantzuna. Lehen pinturan zuhaitza
|
ikusten
dugu paisaia zoragarri eta menditsu baten erdian. Zuhaitzaren enborrean hiru ate zabaltzen dira, zuhaitza armairu handia balitz bezala.
|
|
|
Zuhaitzaren enborrean hiru ate zabaltzen dira, zuhaitza armairu handia balitz bezala. Beheko zuloan etxe txiki bat
|
ikusten
dugu, bigarrenean esfera biribil eta distiranta eta hirugarrena itxirik dago. Irudiak ezin izan daitekeen mundu baten aurrean jartzen gaitu, galderak zabaltzen dira:
|
|
|
Baina, halaz ere, Magritte k ezinezko mundu baten aurrean jarri gaitu. Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik
|
ikusten
den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik ikusten den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak ikusten uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da haren izaera balitz bezala. Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait joan egin da atea zabaldu gabe, joan egin da.
|
|
|
Baina, halaz ere, Magritte k ezinezko mundu baten aurrean jarri gaitu. Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik ikusten den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik
|
ikusten
den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak ikusten uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da haren izaera balitz bezala. Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait joan egin da atea zabaldu gabe, joan egin da.
|
|
|
Baina, halaz ere, Magritte k ezinezko mundu baten aurrean jarri gaitu. Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik ikusten den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik ikusten den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak
|
ikusten
uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da haren izaera balitz bezala. Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait joan egin da atea zabaldu gabe, joan egin da.
|
|
|
Baina beste testu batean, leihoa ispilu bihurtzen da. Presoen amek leihotik begiratzen dute eta urrunean dagoen semea
|
ikusten
dute:
|
|
|
" bezala behatzen zituen hormetan zelai urregorriztatuak edota muino izarez estaliak ene begi lausotuek pinturaren bat ispilua edo horma soila
|
ikusten
zuten lekuetan" (IGB, 83)
|
|
|
Begirada bien arteko kontrajarpena egiten da hor. Fernando Pessoa-k, poemaren pertsonaia bihurtu denak ispilu den horman beste mundu exotikoa eta arrotza
|
ikusten
du, zelai urreztatuak eta muino izaraz estaliak aurkitzeko gai da. Poetak, ordea, horman irudirako laukiaren soslaia besterik ez du ikusten:
|
|
|
Fernando Pessoa-k, poemaren pertsonaia bihurtu denak ispilu den horman beste mundu exotikoa eta arrotza ikusten du, zelai urreztatuak eta muino izaraz estaliak aurkitzeko gai da. Poetak, ordea, horman irudirako laukiaren soslaia besterik ez du
|
ikusten
: pintura, ispilua edo horma.
|
|
|
Usu agertzen dira bidaia liburuetan, hemen ere begi aurrean jartzen zaizkigun ezaugarri bi: batetik, harrigarria dena kontatzen da, bestetik,
|
ikusten
dena norberak etxean bizi duenarekin konparatzen da.
|
|
|
Erratu egiten da kulturalismoaren azpian poesia soziala
|
ikusten
ez duena. Ez kasualitatez, Irlandaz ari denean idazleak bere joerarik markatuena.
|
|
|
Bidaian doanak beti du Sorterria bihotzean eta
|
ikusten
duen guztia hartara itzultzen du, harekin konparatzen du, sorterria du erreferentzi puntu eta mundu.
|
|
|
aurkakoen aurrean egiten den mintzoa eta paradoxa, galtzailea gertatzen da garaile. Baina bien azpitik begi ohartuak beste zerbait
|
ikusten
du: badago iraun nahiaren aipamena eta testu horiek komunitate baten pertenentzian kokatzen dute, errotzen dute bidaiaria.
|
|
|
" Leiho batek, halaber,
|
ikusten
du organista bat hilik paper lohi batzu eskuan: " Anton Dvorak Mundu Berriaren Sinfonia"
|
|
|
Joseba Sarrionandiaren bitakora kaiera marinel erromantikoen lilurapean aurkitzen da. Izuen gordelekuetan barrena liburuko irudiak aztertzen baditugu (eta testutik kanpo aurkitzen den informazioa askotan gertatzen da esanguratsua), bat batean aurkituko dugu Gustavo Doré ren grabatu bat non
|
ikusten
den marinel bat masta buruan lotuta. Irudi hori Gustavo Doré k Coleridge ren lanaren erdal itzulpenerako egin zuen.
