|
2003
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: . Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena
|
eman
nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke.
|
|
|
2/ Gaztelako erregek/ zeukan Bitoria/ tropaz inguraturik/ zana guztia;/ gipuztarrak, ikusiz/ galdutzen auzia/ nafarren erregea/ eta nagusia,/ zien Donostia/ ta Ondarribia/ eta probintzia/ Gaztelako erregeri/
|
eman
guztia.
|
|
|
Izatez, ohargarria da Hiribarrenek egiten duen periodizazioan, tratamendu bateratua ematen diela zazpi probintziei, Nafarroako lehen erregetik 1512raino erreinuaren historiaren baitan denak bilduz. Honetan guztian Hiribarrenek
|
eman
lezake egun zenbait historialarik defendatzen duten. Nafarroa= Euskal Estatua, ideiaren aitzindari dela.
|
|
|
Izan ere, poesia ez zen forma literariorik egokiena historia lan bat bere aparatu kritikoaz aurkezteko. Eta hola, bertso artean egiten zituen autore klasikoen (Estrabon, Diodoro) eta egungo jakintsuen (Humboldt, Ampero) aipuek, ezin zioten seriotasun historiografikorik
|
eman
forma poetikoak zamaturiko lan honi. Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren.
|
|
|
Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz. Adibidez, bando gerrek erdaraz Lope Gartzia Salazarren kronika modukoak
|
eman
bazituzten, aldiz, euskaraz ahozko kantuak besterik ez. Euskaldun kultura ez zen maila idatzira heltzen.
|
|
|
Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede
|
eman
ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
Noizean behin historialariok gure [j] ardueraz hausnarketa bat egitea komeni dugula erabakitzen dugu, eta hausnarketa horretan, normalean, antzinako edo garaiko historialarien lanaz, joerez eta inguruaz hitz egiten edo idazten dugu. Historiaren historia honi historiografia izena
|
eman
ohi zaio, gure disziplina zatitzen den azpiarloetako bat dugularik. [...] Historiografiari buruzko lanek, gainera, izan ohi dute ezaugarri amankomun bat, alegia, aspergarriak diruditela, batez ere ikasleentzat:
|
|
|
Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak: berri historikoak zehatz
|
eman
barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen. Eta hor aipa daiteke, beharbada euskarazko kantu historiko zaharrena den Beotibarko pelea izeneko erromantzea, 1321 aldean nafarrek eta gipuzkoarrek izandako borrokei erreferentzia egiten diona (nahiz ziurrenik geroago sortua izan).
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua zuten santua, elkarte debozional bat sortzeko, baimena 1765ean prokuradoreak
|
eman
zielarik txostenak ikusi ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores edo ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik.
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere
|
eman
zitzakeen.
|
|
|
Kontsejuak funtzio ugari zituen, horietako bat zen beraiek jartzen zietela prezioa eguneroko bizitzan behar ziren artikuloei. Erdi Arotik
|
eman
ziren ordenantzak Gasteizen, 1417an, 1457an, eta 1486an ordenantza berriak eman ziren, 1747ra arte mantendu zirenak.
|
|
|
Kontsejuak funtzio ugari zituen, horietako bat zen beraiek jartzen zietela prezioa eguneroko bizitzan behar ziren artikuloei. Erdi Arotik eman ziren ordenantzak Gasteizen, 1417an, 1457an, eta 1486an ordenantza berriak
|
eman
ziren, 1747ra arte mantendu zirenak.
|
|
|
Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak
|
eman
behar zizkioten. 1741ean bezala ere, korredoreak ezin ziren merkataritzan aritu.
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer
|
eman
behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan.
|
|
|
Euskal Herrian, leku askotan bezala etxeetan pattarren distilapena egiten zen. Geroago, konfiteroek prestatuko zituzten eta azkenean konfiteroek likoristei tratatuak
|
eman
zizkietela jakin badakigu. Jakina, pattar mota ezberdin asko zeuden.
|
|
|
Emakumeek egingo zuten fruitu bilketa eta gero nekazaritza txiki bat: ortuzaintza eta goldaketak (garrantzia
|
eman
ziena gizartean); denborarekin etxeko abereak ere haziko zituzten (oilo, antzar, txerriak,...) eta salduko; lihoa ere landatuko zuten oihalgintzarako. Gizonak bitartean ehizara dedikatuko ziren.