|
|
|
Erromantizismoak bidaia behar zuen errealitatetik ihes egiteko. Neoplatonismoak agintzen zuenez, erromantikoek ere errealitatea beste nonbait
|
ikusten
zuten, eguneroko egoeratik urrun, norberaren lurretik urruti, beste irla batzuetan. Bidaia eta bidea, beraz, beste espazio horretara heltzeko prozesuak baino ez ziren, urruna eskuratzeko tarteak.
|
|
|
Arrazoi politikoek eta estetikoek bultzatzen dute XIX. mendearen bukaeran itsas nabigazioaz sortzen den ardura. Kolonialismoaren garaia da, Europak, industralizazioaren bidez, irten beharrean
|
ikusten
du bere burua. Industriak tentsioak sortzen ditu, lehengaien beharra dute fabrikek, merkatu berriak bilatu behar dituzte, eta inbertsiorako lurralde berrien lana eskatzen du.
|
|
|
" bezala behatzen zituen hormetan zelai urregorriztatuak edota muino izarez estaliak ene begi lausotuek pinturaren bat ispilua edo horma soila
|
ikusten
zuten lekuetan"
|
|
|
Gartzelako poemak (1992) deituriko liburuaren metafora nagusia da hormarena. Agian, Izuen... liburuko poema batean gertatzen denez, kartzelako horma eta poeman Lisboako kaleetan Pessoa-rekin ikusitako horma bera dira, irudimenaren mundua bihurturiko horma non
|
ikusten
ditugun muino izarez estaliak, pinturaren bat. Ispilua eta horma bera ikusten uzten duen mila aurpegiko horma da.
|
|
|
Agian, Izuen... liburuko poema batean gertatzen denez, kartzelako horma eta poeman Lisboako kaleetan Pessoa-rekin ikusitako horma bera dira, irudimenaren mundua bihurturiko horma non ikusten ditugun muino izarez estaliak, pinturaren bat. Ispilua eta horma bera
|
ikusten
uzten duen mila aurpegiko horma da. Horma aldakorra, dena eta litekeena, gorputza kartzelaratzen duena baina irudimena ezin harrapa dezakeena.
|
|
|
Itzuli da poeta, Pessoa-rekin egin zuen moduan, horma ispilu bihurtzera. Baina oraingoan errealitateak gainezka egiten dio, eta maitearen irudia
|
ikusten
duenean eta hurbiltzen zaionean, egiaren itzalak gogor kolpatzen du:
|
|
|
Oroimenaren eszenatokiak izena jarri diogu bilduma honi, ustez eta oroimena dela testuok gordetzeko aurkezten duten baliorik nagusiena, oroimena nor baten eta gizartearen arteko zubia dela adieraziz, poetak duen komunikaziobiderik argiena dela proposatuz. Oroimena izaeraren gordelekua da, garen eta izan garenaren talaia nondik
|
ikusten
den kontraesanen eta baieztapenen, adiskidetasunaren eta gorrotoaren, pozaren eta, hitz baten bizitzaren paisaia zabala.
|
|
|
Erretorika liburuek zera diote:
|
ikusten
dena hitzen bidez adieraztea litzateke irudia. Gehienetan hitzez ematen den ikustezko hori erreferenterik gabe adierazten da.
|
|
|
Eta zineman gertatzen da liburuaren zatirik garrantzitsuena; hain zuzen ere, zinemara sartu western tradizionala ikusteko eta dortokei, Galapago irletako dortokei buruzko erreportaia
|
ikusten
duenekoa:
|
|
|
Atxagaren poesiak ez du soilik zinema espazio eta mito iturri gisa hartzen. Esan dezakegu bere poesiak zinemaren zentzua hartu duela, eta zinemaren begietatik
|
ikusten
duela errealitatea, literatura antzaldatu egin duela, poesiak kameraren lenteetan zehar ikusten duela errealitatea.
|
|
|
Atxagaren poesiak ez du soilik zinema espazio eta mito iturri gisa hartzen. Esan dezakegu bere poesiak zinemaren zentzua hartu duela, eta zinemaren begietatik ikusten duela errealitatea, literatura antzaldatu egin duela, poesiak kameraren lenteetan zehar
|
ikusten
duela errealitatea.
|
|
|
André Maurois ek idatzi zuen bezala: Zinemak unibertso berria
|
ikusten
irakasten du eta samurki laguntzen gure kulturan hitzezkoaren larregia deuseztatzera.
|
|
|
Pelikula mutuek hitzaren laguntza bertan zuten. Eta eszenen artean agertzen ziren hitzezko kartelek ez zuten soilik argumentua azaltzen, edo soilik pertsonaiek esaten zutena letrez agertzen, filmaren muntaia narratiboa
|
ikusten
laguntzen zuten, ahozko edo idatzizko narrazioan ohituta zirenentzat heziketa tresna bihurtuz.
|
|
|
" Hautsi da anphora" aldarrikatzen duen poetak ez du
|
ikusten
mundu batua, errealitate hierarkizatu eta ongi moldatua. Ez da soilik errealitatea zatikatua dagoela, bada, neurri berean, zientziak (fisikak) ez duela mundua azaltzeko teoria unibertsalik, metafisikak indarrik ez duen munduan bizi garela.
|
|
|
aginduzko aditz biak hiru lerroko sailak hasiz(" begira egien"" bete ezan") alde batetik eta, bestetik, ezezkoaz eraturiko partizipio biak(" ez ditun"" ez ditun"). Begiz
|
ikusten
denaren diseinua ere: aginduzkoek hiru lerroko sail bi osatzen dute; ezezko esaldiek bikoak, eta gainera lerroan eskumalderago idazten dira, espazioak beste zerbait direla adieraziko balu bezala.
|
|
|
Bere lana urrunean ziren eta hurbilera ekarri dituzten gauzen arteko esanahiaren osaketa izango da arte modernoan, horretarako jendeak pelikulak
|
ikusten
ikasi zuen moduan, poema berriak irakurtzen ikasi du. Poeta modernoak, Valéry k esan bezala, mikroskopioa jartzen dio errealitateari eta, era berean, handituak ematen ditu, lehen planora ekarriak, errealitatean errelieberik ez zuten objektuak.
|
|
|
Zorabioaren estetika da poeman biltzen dena. Begiak
|
ikusten
duena jasotzen du poetak eta horixe eskaintzen dio hartzaileari, jokoan mundu modernoaren ikuspegia eskaintzen diolarik.
|
|
|
Baieztatzen duguna poetaren ikuskeraren joera da, zine kamerak antzaldatzeko duen tendentziaz, nahiz eta tendentzia tendreziaz betea egon. Pertsonala dena da arte honek alboratzen duena eta horregatik gertatzen da urrunketa hori, ikuskerari,
|
ikusten
den puntuari garrantzia emanez.
|
|
|
Gainera, errealitatearen kontzeptua ere berritu egiten du Sarrionandiak. Poesiak jasoko lukeen errealitatea, gai bezala harturikoa, ez litzateke zuzen ikusitakoa, baizik eta poetaren esperientziatik
|
ikusten
den errealitatea litzateke testuak jasoko lukeena. Jarrai dezagun, bada, testua:
|
|
|
" euskal preso guztien sakrifizioa eta duintasuna
|
ikusten
da burdin guztien gainetik" idatzi du, baina beste toki batean jarrera hori bestela agertzen da:
|
|
|
Periodiko saltzaileak (Aurrera, 94) badu korrelatorik" enparantza kantoian ikusitako atsoa" rekin (P, 38), edo loteria saltzaile itsuarekin (P, 39). Holan ek ere poema narratiboak idazten ditu, baina kontatutako egoera ez da bere hartan geratzen, beti du pentsakizunera, joera unibertsalera, metafisikara igoera,
|
ikusten
den zirrikitutik eta ikusten ez denera. Sarrionandiak poesia zirrikituen artean mugitzen den hitza gisa definitu badu, horrela gertatzen da Holan enean ere.
|
|
|
Periodiko saltzaileak (Aurrera, 94) badu korrelatorik" enparantza kantoian ikusitako atsoa" rekin (P, 38), edo loteria saltzaile itsuarekin (P, 39). Holan ek ere poema narratiboak idazten ditu, baina kontatutako egoera ez da bere hartan geratzen, beti du pentsakizunera, joera unibertsalera, metafisikara igoera, ikusten den zirrikitutik eta
|
ikusten
ez denera. Sarrionandiak poesia zirrikituen artean mugitzen den hitza gisa definitu badu, horrela gertatzen da Holan enean ere.
|
|
|
Apika, Joseba Sarrionandiaren poetika hain surrealista ez denez, aditzak kontatu egiten du, baina egitura paraleloak, hitz jario errepikatzailea errazago
|
ikusten
da bere lanean.
|
|
|
Hemen kamerak inguruan begiratu du. Laburmetraia txiki bat
|
ikusten
gaude. Titulua, lehendabizi, letra txikitan.