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza handirik
|
eman
, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
Azkenik aipatu behar dugu mentalitate aldaketa bat
|
eman
zela: lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz.
|
|
|
Naturak gizakiei eta animaliei lehenengo elikagai gozoak (eztia, fruitu lehorrak?) goiztiar
|
eman
zizkigun. Antropologo batzuen ustez, 200.000 urte daramatzagu eztia jaten.
|
|
|
Israeldarrek biltzen zutenari, mana?
|
eman
zioten izen. Zuria zen, txarrangil
|
|
|
Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20: . Zeure herria, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/ hark nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia
|
eman
zenion zerutik,/ zapore askotakoa, guztientzat atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna azaltzen zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi, hura bihurtzen.
|
|
|
XVII XVIII. mendeetan elikagaiei buruzko gustuak moden ondorioz aldatzen joan ziren, baina espezieak (piperrautsa, iltzea, intxaur moskatua, kanela eta txokolatea) asko erabiltzen jarraitu zuten. Hasiera batean gutxi erabiltzen ziren bertako landareen (ezkaia, erramua, perrexila?) ugalketa
|
eman
zen, baita aberatsen artean ere. Espezie exotikoak ere, herritarrek kontsumitzera heldu ziren aldi beretsuan.
|
|
|
Honela, Holandako enpresariek Brasileko azukre kana Barbadoseraino inportatu zuten, ingeles koloniei nola landatu, ustiatu... behar zen erakutsiz. Holandesek kapitalak
|
eman
zizkieten, eta kolonoek kreditua azukretan itzultzen zuten. Esklabo beltzak ez ziren bakarrik azukrean aritzeko eraman, baina azukre plantazioak ziren Indietako oinarrizko plantazioak, bada, bertan aritzen ziren gehienak.
|
|
|
Europan azukre erremolatxako industriak hazkundea jasan orduko, Mendebaldeko Indietan beherakada
|
eman
zela, eta, haren ondorioz, esklaboen askapena gertatu zela ere, esan izan da. Erremolatxaren erabilerarekin, azukrea gizarte maila guztietara iritsiko zela jakin badakigu.
|
|
|
Azteken lurraldean jatorria zuen jatorria, non enperadoreen edaria zen. Gozogintzarako oso garrantzitsua bihurtu zen, nahiz eta Kolonek ez zion garrantzi gehiegirik
|
eman
. Kortesek, ordea, bai; Moctezumak emanda edan zuen, urreztatutako kalabaza batean13 Kortesek indioek tributuak ordaintzeko kakaoa txanpon moduan erabiltzea lortu zuen.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak
|
eman
beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko
|
eman
zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek
|
eman
zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen. Eta baita, nola ez, zenbait dokumentu eta transkripzio eman zizkigun Inge Zubero ikaskideari.
|
|
|
Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen. Eta baita, nola ez, zenbait dokumentu eta transkripzio
|
eman
zizkigun Inge Zubero ikaskideari. Eta nola ez, pazientziaz gure lan hau itxaroten egon zen irakasle Joseba Zuazori, bere garaian emandako orientazioagatik.
|
|
|
Egoera hau 1976/ 1977 urteetan hasi zen aldatzen. 1976an
|
eman
zuen Joseba Agirreazkuenagak UEUko Historia arloko bere lehen hitzaldia, beste askoren aitzindari. Urtebete geroago, Joseba Intxaustiren eskutik, eratu zen Historia Saila.
|
|
|
Goizetan, Historia Geografia arloan lan egiten zuten argitaletxe eta taldeen aurkezpena egin zen: Gero, Ingeba, Iker, Gordailu, Etor, Jakin, UZEI, UNED eta EUTGna, besteak beste; eta Arteari eta Geografiari buruzko zenbait hitzaldi
|
eman
ziren. Arratsaldeetan, aldiz, hiru mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea nola irakatsi lantzeko.
|
|
|
Egitura berriak, ordea, ez zuen luze iraun eta urteetako ikastaroei erreparatzen badiegu, Historia Sailaren ahuleziaz jabetuko gara: 1983an ez zen ikastarorik
|
eman
eta hurrengo urteetan 6 hitzaldi solte, gehienak ikerketa lanekin lotuta. Hiru dira hutsunea azaltzeko argigarri zaizkigun arrazoiak.
|
|
|
(1995), Industrialiazioa (1995) eta Militarismoa eta antimilitarismoa (1997). Irakaskuntza ez unibertsitarioan ari direnak hurbiltzeko ahaleginek, urriak bestetik, ez zuten emaitza egokirik
|
eman
, salbuespen batzuk kenduta. Horien artean ikasturtean antolatutako Batxilergoko irakasleen prestakuntzarako Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren programa barruan (Garatun) bi ikastaro nabarmendu behar dira:
|
|
|
zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko. Hola bada, ekitaldi hartan Zalduari jaso zitzaizkion hitzak
|
eman
bezala argitaratzen dira, ondoren liburuen edukiari buruzko eranskin batekin osatuz.
|
|
|
–Ildo horretan pozgarria da, jakina, liburu hauek euskaraz
|
eman
direlako. Ez dut esan nahi hori meritua denik, berez:
|
|
2004
|
|
|
Honek Hernaniren giza geografian aldaketak ekarri zituen. Jatorri ezberdinen arteko jendearen hartu
|
eman
kulturalak deigarriak izan ziren eta eragin handia izan zuten hernaniarren eguneroko bizitzan14.
|
|
|
Urbanistikoki, eraldaketa garaian, gaur egun hain ezagunak diren hainbat auzo eta etxe eraiki ziren. Honetaz gain, lantegi berrien eraikuntza eta lehen nekazaritzarako erabiliak ziren hainbat guneren desagertzeak itxura berria
|
eman
zion herriari.
|
|
|
Hoboken en, New Yersey n jaio zen 1895ean. Zazpi urte zituela polioa hartu zuen eta honen ondorioz herren geratu zen; honek, agian, argazki makinarekin ibiltzerako orduan jendearen konfiantza lortzen lagundu zion, baita besteen tristura eta mina ulertzeko gaitasuna
|
eman
ere, bere argazkiek sentsibilitate hau islatzen baitute. Baina era berean hau esaten zuen:
|
|
|
Bigarren Mundu Gerrarekin Lange k berriro ere gizartearen aldaketak eta mugimendua jaso zituen. Pearl Harbour gertatu eta hiru hilabete geroago Roosevelt-ek amerikar japoniarrak Hegoaldean kontzentrazio esparruetan sartzeko agindua
|
eman
zuen eta hortik gutxira U.S. War Recolation Agencyk (1942) (AEBko Gerrako Berkokatze Agentzia) Lange kontratatu zuen auzo japoniarrak, esparruko harrera zentroak eta instalazioak erretratatzeko. Alde batetik ausardia eta dignitatea eta bestetik atxiloketen duintasun eza biltzen zituen bere argazkietan.
|
|
|
1934an kongresurako hauteskundeetan progresistak indartu egin ziren, 1935 hasieran Auzitegi Gorena New Deal aren neurri batzuk baliogabetzen hasi zen, eta ekonomiak oraindik geldirik zirauen. 1935ean Roosevelt-ek bira taktiko bat
|
eman
, eta emaitza lege multzo uholde berri bat izan zen, historialari batzuk Bigarren New Deal a deitzen diotena. Bigarren tratua erradikalagoa da, erreforma sozial eta ekonomikoa eta gutxien dutenen aldekoa.
|
|
|
Bigarren tratua erradikalagoa da, erreforma sozial eta ekonomikoa eta gutxien dutenen aldekoa. Aurreko tratuaren jarraipenak zeuden eta kapitalismoa zaintzeari garrantzia
|
eman
zioten. Roosevelt emaitzak jasotzen hasi zen, Work Progress Administration sortu zuen, ondoren Work Projects Administration (WPA) bihurtuko zena.
|
|
|
Ongizate estatuaren oinarriak jarri eta harreman industrialetarako estruktura legala ezarri zuen; baloreen merkatuaren eta bankuen gainean kontrol zehatzak ezarri zituen; eta gobernuak ekonomia erregulatzeko errespontsabilitatea zuela esaten zuen printzipioa ezarri zuen. New Deal ak gobernu federalaren papera handitu zuen eta kapitalismo estatubatuarrari izaera gizatiarragoa
|
eman
zion. Aberastasuna banatzeko ezer egin ez arren, kapitala eta sindikatuaren arteko boterea banatu egin zituen.
|
|
|
Noraezean zebiltzanen laurden bat gazteak ziren, eta New Deal aren National Youth Administrationengatik izan ez balitz kopurua askoz handiagoa izango zen. 600 000 bat unibertsitariori eta bigarren hezkuntzako 8 milioi ikasleri egun erdiko lanak
|
eman
zizkien; horrela ikasten jarrai zezaketen eta merkatutik at zeuden.
|
|
|
Tratu Berriaren nekazaritza politikak diskriminatu eta beraien miseria ekarri zuen. 1935ean familia beltzen %30a laguntzen menpe bizi zen. legeak diskriminatu egiten zituztenez laguntza praktikoak eta sinbolikoak (gobernuko postuak)
|
eman
zizkieten. Indioen egoera ere ez zen hobea, 20 hamarkadan egoera txarra zen eta depresioarekin okerrera egin zuten.
|
|
|
AEB aurrera ateratzeko politikaren barnean artisten lana ezinbestekoa izan zen, politika berriak literatura, pintura, argazkigintza eta filmeen bidez zabaldu eta ezagutzera
|
eman
baitziren. Horrela, 1935ean Franklin D. Roosevelt-ek Resettelment Administration (RA) (Berrezarpen Administrazioa) izeneko erakundea sortu zuen Depresioari aurka egiteko saiakeren artean eta landa edo baserri munduaren arazoez arduratzeko.