|
|
|
Bidaiatzea begiratzea da, batez ere, edo begiratzen ikustea; egunerokotasunak eta ohiturak itsutu dutena argi berriz
|
ikusten
jakitea da bidea egitea. Eginkizun horretan, itsu izatetik begi izatera doan bidean, bidaiak zentzu asko hartzen ditu, giza izaeraren forma desberdinak.
|
|
|
Bidaia ez da bizikizun fisikoa soilik, batez ere mentala da; giza izaeraren metafora bihurtu dugun bidaiak nor garen eta zer ez garen azaltzen digu. Bidaiaria arrotza da lur arrotzean, eta zentzu horretan
|
ikusten
duen herria ezagutzen duen munduarekin konparatu behar du, eta joko horretan zorrozten zaizkio ulertzeko moduak, luzatzen begiradaren indarra, sakontzen pentsakizuna.
|
|
|
Hau da, zu erabiltzen denean, testua irakurtzen duenari zuzentzen zaion elea dugu. Hurbiltasuna bilatzen duela espresabide honek aitortu behar, baina, era berean, kronika zaharren dei funtzioaren errepikazioa litzateke, bere lurrean geratu denaren irudimena pizteko elementua genuke hau, egunerokotasunak
|
ikusten
uzten ez duen berritasuna adierazten dio bidaiari nomadak lurrean erroturik dagoenari. Hona hemen horrenbestez euskal kanta ezaguna gogorarazten duen erabilpenaren adibide zolia:
|
|
|
"
|
ikusten
duzu arratsaldean eguzkia unaturik abailtzen denean suak oro gorritzen duela hara han burdina lurra eta ortzea goritzen direneko labe handiak" (IGB, 19)
|
|
2002
|
|
|
a) Eleberrigintza berriak auzitan jartzen du pertsonaiaren beraren irudia eta garrantzia. b) Eleberrigileak, ahal dela, desagertu egin behar du eleberrietatik. Narratzaile edo ahots anonimo bihurturik, objektibotasun osoz kontatuko du
|
ikusten
duena, interpretazio oro saihestuz. c) Pertsonaien analisi psikologikoa baztertu egiten da, objektuen eta ekintzen fenomenologia hutsa proposatuz. d) Garrantzizkoena eleberriaren forma da; alegia, nola dagoen kontatuta, antolatuta. Ricardouk esan zuen bezala," idazketaren abentura da eleberria". e) Irakurleari sortzaileago izatea eskatuko zaio.
|
|
|
Ados egon ala ez, argi dago jakintza arlo desberdinetan gailenduz joan den hausnarketa honek arrazionaltasunean, aurrerapenean, historizitatean, gizabanakoaren autoritatean... sinesten zuen mundu modernoa gaindituta dagoela adierazten digula. Behiala" moderno" izan behar bazen, alegia, apurtzailea, originala, gaur egun modernismoaren protagonista izan zirenak museoetan edo arte galerietan
|
ikusten
ditugu (edo fotokopietan inprimatzen), eta unibertsitateetan kanonizatzen. Jamesonek dioen moduan, orduantxe hasi baitzen posmodernitatea, 1960ko hamarkadan kanoniko eta eredugarri kontsideratzen ziren maisuak (espresionismo abstraktua; Pound, Eliot edo Wallace Stevens-en poesia modernista; Le Corbusier, Lloyd Wright edo Miesen estiloa; Joyce, Proust edo Mannen literatura; Stravinsky...) zaharkituta zeudela pentsatzen hasi zirenean.
|
|
|
haren arabera, emakumeek gustukoak dituzte Tomates verdes fritos bezalako filmak edo nobela erromantiko lodikoteak. Saizarbitoriaren eleberriko protagonistaren itsukeria hainbesterainokoa da, non nobela osoan zehar emaztearekin dituen eztabaida guztien atzean emazteak (senarra baino askoz kultuagoa, bidenabar) autoafirmatzeko duen premia
|
ikusten
baitu.
|
|
|
Lauaxetak hainbat pertsonaia ezagunekin harremanetan jartzeko saioak egiten baditu ere (J. Haritschelharrekin, J. Kortazarrekin,...), hauek guztiek ez dute
|
ikusten
eta entzuten. Bera ikusi eta entzun dezaketen bakarrak lehendik ezagutzen ez zutenak izango dira (kaleko jendea, euskal filologiako ikasle literaturazaleak,...), hau da, euskal literaturaren eta kulturaren zurrunbilo mediatikotik kanpo daudenak.
|