|
|
|
Argazkilariak AEBn zehar eta Puerto Rico ra bidaltzen zituzten, baina bulego zentrala Washington-en zegoen. Bulegoak beharrezko tresnak
|
eman
, garraioa alokatu, beharrezko langileak kontratatu, argazkiak errebelatu, negatiboak zenbatu eta argazkiak inprimatzen zituen beste gauza askoren artean. Gainera, irudiak aldizkari, egunkari eta liburu argitaletxeetara bidali eta erakusketak antolatzen zituzten.
|
|
|
1979an uhartean zehar bidaiatzeko aukera
|
eman
zion beka bat lortu zuen, 1941ean ezagututako leku eta pertsonak berriro erretratatu ahal izan zituelarik. Bidaia honen emaitzak 1987an Buenos Aires en antolatu zen Kontrasteak erakusketa eta Nire Puerto Rico liburua izan ziren.
|
|
|
Roosevelt-ek presidentea izatea onartu zuenean diskurtsoan, estatubatuarrei tratu berria? (New Deal)
|
eman
behar zitzaiela esan zuen. Baina, inoiz ez zuen azaldu tratu hori eta kanpaina zertan oinarritzen ziren, batzutan Hoover en kontserbadorismoa errepikatzen zuela dirudi.
|
|
|
Kreditu bigunak
|
eman
etxebizitzak eraikitzea edo erostea errazteko, bizitza kalitatea igoz. Superprodukzioa zegoen eta gobernuak lurrak ez lantzeagatik,... dirua ematen zien nekazariei.
|
|
|
aipatu izan du (Alvarez Junco, 2001: 119), gerra hark, ondorengo historiografiak halako izena
|
eman
arren ez baitzuen zerikusirik izan Espainiaren independentziarekin (baizik gerra dinastiko eta Antzinako Erregimen vs. liberalismo gatazkekin). Historialari hori ez da ausartu. Guerra de la Independencia?
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela
|
eman
ez dezan.
|
|
|
Beraz pertsona aproposa zen bai bere maila akademikoagatik zein hezkuntza arloko bere esperientziagatik gisa honetako curriculum proposamen bat aurkezteko. Lastima heriotza ustekabekoak eraman berri duela, oraindik aski gazte eta anitz
|
eman
zezakeenean. Bere oroitzapen eta obra utzi digu, euskal historialari guztiontzat eredu dena.
|
|
|
izeneko sarrera batekin hasten da. Bertan, erantzunak
|
eman
bainoago historia irakasteak duen funtzioaz eta helburuaz gogoeta egiten du hainbat galdera pausatuz. Euskal historiaren inguruko gakoak, ene ustez, egoki aurkezten ditu hor.
|
|
|
Laburbilduz, ikasgai konkretuetan moldapenak akaso egin litezke, baina ideala Goihenetxek proposamena ikasgai konkretu batean aplikatzea barik bere filosofia abiapuntutzat hartu eta hezkuntza planak osotara eraberritzea litzateke, Madrildik ezartzen diren espainiar kuotak derrigor bete beharrik gabe. Hola, DBHn munduko, Europako eta Euskal Herriko historia tarteka liteke; Batxilergoko lehen mailan munduko historia garaikidea batetik eta Euskal Herrikoa bestetik banako ikasgaietan
|
eman
(eta azken hau hautazkoa izanik Espainiakoa historia ere hautazko gisa eskain liteke); eta batxilergoko azken kurtsoan, ostera ere, euskal eta europar historia elkartuta azaldu. Aldaketa ofizial horiek etorri artean irakasleek eurek badaukate hein batez euskal historia egungo planetan txertatzen joateko aukera, ez agian egitarau osoak aldatuz baina bai parte batzuetan.
|
|
|
Edozein kasutan, prozedurei lehentasun osoa
|
eman
zein kontzeptuen osagarri gisa erabilitzeko izanik ere, Goihenetxek klasean lantzeko dokumentu ugari aipatzen ditu bere egitarauan: literatur testuak, artikuluak, testu juridikoak, margolanak, mapak, grafikoak...
|
|
|
Ikusten denez, ustez irakasten den euskal historiak salaketa izugarri gogorrak eragin ditu, gero horiek baieztatzeko frogarik
|
eman
ez bada ere6 Edozein kasutan susmoa hor geratzen da eta aldika aldika antzeko kritikak entzuten dira. Gainera salaketa horiek erantzun mimetikoak eragin dituzte, espainiar/ frantses curriculumek duten eraginari buruz.
|
|
|
Kontua beraz, transmititzen diren balio horiez kontziente izatea da, behin balio horiek zein diren jakinik horiek onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko. Hau hezkuntzan ezinbestekoa da, haurrei
|
eman
nahi zaien hezkuntza eta orientabidea ezagutu beharra baitago.
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri
|
eman
litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
Nolanahi ere, euskal historian hizkuntzari lehentasuna
|
eman
diodala kontuan hartuz, komenigarria litzateke iruzkinak egitean euskarazko testu historikoak baliatzea (erdarazkoez gain, hauek ere ezinbestekoak baitira, baina hori orain arte inork ez du kuestionatu). Diot hau, sarriegi euskal historia landu izan denean euskarazko testu historikoak guztiz baztertu direlako.
|
|
|
erabaki garai bakoitzetik zer den garrantzitsuena. Batzuk historia politiko militarrari
|
eman
diezaiokete garrantzia, beste batzuk ekonomiko sozialari, edo kulturalari, etab. Ez dut hortik sakonduko hezkuntzak historia ikasgaiaren bidez landu nahi dituen balioak ideia oso konkretuei baitaude lotuta (tolerantzia, askatasuna...) eta ez hainbeste iragan aztertzeko ikuspegi historiografiko desberdinei (nahiz egia esan ikuspegi historiografiko bat ala beste hautatzeak izaten duen lotura balio ... Hortaz, akademikoki gutxi asko lor daitekeen historiaren sintesiaren gainean bigarren hautaketa bat egin da balio konkretuagoen arabera.7
|
|
|
Printzipioz gauza bera esan litzateke edozein herrialderen historiari buruz (euskal historia, frantses historia, hegoafrikar historia...). Mundu osoaren historiak bezala, mundu horren zati diren herrialde partikularren historiek aukera
|
eman
dezakete tolerantzia, askatasuna, elkartasuna eta gisako balioen inguruan gogoeta egiteko. Eta izatez egitarau ofizialetan, jarreren atalean, halako balioak aipatu ohi dira ikasgaiak sustatu behar dituenen artean.
|
|
|
–Espainiaren historia? historiaurrean hasi eta egundaino luzatzeak, gainera, jarraitasun itxura
|
eman
dezake, Espainia betidanik existitzen den zerbait balitz bezala. Eta hemen ostera ere gogorarazi behar da Espainiaren historia egundik eraiki dela, ez dela ezer berezkoa, baizik konbentzio bat.
|
|
|
Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela oso erraz aditzera
|
eman
daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
Horregatik da garrantzitsua ikergaia edo subjektua, guk gaur egunetik definitzen duguna, ondo zehaztea. Eta kontziente izatea gu izan garela definitu duguna, eta ez dela historia izan bere baitatik, berez,
|
eman
diguna.
|
|
|
Euskal historia ikertzeko eta idazteko abiapuntu posible bat adierazten dute, baina ikasgelan marko teoriko abstraktuak barik egitarau konkretuak behar dira. Hortaz historialariei dagokie euskal historia aztertzea eta idaztea, eta ondoren, irakasleek, lan horietatik abiatuz, ikasgelarako egokitu eta moldaturiko programa
|
eman
dute.
|
|
|
Frantziako. II. Inperioa?,. III. Errepublika?, Espainiako. Independentzia gerra?,. Seiurteko Demokratikoa?,. Errestaurazioa?...). Euskal historiografia kanonikorik ez izateak historia lantzeko orduan askatasun handiagoa
|
eman
luke, baina, sarritan, erreferentzia beharrez, espainiar eta frantses kanonak erabiltzera garamatza. Hortaz, euskal historia kanoniko bat sortzea, ez noski XIX. mendeko erara, baizik egungo zientzia historiografikoaren ekarpenak bilduz, oraindik baliagarria litzateke.
|
|
|
Errekluta berriak Iruñean biltzen ziren, bertan unitate berriak sortzen zituzten: entrenamendu azkar bat
|
eman
eta gero, fronte ezberdinetara bidaltzen zituzten. Gerrara 559 baztandar joan ziren, eta hauetatik, frontean edo frontean jasotako zauriengatik, 36 behintzat hil egin ziren14 Frontean hil zirenen kopuru handiena Aragoiko frontean izan zen, batez ere Teruelgo batailan, 1938an.
|
|
|
San Cristobal kartzelara bidali zituzten Joaquin Sobrino eta Esteban Guillenea, biak Izquierda Republicana koak. Hauek, lehendabizi, Valladolid aldera deserriratu zituzten, nahiz eta gero Iruñean bizitzeko eskubidea
|
eman
. Felix Arizmendi, Manuel Arregi, Felicitas Ariztia, eta Bittori Etxeberriak, berriz, egunero pasa behar izan zuten Gobernu Zibiletik.
|
|
|
Atxilotu ez zituztenak mendian egon ziren ezkutatuta.Baztanek gerraren hurbiltasuna gerra hasieran jasan zuen, nahiz eta gerra garaia nahiko ongi pasatu beste leku batzuekin konparatuz (frontean zeuden baztandarrak kenduta, noski). Gerra amaitutzat
|
eman
zelarik, Europan gerra piztuko zela zirudienez, Francok Frantziarekiko muga fortikatzeari ekin zion. Egoera honen aitzinean Baztanek bi fenomeno berri bizi izan zituen.
|
|
|
1941ko irailak 29an udal batzarrean, Arizkungo alkate, juradoak? Udal Batzarrari berri
|
eman
zion, herrian destinatuak zeuden soldaduek Lamiarritako frontoia eta plaza guztiz apurtu zituztela. 11. orrialdean.
|
|
|
37 Baztango Udala, Akten Liburutik(). 1945ko martxoaren 24ko biltzarrean udaletxeak erregimentu honek neguan zehar egindako elur garbiketengatik eskerrak
|
eman
zizkien. 168 orrialdean.
|
|
|
1945ean frantses gobernuak, behin estatua berreginda, Espainiako mugaren ondoko lurraldearen kontrola hartu zuen, eta makiak desmobilizatu zituen frantziar gizartean sartuz. Espainiar errepublikarrei errefuxiatu estatutua
|
eman
zieten. Otsailean, Bankatik berrogei gerrillari, muga militarizatua zeharkatu eta barnealdera joan ziren.
|
|
|
Alemanak 1940an Parisen sartzean, Euskal Gobernuko enbaxadan sare hauei buruzko dokumentu garrantzitsuenak errekisatu zituzten eta polizia frankistari
|
eman
zizkioten. Dokumentu konprometitu hauekin, baztandar asko atxilotu zituzten:
|
|
|
Espainiara. Gurutze Gorriak 1940an Frantzian bost milioi errefuxiatu zeudela
|
eman
zuen aditzera. Errefuxiatuak toki guztietakoak (espainiarrak, herbeheretakoak...) eta mota guztietakoak (soldaduak, antifaxistak, juduak...) ziren.
|
|
|
Horregatik Udaletxeari diru laguntzak eskatzen zizkioten. Udaletxeak jende askori
|
eman
zizkion, batez ere emakumeei. Udaletxearen ia biltzar guztietan erabakitzen zen familia bateri edo besteari diru laguntza ematea.
|
|
|
Udaletxearen ia biltzar guztietan erabakitzen zen familia bateri edo besteari diru laguntza ematea. Frontetik gizon elbarrituak itzultzean (baita itzuli ez zirenei ere), udaletxeak hauen familiei laguntzak
|
eman
behar zizkien. Behartsuak laguntzeko beste modu bat Establecimientos Provinciales de Beneficiencia delakoetara jotzea zen.
|
|
|
43 Baztango udala, Akten Liburutik(). 1941ko abenduaren 11ko udal biltzarrean, udalak Donibane Garaziko alemaniar indar okupatzaileei eta Baigorriko jendarmeei eskerrak
|
eman
zizkien Frantziara ihes egindako abere lapurrak harrapatzeagatik. 15 orrialdean.
|
|
|
Lan honetan aipatu gaiak garatzen saiatuko naiz. Egindako elkarrizketek garai hartakoen ikuspuntua
|
eman
didate, eta informazio garrantzitsu asko bildu ahal izan dut. Horregatik, eskermila?
|
|
|
Horregatik, eskermila?
|
eman
nahi diet elkarrizketatu guztiei, beraien laguntzarik gabe ezin izango nukeelako lan hau burutu.
|
|
|
1932ko azaroan eratu zen Acción Republicana', alderdiaren batzordean Joaquin Sobrino, Luís Asiron, Alfonso Etxenike, Vicente Olabe, Celestino Egurrola eta Francisco Inbuluzketa zeuden. Baina hurrengo urteetan estatu mailan alderdi errepublikar ezkertiarren batasuna
|
eman
zen, horrela Izquierda Republicana sortuz. Alderdi hau Baztanera 1934an iritsi zen eta zuzendaritza batzordea eratu zen, Tiburcio Azcarate, Arnulfo Gainza, Jose Irazu, Elias Viguera eta Blas Marin (haraneko alkate ohia) zeudelarik.
|
|
|
izeneko atalean, europarrek Amerika aurkitu izanak ekarritako ondorioen inguruko balantze bat egiten da: 1492an. Amerika deskubritzean?, indigena askoren hilketari hasiera
|
eman
zitzaion, euren eraikuntzak suntsitu ziren... eta europarrek ez zuten uste izan hango herritarrek ekarpenik egingo zietenik. Baina ez zen hala izan.
|
|
|
Egipton jaio zen, Alexandrian, erdi kasualitatez (bere bizitzan zehar ez du erlazio handirik izan hiri honekin), nazionalitatea Britainia Handiak
|
eman
zion eta Erteuropan ere bizi izandakoa da. Munduko hainbat herrialdetan, Ingalaterrako inmigrante bat bailitzan sentitu izan da eta leku orotan judu bezala.
|
|
|
Kaiserrak aurrerapen zientifikoa mesfidantzaz ikusten bazuen ere (arrazoi erlijiosoak zituen horrela pentsatzeko), jakin bazekien arlo horretan emandako urratsek lurraldea indartzen lagunduko zutela. Beraz, ez zion zientziari oztoporik jarri, baina ezta laguntza handirik
|
eman
ere. Hain zuzen, urte haietan esku pribatuetatik zetorren dirulaguntzei esker lortzen zuten zientzialariek euren proiektuak martxan jartzea.
|
|
|
Ikuspegi antagoniko horretaz baliatzen da Stern edozein jarrera hartuta ere juduen asmo onak azpimarratzeko, eta, zentzu horretan, Alemaniak
|
eman
zien ordaina salatzeko. Alabaina, antagonismoak azaltzeari aberasgarria irizten badiogu ere, Israelgo estatua sortzeko prozesuari begira egileak ikuspegi onberegia agertzen duela iruditzen zaigu.
|
|
|
Uste hori aski zabaldua dago geure inguruan, ezezagutza handia baitago Israelgo estatuaren sorreraren inguruan. Badirudi Holokaustoak halako inmunitatea
|
eman
ziela juduei, eta orduz geroztik ezin da zalantzan jarri beren jokabidea. Ez dute kritikarik ametitzen, haiek baino jazarpen handiagorik ez duelako inork pairatu.
|
|
2005
|
|
|
Emakume askorentzat, hori izan zen SFren aurpegi ezagunena. Baina, SFk garrantzia
|
eman
zion ere esparru kulturalari. Formakuntza eskolak analfabetismoa gutxitzen saiatu ziren, aldi berean, erregimenaren oinarriak bultzatuz.
|
|
|
Falangeko SFk emakumeak frankismoaren oinarrien arabera doktrinatzeko egindako ahaleginak ugariak izan arren, 60 hamarkadatik aurrera espainiar gizartea aldatzen ari zen, eta emakumeen esparruan ere aldaketa
|
eman
ziren, askatasun handiagoa lortu zelarik.
|
|
|
Neskak paper pasiboa jokatu behar zuela bultzatu zen erregimenetik. Mutila zen paper aktiboa jokatzen zuena, bikotekidea aukeratuz; neskek egin zezaketen gauza bakarra mutilak lehen pausoa
|
eman
arte itxarotea zen. Bikotekidearen aukeraketa egiterakoan, Francoren diktadurak mezu argia bidaltzen zien mutilei:
|
|
|
mesedetan, emakumeek beraien gorputza zaindu behar zuten, ahalik eta seme alaba gehiago eta ahalik eta osasuntsu eta indartsuenak izateko. Diskurtso medikoaren bidez mezu horri indar gehiago
|
eman
nahi izan zitzaion. Katolizismoan eta 20 eta 30 hamarkadetako terminologian oinarritu ziren:
|
|
|
Finantza neurriei dagokienean, 1938ko uztailaren 18ko Oinarrien Legearekin, 1938ko abenduaren 27ko ordenarekin eta 1946ko martxoaren 29ko Familiarentzako Laguntzekin, familia arruntei diru-laguntzak
|
eman
zitzaizkien eta 1941eko otsailaren 22ko eta martxoaren 7 eta 19ko dekretuekin, kide ugariko familientzako sariak eta ezkontzeko maileguak martxan jarri ziren.
|
|
|
Emakumeak burututako adulterioa zorrotz zigortu zen, baina gizonek burututakoa soilik zigortu zen bere amorantea emakume ezkondu bat zela bazekiela frogatzen baldin bazen. Bere senarra beste emakume batzuekin egon zela zekien emakumeak baliabide juridikoak zituen soilik infidelitatea senar emazteen etxebizitzan arruntki
|
eman
baldin bazen edo kalean era oso deigarrian burutu baldin bazen. Emagalduei dagokienean, berriz, gehienetan ez zuten inolako zigorrik jaso; II. Errepublikaren egunetan, berriz, prostituzioa zigortu egiten zen, emakumeen duintasunaren aurka zihoalako (arrazoi morala) eta sexu bidezko gaixotasunak hartzeko arriskua zegoelako (arrazoi eugenikoa).
|
|
|
mezua nagusitu zen. Bestalde, amatasunaren gaiaren inguruan ere aurrerapausoak
|
eman
ziren. 60 hamarkadatik aurrera, amatasuna, gaitasun?
|
|
|
Edonola, esan beharra dago ondorengo dekretuen bidez, lorpenak egon zirela: emakumeak karrera judiziala ikasi ahal izan zuten, lan berdinarengatik soldata berdina kobratzen hasi ziren, ezkondutako emakumeak lan egiten segi zezakeen nahi bazuen edo bere kontratuari amaiera
|
eman
diru kopuru jakin bat ordainduz, haurdun zegoen emakumeak baja har zezakeen 1 urte arteko iraupenarekin, aitak ezin zituen seme alabak adopzioan eman amaren baimenik gabe, adinez nagusiak eta 25 urtetik beherakoak ziren emakumeek etxea utz zezaketen gurasoen baimenik gabe, senar lizentzia desagertu zen, emakumeak ez zuen bere nazionalitatea galtzen ezkontzerakoan, merkataritzan jardun zitekeen, e...
|
|
|
Edonola, esan beharra dago ondorengo dekretuen bidez, lorpenak egon zirela: emakumeak karrera judiziala ikasi ahal izan zuten, lan berdinarengatik soldata berdina kobratzen hasi ziren, ezkondutako emakumeak lan egiten segi zezakeen nahi bazuen edo bere kontratuari amaiera eman diru kopuru jakin bat ordainduz, haurdun zegoen emakumeak baja har zezakeen 1 urte arteko iraupenarekin, aitak ezin zituen seme alabak adopzioan
|
eman
amaren baimenik gabe, adinez nagusiak eta 25 urtetik beherakoak ziren emakumeek etxea utz zezaketen gurasoen baimenik gabe, senar lizentzia desagertu zen, emakumeak ez zuen bere nazionalitatea galtzen ezkontzerakoan, merkataritzan jardun zitekeen, ez zuen senarraren baimenik behar ondasun eta herentziekin nahi zuena egiteko, etab.
|
|
|
Bigarren Frankismoaren urteetan lan egiten zuten emakumeen kopurua asko areagotu zen arren (1960ean 18,2 eta 1966an 24,1), Europako beste herrialde garatu batzuetako kopuruarekin alderatuta, askoz ere baxuagoa zen. Gainera, emakume gehiagok lan egiten zuten arren, horrek ez du esan nahi berdintasunaren bidean pauso garrantzitsurik
|
eman
zenik. Emakume gehienak gaizki ordaindutako lanpostuetan zeuden, hala nola, nekazaritzan, industrian espezializatu gabeko lanesku bezala, etxeko zerbitzuan, magisteritzan, etab. Profesio liberalen esparruan, emakumeen presentzia ez zen handiegia.
|
|
|
emon,
|
eman
, emai
|
|
|
Ez dago jakiterik zertan oinarritu den hizkuntza bietako morfemak parekatzean, kontutan izanik euskarari dagokion zutabean morfemarik ez dela agertzen, baizik kategoria gramatikal ezberdinetako aditz, izen, deklinabide atzizkiak eta abar. Bestalde iberierak euskaraz zergatik jaso duen metamorforsia liburuan azaltzeke geratzen da, adibidez DIRGA k zelan
|
eman
duen trika (eusk.), jakinik gainera aitzineuskaran muta cum liquidarik ez zegoela. Beraz Roman del Cerro-k patxada osoz, azalpenik gabe ia, duela 2.000 urteko hizkuntza konparatzen du egungo euskararekin.
|
|
|
6 Gomez Moreno-ren iberiar signarioaren desziframenduaz geroztik eta 40ko hamarkadaren azken urteetan Mitxelena eta Tovar-en lanekin, 50koan Caro Baroja-rekin, eta 60koan Untermann ekin, nahiz eta bere lan garrantzitsuenak beranduagokoak izan, euskoiberismoaren burutazio serio29 zein zoroak kritikatzen dira. Autore hauek30 komunitate zientifikoan eta mundu akademikoan hizkuntza paleohispanikoei buruzko ikerketa eta ezagupenik fidagarriena
|
eman
dute, diziplina honen erroak sendo finkatuz.
|
|
|
Esbozo de una hipótesis (1981). Bertan ohikoa den euskara berdin iberiera ekuazioaren aurrean, euskoiberismoaren gaiari perspektiba interesgarriagoa
|
eman
zion. Oroz en iritziz euskara eta iberierarena arteko antzekotasun ugariak (bietan toponimia, antroponimia eta sistema fonologikoa antzekoa ei da) kultur harremanek soilik ez dute azaltzen.
|
|
|
Bere obran hizkuntza babelikoak Tubal-ekin nahastuta daude eta Tubal euskokantabrismoaren teoriarekin. Bere ideiak Esteban de Garibaik(), Felipe IIaren kronista zenak, jaso zituen15 Baina tubalismoaren teoria gorpuztu eta ezagutzera
|
eman
zuena Andrés de Poza lizentziatua(?) izan zen, De la Antigua Lengua, Poblaciones y Comarcas de España (Bilbo, 1587) lanaren bitartez. Poza Tubalismoan oinarritu zen euskararen apologia egiteko.
|